ڌرتي دان گهري ٿي
انھيءَ راءِ ۾ ھاڻي ھيءُ واڌارو ڪندس. جيئن حميد پاڻ اصل ۾ ٻھراڙيءَ جو آھي، تيئن سندس ڪھاڻيون بہ پنھنجي ماحول ۽ ڪردارن سوڌيون دھقاني آھن. پاڻ منجهس ۽ انھن ڪھاڻين ۾ ڳوٺاڻي حياتيءَ جون سٺيون روايتون جيئريون آھن. منجهن ”جديديت“، ذري گهٽ اڻھوند برابر آھي. ھو قصي کان يا تمثيل کان گهڻو پري نٿو رھي – ڪھاڻي جا مٿاڇري آکاڻيءَ کان، مذڪور جو ظاھري بيان کان گهڻو ڪي وڌيڪ ٿئي ٿو. حميد جي دھقانين پٺيان مھان تجريدون آھن: نيڪي، بدي، موت، خدا، ۽ سڀ کان وڌيڪ پيار – ماڻھوءَ جو ماڻھوءَ سان، ماڻھوءَ جو ٻين جيون سان، ۽ ڌرتي ماءُ سان. انھيءَ پوئين پيار ۾ ڪوئي (Mystic element)، ڪو الستي اسرار، ڪائي معرفتي مستي ٿئي ٿي، جنھن کي لفظن ۾ بيان ڪرڻ، گهٽ ۾ گهٽ مون لاءِ، ممڪن نہ آھي. انھيءَ پيار جو مثال حميد جي ڪھاڻي، ”ٺوٺ ڌرتي“ آھي.
”ٺوٺ ڌرتي“ مان، ائين کڻي چوان، يڪساھيءَ، چوڌار کان بيخبر ٿي ويندي پڙھي ھئي، ۽ پڙھڻ کان پوءِ ڪا مھل ڪنھن عجيب ڪيفيت ۾ قابو، ڪنھن عميق ۾ گم رھيو ھوس. ڇا ان ڪري تہ اھا سٺي ڪھاڻيءَ جا شرط - جيڪي ڪھاڻيءَ جي فن تي لکيل مضمونن ۾ پڙھيا اٿم تہ ھڪ ڪرو پلاٽ ھجي، ڪردار ڀرپور ھجن، ٻولي ماحول موجب ھجي، (Developed) ڇيھہ ھجي، اٿندي ئي گرفت ۾ وٺي ۽ سڀ کان وڌيڪ، تاثر جي ھيڪڙائي ھجي – پورا ڪري ٿي؟ نہ، اھو ڪو ٻيو ”فھم“ ھو، جنھن ”پرين پسايو“ ھوم.
ڇا اھو فھم مينھاڻي مست پروءَ ۽ ڊيل راڻيءَ مومل جو پاڻ ۾ عشق ھو، جو وصال کان مٿي، ماورا (”الائجي ڇو منھنجو شاديءَ ۾ ايمان نٿو بيھي؛ ھونئن بہ شادي محبت جو معراج تہ ڪونھي“) ھو؟
يا ڇا اھو ان عشق مجازي جي ماورائيت ھئي، جنھن عشق حقيقي (”ڀيڄ، مولا“، ”ھڻ ڪو، مولا، گوڏي جيڏو“، ”مولا، ھاڻ ھالار ۾ ھارينس“) جي ڏک ٿي ڏني؟
يا ڇا اھو ڌرتيءَ سان عشق (ائين ابر ۾ اھاءُ ٿيو، گوڙ ٿي، گجگوڙ جا ٺڪاءَ ٿيا، وڄ وراڪو ڏنو، بادل مستيءَ ۾ ورندا آيا“ ڦڙ ڦڙ ڦري لارون بڻي، پرو تيئن بھاريءَ ۾ آيو“ ... ”واھہہ ڙي، مولا، واھہہ، بنھہ بھاري ڪري ڇڏيئہ. مولا، اصل رنگ لڳي ويا“... اڀو ٿيو پيو نچندو، مينھن بت تي ورائيندو، پاڻيءَ جون لارون پيئندو، دٻن مان ڍڪ ڀريندو، مٽي کڻي بُت تي لائيندو، ھڪ مٽيءَ جو چاڻو کڻي مٿي تي رکندو، اھو ڌوپجي ويندس تہ ٻيو کڻندو. . . )؛ ۽ ان عشق جي انتھا (”ھن ڌرتيءَ جي ٺوٺ ھجڻ ۾ شڪ اٿئي ڇا؟ پر اھو ياد رک تہ ڌرتي ھميشہ دان گهرندي آھي. . . ڌرتي دان گهري ٿي“ . . . . ”ھيءَ تہ منھنجي ڌرتي آھي ۽ ھن سان لائون لھڻ لاءِ ڳاڙھو گهوٽ کپي“ . . . ”ھا، منھنجا مولا، ھيءَ ٺوٺ ڌرتي دان گهري ٿي؛ رت جو ريج گهري ٿي.“ . . . ڀلا خشڪ زمين، رت ائين پيئندي وڃي، جيئن ڪو اڃايل اڃ لاھيندو آھي. پر پرو بہ ريج ڏيندو وڃينس؛ ۽ ھو، ايستائين ڌڪ ھڻندو رھيو، جيستائين ابر ۾ اھاءُ نہ ٿيو، پھرين ڦڙي مٿس وسڪارو نہ ڪيو، ۽ پروءَ بي نور اکيون مٿي کڻي چيو: ”واھہہ، منھنجا مولا، اصل رنگ لائي ڇڏيئہ، بنھہ بھاريون. . . . !“ پرو وڌيڪ چئي نہ سگهيو ۽ وڃي ڌرتيءَ جو پاسو ورتائين. ھاڻ سندس رت بہ ڌوپيو پئي ويو. آھستي آھستي رت جي لالاڻ مينھن جي ڌارائن ۾ گڏجيو ڦھلبي وئي. ڪو وھڪرو ڪنھن طرف ھو، ڪو ڪنھن طرف. رت جي لالائي پاڻيءَ جي سونھن کي وڌيڪ سھڻو ڪري ڇڏيو ھو. ڌرتيءَ جون رڳون آھستي آھستي ان ڳاڙھي پاڻيءَ کي کڻي رھيون ھيون. سڀني اھو بہ ڏٺو تہ مٿاھينءَ تان، جتي مومل رھندي ھئي، اتان جيڪي بہ وھڪرا آيا پئي، تن ۾ بہ اھا ئي لالائي، اھا ئي سرخي ھئي. ٻئي وھڪرا جڏھن پاڻ ۾ ملي اڳتي وڌيا تہ سڄي ڌرتيءَ پٽ پٽيھر جو وڳو کڻي پاتو. چون ٿا تہ جڏھن بہ اسان جي ڌرتي ٺوٺ ٿي ويندي آھي تہ ڪونہ ڪو مست ان کي رت جو ريج ڏيندو آھي....) ھو؟
يا شايد اھو سڀ ڪجهہ ھو، جنھن مون کي ڪنھن عجيب ڪيفيت ۾ قابو، ڪنھن عميق ۾ گم ڪيو ھو؛ ۽ جڏھن انھيءَ ڪيفيت مان نڪتو ھئس، انھيءَ عميق منجهان اڀريو ھئس، تڏھن ڪھاڻيڪار جي نراڙ تي چمي ڏني ھئم.
موت جو موھ:
پرو (۽ مومل) مري ٿو تہ جيئن ٻيا جيئن، ڌرتي ماءُ جيئي. پر ”جاڳ بہ تنھنجي جيءَ سان“ جا اڪثر ڪردار ڇو ٿا مرن، سو واضح نہ آھي. اھي ڪردار ائين اوچتو بي سبب مرن ٿا، ڄڻ موت جو باز، اڏامندي اڏامندي، ھيٺ ڏسي ٿو. تہ امالڪ ”چڪ“ جي سيٺ ھاشم، ”وڏو ماڻھو“ جي ھو. ”اسان اڌارا آڻي آونگ چاڙھيا“ جي سيٺ خدا ڏني، ”زور آور“ جي مامي، ”پرديسي پکيئڙا“ جي بچل تي نظر پويس ۽ جهڙپ ڏيئي سندن ساھ جهٽي وٺي ٿو. نہ ھيٺ ڏسي ھا، نہ ھي مرن ھا!
اھي سڀ موت حادثاتي لڳن ٿا، ائين ٿو ڀاسي تہ ڪھاڻيڪار لکندي لکندي انھن کي ڪنھن ريچڪ اچڻ تي ماريو آھي. ڇا اھا ڳالھہ سندس نفسياتي بڻاوت ۾ ڪنھن ور – ونگ جو ڏس ڏي ٿي؟ ڇا ھيءُ موت جو موھہ آھي، جنھن کيس منڊي ڇڏيو آھي؟ ھنن ڪردارن کي مرڻو آھي. ھنن لاءِ ڪائي آس اميد نہ آھي؛ نہ ھاڻ، نہ پوءِ؛ ويندي تن لاءِ پڻ، جيڪي ڏاڍ، ڏنج يا وقت سان وڙھڻ جي سگهہ سارين (”ريبُ فريب زندگيءَ جا“ جو ھو، ”خانو چور نہ آھي“ جو خانو ۽ ”ڪڇان تہ ڪوڪ ٿئي“ جي نوران) ٿا؛ يا جيڪي وڏي پيڙا کان پوءِ سک جو ساھ کڻڻ جھڙا (’جاڳ بہ تنھنجي جيءَ سان‘ جي شاھبانو) ٿين ٿا.
ڪھاڻيڪار جھڙوڪر رمتو آھي، جيڪو ماضيءَ جي ڏکن سکن جون وسنديون رلندي جيڪي ڏٺل ٻڌل جهيڻو جهڪو ساري ٿو، سو ھنن آکاڻين ۾ آکي ٿو. ٻسائي، بيرنگي ۽ بي اتساھيءَ جو ڪو نظر نہ ايندڙ سڳو آھي، جنھن ھنن ڪردارن کي ھڪ لڙھيءَ ۾ پويو آھي. اھا ٻسائي بيرنگي ۽ بي اتساھي شايد اسان جي سنڌ ۾ جياپي جو وڏو سچ آھي؛ ۽ حميد اھو ئي آکيو آھي.
خواجا سليم احمد
٢٣-١١-١٩٩٥ع