مُھاڳ
ٺھڪي نہ بہ اچي جو ان جي سونھن ئي
ختم ٿي وڃي.“ (آيل ڍولئي ساڻ، اچي تہ جهيڙيان)
نسيم جي هڪ ڪھاڻي جو اهو ٽڪرو آهي، جيڪو هڪ ڪردار کي چئي ٿو: پر ان جملي مان ڪھاڻيڪار جو ڪھاڻيءَ بابت نظريو/ راءِ بہ اسان تائين پھچي ٿي. ڪھاڻيءَ کي ڪيترو علمي هئڻ کپي؟ هئڻ بہ کپي يا نہ؟ پر ان جملي ۾ ڪھاڻيءَ جي ”سونھن“ جي بہ ڳالھہ ڪيل آهي. ڪھاڻيءَ جي سونھن جو مفھوم ڇا آهي؟ تہ ان ۾ grip هجي، ان جي پھرين سٽ کان، توهين ان کي پڙهڻ تي مجبور ٿي وڃو، آخري سٽ تائين. نسيم جي ڪھاڻيءَ جو محرڪ ڏک آهي. انڪري نسيم جون ڪھاڻيون زندگيءَ کي ويجهيون آهن. هن جا ڪردار ڏک سھن ٿا، پيڙا ڀوڳين ٿا پر جيون جي واٽ تي اڳتي وڌندا رهن ٿا:
”جيون جي راهن تي هلندي هلندي، مان ٻلوان ٿي پئي آهيان، ڏک منھنجي ساهن ۾ رچجي ويا آهن. ڏک سڀ سيمائون اُڪري دل ۾ پھچي ويا آهن. ڪنڊن سان سڄو رستو ڀريل آهي. پيرن سان گڏوگڏ دل بہ رتوڇاڻ آهي.“ (وکريل سوچون)
نسيم جي ڪھاڻين جا ڪردار (عورتون) مار، موچڙي جي منھن ۾ آهن. ڪن کي خارجي/ جسماني مار آهي. جيئن ”اجرو من“ ۽ ڪن کي داخلي/روحاني مارَ! خارجي/جسماني مار تي، تہ اُهي ڪردار رت ڳاڙيندا رهن ٿا، روئندا رڙندا ٿا رهن:
”او رمون- شل خدا ٻہ اڌ ڪرئي. ڪين بچين شال! مون کي مار نہ.“ (گهايل ٿي گهاريان)
پر ڪي ڪردار وقت، حالتن ۽ ورتاءَ- جي مارَ اندر ئي اندر سھن ٿا. ڀوڳين ٿا، جيئن ”اجرو من“ ۽ ”احساس جا چڪ“ جا ڪردار. ”ڪاري رات“ جو ڪردار ”ازان“ بہ اهڙي ئي دوزخ ۾ آهي. مڙس جا موچڙا وڏيري جا دهمان. ۽ هن جا مائٽ؟ ماٽيلي ماءُ- ماٽيلا ڀائر! نسيم جي ڪھاڻين جا ڪردار- سس، ننھن، پھاڄ، ٻيون عورتون- ۽ مڙسن جا موچڙا. نرڙ مان ٽمندڙ رت!
”آءُ ڪانگا ڪر ڳالھہ“ نسيم جي اهڙي ڪھاڻي آهي، جنھن ۾ ڳالھہ تہ رڳو هڪ هفتي جي ڪيل آهي، پر ان ۾ صدين تائين پکيڙ آهي. اهوئي سنڌي سماج! صدين کان اڻبرابري، ڏاڍ، ڏهڪاءُ وارو سماج. نسيم ان کي ”ٺٺول ڀريو ناٽڪ“ ٿي سڏي، جيڪو هلي رهيو آهي ايامن کان ۽ اسين اُن جا تماشبين آهيون ايامن کان! سوئر ۽ ڪتن جو ميل؛ ڪڪڙن جو ميل. رڇ ۽ ڪتي جو ميل..... ۽ آخر ۾ وڏيري جي اوطاق تي ڪڃريءَ جو ناچ! ۽ ڳوٺاڻا:
”ڳوٺاڻا ڀت جي پاٽڙن تي ائين اچي ٽٽندا، آهن، جيئن بکايل شينھن ڪنھن جانور تي.“
ان ڪھاڻيءَ ۾ انيڪ ڪردار، ڏيک، واقعا آهن، جيڪي ڪھاڻيءَ جو حصو آهن. ايڏي وسيع موضوع کي ڪھاڻيءَ ۾ تبديل ڪرڻ ۽ ڪٿي بہ نہ ٿڙڻ، غير ضروري لفاظيءَ ۾ نہ ڦاسڻ. ان ٺٺول ڀرئي ناٽڪ ۾ هڪ پدما بہ آهي. ٻارڙي. رڇ کي زخمي ڏسي جتي وڏ وڏيرا، ننڍ ننڍيرا، عام ماڻھو هوڪرا هڻن ٿا، تڏهن پدما جي دل ڪچي ٿي پئي. ڪڃريءَ جو ناچ ڏسي، هوءَ عورت جي تذليل تي بُڇان ٿي کائي ۽ انتقام وٺڻ جي ڳالھہ ڪري ٿي. اتان هٽي گهٽيءَ ۾ اچي ٿي، تہ هوءَ هڪ عورت جون رڙيون ٿي ٻڌي. هڪ عورت ساريو آهي. هوءَ اوڏانھن ٿي وڃي. اُها رمونءَ جي زال آهي. جنھن کي هو مار موچڙا ڪري رنڊيءَ جو ناچ ڏسڻ ويو آهي. عورت پدما کي رمونءَ کي وٺي اچڻ لاءِ ٿي چوي. هوءَ رمونءَ کي وڃي ٿي ٻڌائي. رمون نٿو اچي. پر پدما اتي بس نٿي ڪري- هوءَ دائيءَ کي وٺي ٿي اچي. ڪھاڻيڪار جيڪا پيڙا ڀوڳي، اُها پني تي پلٽڻ ۾ بہ سڦل رهي آهي. اها سڦلتا ڪنھن بہ مڪمل ڪھاڻيءَ لاءِ لازمي آهي.
”متو آهين مَڇ“ هڪ عام سنڌي ڇوڪريءَ جي ڪھاڻي آهي. جيڪا پيءُ جي رٽائرمينٽ کان پوءِ بئنڪ ۾ ٽائپسٽ طور نوڪري ٿي ڪري. اتي هڪ ’باس‘ بہ آهي جيڪو پڻ سنڌي آهي، ۽ ان ڇوڪريءَ کي پنھنجي ڄار ۾ ڦاسائڻ ٿو گهري. ڪھاڻي هن ڊائلاگ تي ختم ٿِي وڃي ٿي:
”اها تہ ڄاڻ هوندي تہ هتي نوڪريون ڪيئن ملنديون آهن؟ هڪڙي سفارش.... ٻيو رشوت..... ٽيون.“ ٽيون لفظ ڪڍندي صاحب جي چپن تي مڪروھہ مرڪ تري آئي. ٽيون ”عورت پاڻ پنھنجي سفارش آهي. ان کي ڪنھن سفارش جي ضرورت ڪانھي. آئي ڳالھہ سمجهہ ۾...؟“
ان کان پوءِ ڇا ٿيو؟ انھيءَ resist ڪندڙ ڇوڪريءَ جو ردعمل ڇا هو؟ اهڙي ئي هڪ موقعي تي ڇوڪريءَ پيپر ويٽ صاحب کي هڻڻ جو سوچيو هو. مان ائين نٿو چوان تہ ڪھاڻيءَ جي پڄاڻي هن واڌو جملي تي ٿيڻ کپي ها:
”مينا جو هٿ پيپر ويٽ ڏانھن وڌيو.“
پر اهو، هڪ پڙهندڙ جي حيثيت ۾، منھنجو وڌايل ڊائلاگ آهي. اهڙا ڪيترا متوقع ڊائلاگ ٿِي سگهن ٿا، جھڙوڪ:
* مينا کي پروموشن ملي ويو.
* صاحب ڪرپشن ۾ ٻڌجي ويو.
* صاحب بدلي ٿي ويو.
* مينا نوڪريءَ کي ٿُڪَ هڻي هلي آئي.
سو ڪھاڻيءَ کي ڪنھن بہ اهڙي موڙ تي ڇڏڻ سڀاويڪ بہ آهي تہ- اڻ سڀاويڪ بہ. اهو ڪھاڻيڪار تي ڇڏيل آهي تہ هو ڪھاڻيءَ سان ڪھڙو ٿو ورتاءُ ڪري. ڪردارن کي ڪيئن ٿو پيش ڪري. وڻيس تہ ڪھاڻيءَ کي پڄاڻيءَ کان کڻي، وڻيس تہ شيام جئسنگهاڻيءَ جي ڪھاڻيءَ ”21- صدي“ وانگر پنو خالي ڇڏي ڏي. مان سمجهان ٿو تہ ڪھاڻيءَ جي عنوان ”متو آهين مڇ“ سان ڪھاڻيءَ جي پڄاڻي چٽي ٿي وڃي ٿِي، مان لطيف جو پورو بيت ڏيان ٿو:
متو آهين مَڇَ، ٿلھو ٿيو ٿو نا هڻين،
توجا ڀانئي اَڇَ، تنھن پاڻيءَ پنا ڏينھڙا.
مينا تي صاحب جو پھريون تاثر تہ اهوئي آهي تہ ”صاحب ڪيترو نہ سٻاجهرو ۽ گنڀير سڀاءُ جو آهي.“ پر پوءِ جڏهن هن جو اصل ڪروپ پڌرو ٿو ٿئي، تڏهن مينا جي من ۾ مانڌاڻ مچيو وڃي:
”هون! ڪُتي جو پُٽ سمجهي ڇا ٿو پاڻ کي.“
”وکريل سوچون،“ ”اُجرو من“ ۽ ”احساس جا چڪ“، ”رسندو ڀرجندو گهاءُ“ ڄڻ هڪڙو ناولٽ هجي يا طويل مختصر ڪھاڻي. ”اُجرو من“ ڪھاڻيءَ جو ڪردار ڄڻ پنھنجي ئي ڪٿا پاڻ کي ٻڌائي ٿو:
”اڄ آسمان ڪڪرن سان ڀرجي آيو آهي. اهي ڪڪر تنھنجي گهر مٿان بہ تہ هوندا ۽ تو انھن کي جَيءُ ڀري ڏٺو هوندو .“
”مان بيمار ٿي پيس تون پڇڻ بہ ڪونہ آئين! موت ۽ حيات جي جنگ ۾ ڦاٿل هئس ۽ اڄ بہ آهيان. تون پوءِ بہ ٻہ پير ڀري مون وٽ نہ آئين.“
نسيم جي هنن ڪھاڻين مان ڪجهہ مختلف رسالن، جھڙوڪ: ”روح رهاڻ“، ”مھراڻ“، ”نئون نياپو“، ”سنڌ رنگ“، ”مظلوم“، ”ناري پبليڪيشن“، ”عبرت مئگزين“ ۽ ”برسات“ ۾ ڇپجي چڪيون آهن. نسيم جون ڪھاڻيون ترقي پسند سوچ جون عڪاس بہ آهن، جيئن: ”ڳوڙهن جي ريکا“، ”ڪنھن کي خاموش ڪندين؟“.... تہ انھن ۾ نئين ڪھاڻيءَ جي جهلڪ بہ ملي ٿي، جيئن: ”وکريل سوچون“، ”اُجرو من“، ”آءُ ڪانگا ڪر ڳالھہ.....“
اهو مون اڳ ۾ بہ ڪٿي لکيو آهي تہ ڪھاڻي، ڪھاڻيڪار کي ٿي ڇڏي؟ يا ڪھاڻيڪار ڪھاڻيءَ کي! سو نسيم ڪھاڻيءَ کي ڇڏيو آهي يا ڪھاڻيءَ نسيم کي! ان جا ڪارڻ ڪھڙا آهن؟ سنڌي ڪھاڻيءَ جي حوالي سان ان سوال جو جواب ضرور لھڻ گهرجي. ڪھاڻيءَ جي صنف، جيڪا سنڌي ادب ۾ نثر جي هڪ مقبول صنف آهي، اُها بہ زوال پذير ٿِي رهي آهي. جيئن شاعريءَ ۾ ، مختلف شاعرن جي تخليقن جي ڪري هڪ رنگا رنگي هوندي آهي، بلڪل ائين ڪھاڻيءَ ۾ بہ، مختلف ڪھاڻيڪارن جي تخليق جي ڪري هڪ رنگارنگي هوندي آهي ۽ ان ۾ نسيم جي ڪھاڻيءَ جو بہ هڪ رنگ شامل آهي. اهي مختلف رسالن مان هٿ ڪري ڇاپڻ جو انتظام ڪيو ويو آهي. هيءُ ڪتاب مسٽر دين محمد ڪلھوڙي جي جاکوڙ ۽ محنتن جو ثمر آهي.
امداد حسيني
ڄام شورو، سنڌ
16-فيبروري 2008ع