ميڊيٽرينين (ڀونچ) سمنڊ
اڄ ريڊيو آفيسر جي ڪئبن ۾ ويس ته هو سڪندريا (مصر) جي ريڊيو وائرليس اسٽيشن سان لھه وچڙه ۾ اچڻ جي ڪوشش ۾ لڳل هو. ”هيلو! ريڊيو اليگزينڊريا! هيلو! ريڊيو اليگزينڊريا! ڊو يو هيئر مي؟“
اڳيان به سائين مصري هئس، جيسين ٻڌنس يا ڪو ٻيو بھتر چئنل، نياپو وٺڻ لاءِ ٻڌائينس، تيسين ريڊيو آفيسر جي رڙ هيٺ رڙ مٿي هئي. آئون ماٺ ۾ ئي سندس آفيس مان ٻاهر نڪتس. سمجهي ويس ته ميڊيٽرينين سمنڊ به پار ٿي ويو_ جيڪو جبرالٽر ۽ سُوٽا کان شروع ڪيو هئوسين. هاڻ ڳاڙهي سمنڊ ۾ واپس اچڻ لاءِ ساڳي سئيز ڪئنال مان لنگهڻو پوندو. ريڊيو آفيسر ضرور ’ريڊيو سڪندريا‘ جي معرفت اسان جي ’پورٽ سعيد‘ واري آفيس کي اطلاع ڏيڻ چاهيو ٿي ته اسان فلاڻي وقت سئيز ڪئنال جي در وٽ پھچي وينداسين. پائلٽ، پاڻي ۽ ٽپال پھچائڻ جو بندوبست ڪيووڃي.
چارٽ روم ۾ اچي، نقشي تي جھاز جي پوزيشن ڏٺم. ستاويھه ڊگريونLongitude ۽ ٽيٽيھين ڊگرينLatitude تي هئاسين_ يعني سڪندريا جي ڀرسان لنگهڻ ۾ سو کن ميل مس هئا. جھاز اڃان Auto تي هلي رهيو هو. کيس Manual ۾ تبديل ڪري، هٿ سان هلائڻ ۾ اڃان به وقت هو. سکاني نظر رکڻ `Look-out`لاءِ برج جيکاٻي ڀر تي بيٺو هو ۽ ٿرڊ آفيسر رڊار جي اسڪرين ۾ ايندڙ ويندڙ جھازن جي اچ وڃ جو حساب رکي رهيو هو. آئون چارٽ روم ۾ وري نقشي جي مٿان ٺونٺيون رکي نيل نديءَ جي ڇوڙ ۽ ٿورو پرڀرو هٿرادو کوٽيل واهه_ سئيز ڪئنال ڏسڻ لڳس. ڪجهه گهڙين بعد ذهن ماضيءَ ۾ هليو ويو... هجري سن شروع ٿيڻ کان اڳ، حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان به اٽڪل ٽي سو ٻٽيھه سال اڳ، يونان جي شھر مقدونيا جو شھزادو سڪندر اعظم سڄي دنيا فتح ڪرڻ جي خواب پوري ڪرڻ لاءِ جڏهن يونان کان نڪتو هو ته سڄي هند سنڌ، ايران عجم ۾ هيءُ ئي هڪ جڳھه کيس پسند آئي جنھن تي پنھنجو نالو رکيائين: اسڪندريا_ Alexandria ! اڄ ان کي ڪئين ايام گذري ويا. ان وقت هو ڪيتريون ئي منزلون لتاڙي ڪٿان ته اچي نڪتو هو! سندس سڄي دنيا حاصل ڪرڻجي شوق کي نيل نديءَ جون ٻوڏون، وچ اوڀر جي اڏامندڙ واري ۽ سنڌ جون لُڪون به گهٽائي نه سگهيون.ڪالههجو دنيا فتح ڪرڻ وارو اڄ خاموش ڌرتيءَ اندر آهي. سندس قبر تي لکيل هي شعر ياد آيو:
”۽ هاڻ هي مٽيءَ جو ڍير،
هن لاءِ تمام گهڻو آهي.
جنھن شخص لاءِ، جڏهن جيئرو هو،
سڄي جھان جي ڌرتيبه ٿوري هئي.“
ڪيڏو زمانو ان کي گذري ويو_ پر ٿورو ئي اڳتي نيلنديءَ جي کاٻي ڪپ تي سقارا ۽ دهشور شھرن وٽ فرعونن جا ٺھيل پرامڊ (اهرام) ٿا ڏسجن ته سڪندر وارو زمانو به انهن اڳيان پوءِ جو ڄايل ٻار ٿو لڳي. سڀ کان پراڻو پرامڊ، عيسوي سن کان به 2650 سال اڳ ”جوسر فرعون“ لاءِ تيار ڪيو ويو هو. ۽ اها دنيا جي پراڻي ۾ پراڻي پٿر جي ٺھيل شيءِ آهي جا اڄ تائين با سلامت بيٺي آهي.
• مصرين جي جياپي جي تند _ نيل ندي
مصر، سوڊان ۽ اتر آفريڪا جي صحرائي ريگستان جي سوين ميلن تائين واريءَ کان سواءِ ٻي ڪنھن به شيءِ جو تصور نٿو ڪري سگهجي. اتي سوڊان کان شروع ٿيندي، سڄي مصر مان لنگهي، بحر روم ۾ وڃي ڇوڙ ڪندڙ ڊگهي نيل ندي، ماڻهن جي جياپي جي تند آهي، ۽ هزارين سالنکان ماڻهن جي حياتي، تھذيب ۽ تمدن ان سان وابسته رهيو آهي.
نيل ندي، خارطوم (سوڊان) وٽ ٻن ندين، نيري نيل ۽ اڇي نيل جي سنگم کان پوءِ شروع ٿئي ٿي ۽ سوڊان، نوبيا جو علائقو ۽ پوءِ سڄي مصر مان وهندي، ميڊيٽرينين ۾ اچيو ڇوڙ ڪري. ندين جي ميلاپ واري جڳھه خارطوم (جنھن جي شڪل هاٿيءَ جي ڏند جھڙي هجڻ ڪري، اهو نالو رکيو ويو آهي) سوڊان جي گاديءَ جو هنڌ آهي. 1821ع ۾ ملٽري ڪئمپلڳڻ بعد وڌيو ويجهيو. هتي مھدي ۽ سندس درويشن، جنرل گورڊن کي شڪست ڏئي ماريو ۽ 1885ع ۾ لارڊ ڪِچنر ماڊرن شھر ٺھرائڻ جا بنياد رکيا.
تکي رفتار واري ”نيري نيل ندي“ حبش (Ethopia) جي تانا ڍنڍ مان وهڻ شروع ڪري ٿي ۽ جابلو علائقن مان لنگهندي وقت اتي جي مينھن ۽ لٽ سان سٽبي، اڀامندي، خارطوم وٽ، اوڀر آفريڪا کان آهستي کان وهندي اچي نيل سان ملي ٿي. اڇي نيل جي ڊيگهه نيريءَ کان گهڻي آهي جيڪا وڪٽوريا ڍنڍ مان وهڻ شروع ٿي ٿئي.
هوائي جھاز مان مٿان جيڪڏهن سنڌو نديءَ کي ڏسبو ته نانگڻ وانگر ڏسڻ ۾ ايندي_ خاص ڪري سنڌ جي علائقي ۾ ته صاف چٽي نظر ايندي، جو اها ئي هڪ پاڻيءَ جو ذريعو آهي جنھن جي پاسن کان آبادي ۽ ساوڪ نظر اچي ٿي، باقي علائقو سڪل پوٺو اڇي ڪاغذ جھڙو آهي_ ڪٿي ڪٿي، هاڻ واهن جي کوٽائي بعد ساوڪ جون چَتيون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون، نه ته سڀ ننڍا وڏا شھر نديءَ جي ويجهو ملندا. وارياسن علائقن ۾ دنيا جون پراڻيون تھذيبون، نديءَ جي ڪناري تي ئي ملنديون. ظاهر آهي ماڻهو جانورن جي ڪڍ ۽ جانور پاڻيءَ جي ڳولا ۾، درياءَ ڏي ڊوڙندا، اچي نديءَ جي ڀر تي رهڻ لڳا. کين لڪڻ يا گهر ٺاهڻ لاءِ ٻيلا به اتي ئي مليا ٿي. هزارين سالن کان ماڻهو پاڻيءَ مان فائدو وٺندو رهيو آهي.
ساڳي طرح اڄ کان هزارين سال اڳ، آفريڪا جي اتر اوڀر وارا علائقا سڪي ٺوٺ ٿيڻ تي ماڻهن ڀڄي، اچي نيل نديءَ جيڪناري تي اجهو ورتو. ساڳي طرح، تمام مٿان، سڄي نيل نديءَ جو فوٽو سئٽلائيٽ ذريعي ورتل ڏسبو ته سڄو سوڊان، نيوبا جو علائقو ۽ سڄو مصر، واري ئي واري جو اڇو پوش لڳندو، جنھن تي نيل ندي ايئن لڳندي ڄڻ ڪنھن گُل جي ڏنڊيءَ سميت چٽسالي ڪئي هجي. خارطوم کان قاهري تائين نيل ندي ڏانڊيءَ وانگر ڊگهي ليڪ لڳندي. قاهري کانپوءِ نيل ندي (بحر روم ۾ ڇوڙ ڪرڻ تائين) ساڄي ۽ کاٻي ڪيترين ئي شاخن ۾ ايئن پکڙجي ٿي وڃي ڄڻ گلاب جو گل هجي.
• مصر، نيل نديءَ طرفان سوغات آهي
هرڪا ندي آخر ۾ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان اڳ ايئن گل يا ٽڪنڊي جي شڪل ۾ شاخن ۾ ورهائجي ويندي آهي. نديءَ جي ڇوڙ کي انگريزيءَ ۾ ڊيلٽا سڏجي ٿو، جو شايد اصل يوناني لفظ آهي، جو ندي جي ڇوڙ جي شڪل يوناني الف ب_ ”الفا، بيٽا، گاما“ جي هڪ اکر ”ڊيلٽا“ جھڙي آهي.
اسان جي سنڌو نديءَ ۾ پاڻي گهٽجڻ ڪري سندس ڇوڙ_ جيڪو ٺٽي ۽ ڪراچي ضلعي ۾ ٿئي ٿو، ايترو آباد ناهي جيترو گهڻو اڳ عربن ۽ انگريزن جي زماني ۾ هو جڏهن ديبل جھڙا بندرگاهه هئا. ٺٽو، مصر جي قاهري وانگر علم و ادب ۽ واپار جو مرڪز سمجهيو ويندو هو، جتان سنڌو نديءَ جو ڇوڙ يا ٽڪنڊو شروع ٿيندو هو. پورچوگالين ۽ انگريزن جا جھاز سنڌو نديءَ مان اندر اچي، مٿي ملتان تائين هليا ويندا هئا.
نيل نديءَ جو ڇوڙ ايئن آباد آهي، جيئن اڄ ڪلهه ڪلڪتي جي هگلي نديءَ جو ڇوڙ، يا چين جي يانگزي ندي يا برما جي اراوادي نديءَ جو ڇوڙ. هونءَ مصر تمام وڏو ملڪ آهي جنھن جي پکيڙ چار لک چورس ميل جي لڳ ڀڳ ٿيندي پر مٿي بيان ڪيل گل ۽ ڏانڊيءَ (يعني نديءَ جي ويجهڙائي) واري آباد علائقي کان سواءِ باقي رڻ پٽ ئي رڻ پٽ آهي، جنھن ۾ فرعون جي زماني کان وٺي نه ته ڪو رهي سگهيو آهي ۽ نه ڪنھن ٻني ٻاري ٿيڻ جو آسرو آهي. ۽ اهو نيل نديءَ وارو سائو ستابو علائقو چوڏهن هزار ميل مس ٿيندو،جنھن ۾ پوڻا چار ڪروڙ ماڻهو رهن ٿا. سوچيو وڃي ته جيئن سنڌو ندي سنڌجو ساهه آهي، جنھن جي بنا سنڌ ۾ رهي نٿو سگهجي، تھڙي طرح شروع کان نيل ندي مصر لاءِ موت ۽ زندگيءَ جو سوال رهي آهي. اڄ کان اڍائي هزار سال اڳ هروڊائٽيس لکيو هو: ”مصر نيل نديءَ جي طرفان سوغات آهي.“ _ ۽ اها ڳالهه اڄ به ساڳي آهي.
• فرعون پٺيان فرعون آيو ٿي
نقشي ۾ ڏيکاريل هن ڊگهي ليڪ_ نيل نديءَ، مصر جي ماڻهن کي ڇا ڇا نه ڏنو ۽ ڇا ڇا نه سيکاريو: تھذيب، تمدن، گڏجي رهڻ ۽ گڏجي هن نديءَ جي ٻوڏن جو مقابلو ڪرڻ جو هنر، جاگرافي، ائگريڪلچر، ٻارا ٻارا ٺاهي پوک جو طريقو _ ٻين لفظن ۾ جاميٽري جو هنر، سائنس، موسميات، علم نجوم_ اڄ به مصر اوڙي پاڙي جي مڙني عرب ۽ آفريڪي ملڪن ۾ تعليم ۽ هنر ۾ پنھنجو شان پاڻ رکي ٿو.
هيڏانھن هوڏانھن ڪا اڌ گابري ساهيءَ جي، هي ئي دنيا جو هڪ ملڪ آهي جتي پنج هزار سالن کان لڳاتار ڪنھن نه ڪنھن جي حڪومت هلندي اچي. فرعون پٺيان فرعون آيو ٿي. هڪ گهراڻي حڪومت ڪري بس ٿي ڪئي ته ٻئي گهراڻي وارو ٿي ورتو. فرعونن جي ڊگهي قطار ايرانين ڀڳي. ٻه هزار سالن کان به مٿي، مصر، ڌارين جي حڪومت هيٺ هڪ پرڳڻو ٿي رهيو. ان عرصي ۾ يوناني، رومي، عرب، مملوڪ، ترڪ، فرينچ_ ويندي آخر ۾ انگريز، جن ٽيويھه سال اڳ، نيٺ هن ملڪ جي پچر ڇڏي. بھرحال حاڪم کڻي ڪھڙا به رهيا، پر هيءَ نيل ندي صدين کان ايئن وهندي رهي ۽ مصري_ هن نديءَ جا ماڻهو، انهن ايندڙ ويندڙ حاڪمن جي لاهن چاڙهن بدران نديءَ جي لاهه چاڙهه مطابق پنھنجي زندگي ٺاهيندا ۽ سنواريندا آيا آهن.
اڄ به ڪيترن مصرين لاءِ، مصر تي حڪومت سدا موجود نيل نديءَ جي ئي هلي ٿي ۽ فرعون جي زماني جي هاريءَ ۽ اڄ جي هاريءَ ۾ شايد ڪو ذري ماتر فرق آيو هجي. اڄ به ٻني ننڍن ٻارَن ۾ ورهائي ٿي وڃي، ۽ بي بها پاڻي اڄ به نديءَ مان ڍڳي يا سانَ سان، نار ذريعي مٿي ڇڪيو وڃي ٿو. اڄ به انهن جو ساڳيو اناج کائڻ لاءِ آهي ۽ اڄ به هو ساڳي پوک ”ڪپھه“ ڪن ٿا.
• مصرين جي هر ڳالهه الڳ ٿلڳ آهي
هتي جي تاريخ ۽ نيل نديءَ، هتي جي مصري ماڻهن کي، پھاڙي جي ريگستاني عربن کان جدا طبيعت بخشي آهي. اسان ڌارين لاءِ ٿي سگهي ٿو هڪ شاميءَ کي اردنيءَ کان يا لبنانيءَ کان ڌار ڪرڻ ڏکيو ڪم هجي، جو سڀني عربن جون شڪليون ملن ٿيون ۽ هڪ جھڙا لڳندا. پر مصري انهن سڀني ۾ الڳ ٿلڳ لڳندو_ هن جا نقش ٻين کان مختلف لڳندا. سندس عربي به ٻين عربن کان مختلف لڳندي. هن جي عربيءَ ۾ ڪي فرعون جي زماني جا پراڻا ۽ ڏکيا لفظ ملندا ته ڪي وقت به وقت مصر تي حڪومت ڪندڙ يورپين جي ٻولين جا لفظ ملندا. جيتوڻيڪ ايڪڙ ٻيڪڙ کانسواءِ، مصر مسلمانن جو ملڪ آهي ۽ سرڪاري ۽ غير سرڪاري طرح اسلام مذهب اٿس. پر سندس ماڻهن جون عادتون، رواج، ريتون رسمون پاڙي وارن عرب ملڪن جي ماڻهن کان بلڪل الڳ ٿلڳ آهن.
اڄ به اوسي پاسي جا عرب، پنھنجن پٽن کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ لاءِ قاهره موڪلين ٿا، جيڪو سڄي وچ اوڀر ۾ علم حاصل ڪرڻ جو وڏو مرڪز آهي. الاظھر يونيورسٽي ڏهين صديءَ کان وٺي هلي رهي آهي ۽ آڪسفورڊ، ڪئمبرج ۽ ساريان کان به پراڻي آهي.
Cairo-University ۾ پنجانوي هزار شاگرد تعليم وٺن ٿا ۽ اها يونيورسٽي نه فقط وچ اوڀر ۾، پر سڄي دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي يونيورسٽي آهي_ جنھن جو اعتراف تازو جنوري 1978ع جي ٽائيم رسالي به ڪيو آهي. قاهري جون چار يونيورسٽيون هتي جي گهرج کان تمام گهڻا گرئجوئيٽ ڪڍن ٿيون ۽ هتي جا ڏهه لک کان وڌيڪ گرئجوئيٽ ڀرپاسي وارن عرب ملڪن ۾ وڏن عھدن تي نوڪري ڪري رهيا آهن ۽ پگهار مان پنج ڪروڙ ڊالرن کان به مٿي، هر سال پنھنجي ملڪ (مصر) موڪلين ٿا.
هاڻ هڪ دفعو وري سئيز ڪئنال کلي چڪو آهي، جيڪو مصر اسرائيل جي ڇھن ڏينھن واري جنگ ۾ بند ٿي ويو هو. ان جي ڪمائي بند ٿيڻ جو اثر نه فقط مصر جي ايڪانامي تي ٿيو پئي پر سڀئي ملڪ پريشان ٿي ويا هئا، جو جھازن کي سڄي آفريڪا جو ڦيرو ڪرائڻ ۾ نه فقط پئسو پر ڪيڏو وقت پڻ ضايع ٿي ٿيو. اسان جھڙن جھازين جو به هاڻ ڀلو ٿي ويو، نه ته يڪ ساهيءَ هل هلان هوندي هئي. هاڻ ته يورپ ڄڻ سڏ پنڌ تي ٿي پيو آهي_ خاص ڪري فرانس، اسپين، اٽلي، ترڪي، روس، رومانيا، يوگوسلاويا، آفريڪا جا لبيا، تيونس ۽ الجيريا وغيره.
اسين اسڪندريه بعد ٻه کن ٻيون ڊگريون (120 ناٽيڪل ميل) هلي پورٽ سعيد وٽ لنگر ڪيرائينداسين، جتي ٻيا به ڪيترائي جھاز قطار ۾ پنھنجي پنھنجي واري اچڻ جو انتظار ڪري رهيا هوندا. پوءِ جھازن جو قافلو هڪ ئي رفتار سان آهستي آهستي سئيز ڪئنال پار ڪرڻ تائين گڏ هوندو ان کانپوءِ هرڪو ٽڙي پکڙي ويندو_ پنھنجي رفتار ۽ منزل مطابق.
• عرب ۽ عربي زبان
ڪو وقت هو جو غريب عرب ڪنھن کي ياد به نه هو. پر ڏسندي ئي ڏسندي ”پيٽرو_ڊالر“ عربن کي مشھور ڪري ڇڏيو آهي، مغرب، جيڪو عربن تي چٿرون ڪندو هو، تنھن کي عربن جي هاڻ هر ڳالهه وڻي ٿي. ايتريقدر جو انگلنڊ جي عورتن جي رسالي جي ايڊيٽر، شيخ يمنيءَ جو انٽرويو وٺڻ لاءِ خاص رياض هلي آئي. ٻيو ته ٺھيو، پر هن هر شيءِ جي واکاڻ ڪئي آهي، ويندي عربستان جي وارياسن پٽن، جهَڪُن ۽ جهولن تائين لکيو اٿس ته هتي جي موسم ڏاڍي سٺي آهي. اها مغربي پريس جيڪا هميشه غلط تاثر ڏيندي رهي ٿي ته عرب ڪٽر قسم جا Orthodox آهن، جاهل آهن، غير مھذب آهن، هن کي هاڻ ڏسندي ئي ڏسندي عرب وڻڻ لڳا آهن.
اهو عرب جيڪو هونءَ هوائي جھاز ۾ چڙهندو هو ته مغرب جا اُن تان کِلون ڪندا هئا ته هي اُٺ تي چڙهڻ وارو هتي ڪٿان، سي ماڳھين پنھنجيون هوائي ڪمپنيون انهن عربن جي رحم ڪرم تي هلائي رهيا آهن. ۽ ڪيتريون ئي هوائي ڪمپنيون اشتھارن ۾عرب به ڏيکارين ٿيون. هڪ هوائي ڪمپنيءَ جي اشتھار ۾ عرب شڪرو جهلي جھاز اڳيان بيٺل ڏيکاريل آهي. هڪ ڏور اوڀر جي هوائي ڪمپنيءَ ته ماڳھين هڪ عرب کي وچ ۾ وهاري ملايا کان وٺي جپان ڪوريا تائين ملڪن جي هڪ هڪ ايئرهوسٽس چوڌاري وهاري اهو ڏيکاءُ ڏنو آهي ته هر ايئرهوسٽس هن جي خذمت لاءِ آتي آهي.
عربي زبان هاڻ ايتري مشھور ٿي رهي آهي جو يورپ ۽ آمريڪا جي ڪيترن ئي يونيورسٽين ۾ پڙهائي وڃي ٿي. ٽائيم ۽ نيويارڪ جھڙن آمريڪي انگريزي رسالن ۾ عربي اشتھار اچڻ لڳا آهن. لورپول جي ريلوي اسٽيشن ۽ مانچسٽر جي هوائي اڏي تي، اتي جيشين جا اشتھار عربي زبان ۾ لکيل آهن. انگلنڊ، آمريڪا ۽ هانگ ڪانگ جي ڪيترين هوٽلن جا ‘مينو’ عربي زبان ۾ آهن.
لنڊن جي آڪسفورڊ اسٽريٽ هجي يا ٽوڪيو جي گنزا. شل نه ڪنھن دڪاندار جي، ٻاهر لنگهندڙ عرب تي، نظر پوي. در تان وڃي منٿ ميڙ ڪري وٺي ايندس. اڳ ۾ اهو ڪم آمريڪن ڪند اهئا_ مثال طور ٽئڪسي واري کي ڀاڙي کان وڌيڪ ٽِپ ڏئي، هن کي پنھنجو ڪرڻ، سو هاڻ عرب ڪري رهيا آهن. هڪ عرب، لنڊن ۾ هوٽل ڇڏڻ وقت، هوٽل جي بئري کي نئين ورتل رولس رالس ڪار Tip ۾ ڏئي ڇڏي. نتيجي ۾ هاڻ انگريز، آمريڪن، جپاني، جرمن بئرا، ٽئڪسي ڊرائيور، دڪاندار، مزور، پنھنجي هم وطنيءَ کي ڇڏي، عرب اڳيان پٺيان ڦرن ٿا. توهان ڀلي کيسي خالي، کٽل هجو پر تماشو ڏسڻو اٿانوَ ته عربن وارو ڊگهو جبو پائي انگلنڊ جھڙي خوددار ملڪ جي ئي ڪنھن بازار مان لنگهو.
سڀ کان وڌيڪ تعجب کارائيندڙ نظارو: لنڊن ۽ نيويارڪ جي سب وي ۾ ڪنھن پوڙهي انگريز يا آمريڪن پالش واري کان عرب ويٺو جوتا پالش ڪرائي!!