5
صوفي صاحب جي وڃڻ کان پوءِ مون سام کي چيو: ”صوفي صاحب سان توهان ائين ٿي ڳالھايو ڄڻڪ ﷲ ويجهو ويٺو آهي ۽ سچ پچ انھيءَ سان وعدہ ڪري سگهجن ٿا. ان وقت توهان ﷲ سان ويجهڙائي محسوس ٿي ڪئي جو اهڙي پڪ صوفي صاحب کي ڏئي ٿي سگهيَو!“
سام چيو: ”هو برابر ويجهڙو آهي. اسان جي اندر ۾ ئي وسي ٿو؛ پر اسين پاڻ هن کان پري هليا وڃون ٿا، هو هنن حاڪمن کان وڌيڪ ويجهو ۽ وڌيڪ جلد ٻڌندڙ، وڌيڪ چٽو ڏسندڙ پندڙ آهي. هو هر جڳھہ هر ويل حاضر آهي. ان ۾ مونکي ڪوبہ شڪ نہ آهي تہ سندس واٽ جيڪو وٺي ٿو سو من جي سچي مراد حاصل ڪري ٿو.“
تنھن کان پوءِ سنڌيا وقت سام چيو: ”مون صوفي صاحب لاءِ دعا جڏهن گهري تڏهن هڪ خيالي درشيہ ڏٺم[2]. خيال ۾ نظر آيو تہ هڪ وڏو اکٽ ساگر آهي، جنھن جو پاڻي اهڙو تہ کارو آهي جو فقط ڏسڻ سان ئي من ڪچو ڪچو پيو ٿئي. منجهس ٽچڪڻ يعني گرمائش حد کان وڌيڪ هئي ۽ انڌاري پڻ محسوس پيئي ٿئي؛ پکي پشون ۽ جيو سڀ انجي زهر اثر کان دور ٿي ڀڳا؛ تڏهين ڏٺم تہ هڪ شخص منجهس هڪ چپٽي اڇي خاڪ جي وڌي؛ هڪ پل ۾ ساگر ٽچڪڻ گم ٿي ويئي؛ پاڻي ٿڌو ۽ مٺو ٿي پيو، جو پکي، پشون ۽ جيو سڀ ويجها اچي پيئڻ لڳا. وري ڏٺم تہ ان ساگر ۾ ٻي هڪ نيري چپٽي مٽيءَ جي وڌائين تہ هيڏو ساگر هڪ پل ۾ ٻاڦ ٿي ويو ۽ جهٽ کان پوءِ اهو سڄو سمنڊ ويڙهيل صورت ۾ ان شخص جي ڌوتيءَ جي هڪ چُڻ ۾ سمائجي غائب ٿي ويو. پوءِ ڌوتيءَ جي صورت ۾ شيام سندر جي صورت جو خيال پيدا ٿيو ۽ ان وقت اهو خيال آيو تہ هي درشيہ صوفي صاحب لاءِ ڪيل پريئر جي جواب ۾ آهي؛ اها خاڪ جنھن ڪاري، کاري ساگر کي صاف ۽ مٺو ڪري ڇڏيو سو ﷲ جو نالو آهي جنھن جو جادو پڻ سنساري ساگر کي اڏائي ٻاڦ ڪري ڇڏي ٿو؛ ۽ هيءَ سڄي ليلا ڪرشن جي مورتيءَ ۾ ڌوتيءَ جي هڪ چڻ ۾ سمائجي ويئي! جنھن مان سمجهيم تہ هي جيوت اسان جي ۽ هي سنسار سڄو هڪ راند مثل آهي؛ آتمائي هڪڙي حقيقت آهي؛ دک سک کي ڪو وجود ڪونہ آهي.“
سڀاڻي تي ڌڻيءَ جي مھر سان صوفي صاحب جو ڪجهہ ڪم سڻائو ٿيندو نظر آيو. اهو ماڻھو جنھن سان هو وزير بابت وري ساڳئي نوع ۾ ڳالھيون ڪري آيو هو؛ سو اوچتو مون وٽ پنھنجي زال جي علاج لاءِ آيو. مون کائنس پڇا ڪئي، چيائين تہ مون سڄو احوال وزير صاحب لاءِ لکي رکيو آهي تہ صوفي صاحب هيتري هلت ڪري چڪو آهي. ان ۾ اوهان جي صوفي صاحب جا الفاظ کيس ڄاڻايا اٿم پر خط ٽپال ۾ اڃا ڪونہ وڌو اٿم. هاڻي توهان چئو ٿا تہ ڦاڙي ٿو ڇڏيان. ٿوري عرصي بعد اهو وزير پڻ گديءَ تان لھي ويو ۽ سام صوفي صاحب کي چيو تہ اوهان جي رنج ۽ اسان جي دعائن وڃي اثر ڪيو. پر اڳتي ائين نہ ڪجو.“
***
سائين ستار آهي. جئن صوفي صاحب لاءِ حالتون اهنجون ٿي پيون هيون، تئن پڇاڙيءَ جي ڏينھن ۾ اسان لاءِ بہ طيب ۾ مذهبي تنگدلي يا زمينداري فرقي جي حسَد ڪري گهڻي دشمني پيدا ٿي پيئي هئي ۽ حالتون اهنجون ٿي پيون هيون. ان وقت ائين ٿي لڳو ڄڻڪ ان زندگيءَ جي چڪر مان ۽ مونجهاري جي ماحول مان نڪرڻ جو ڪو چاروئي ڪونہ آهي. تڏهين سام مونکي هڪ ڏينھن سنڌيا جي وقت کان پوءِ چيو تہ پنھنجي هٿن سان گهڻي شرڌا ۽ پريم ڀاؤ سان روٽ بچائي روز غريبن کي کارائيندي رھہ؛ ڀڄن ڀاؤ پڻ جاري رکو تہ پاڻھي مشڪل آسان ٿي ويندي. اسان سندس چوڻ موجب اهو ساڌن چڱي عرصي تائين ڪندا رهياسين، جيستائين طيب ۾ هئاسين. ڌڻيءَ جي مھر سان اسان جون حالتون سڻايون ٿينديون ويون جيتوڻيڪ سڄي هندو جاتيءَ جي لاءِ سڻايون حالتون ڪونہ هيون. هِن جو مطلب هي ناهي تہ ڪو اٽڪلن حيلن يا ساڌنن ڪرڻ سان قدرت جي رٿ روڪجي ٿي وڃي مگر، جئن اڳ سمجهايل آهي، فقير جي لفظن ۾: آهيان ڀي خيال، لڀسان ڀي نال خيال دي! سرشٽ جي چت شڪتيءَ کي جاڳائڻ لاءِ ساڌنن جي ضرورت ڪانہ آهي مگر پاڻ اندر چت کي جاڳائڻ ۾ ساڌن مرد ڪن ٿا ۽ پوءِ ڳالھہ سڻائي آهي. چت وڃي ٿو چت کي جاڳائي. ان بنسبت ذڪر ڪندي سام چيو: ”اندروني دنيا جا بہ ڪي قانون آهن؛ دک هڪ اندروني مرض جي علامت آهي؛ اُهو پاڻ مان پيدا ٿئي ٿو؛ خيال جي معاملي ڇٽڻ تي دک بہ پاڻھي هٽي وڃي ٿو؛ در حقيقت دک طلسم آهي ۽ آتمڪ گيان اڳيان ائين اُڏامي وڃي ٿو، جئن ڪافور گرميءَ ۽ هوا ۾ اڏامي وڃي. ﷲ جي نالي آڻڻ سان ۽ سٺن ساڌنن ڪرڻ سان نٻلائي يا اگيان جن مان دک پيدا ٿئي ٿو، سي دور ٿي وڃن ٿا؛ سندس ان وقت جي لکيل هڪ ڀڄن جون سٽون ياد اچن ٿيون:
ٿل - رام جي نام جي ڌُن لڳاءِ هردي کي اوجل تون بڻاءِ
(1) نام جو آهي عجب آکيرو ڪال نہ جنھن ۾ پائي پيرو
تنھن ۾ ڪر تون پنھنجو ديرو اَوسر پنھنجو ڪين وڃاءِ.
(2) نام جپڻ جو اوکد ساڌن ڌيان هريءَ جو هر دک ڀنجن
نِس دِن جپ تون نام نرنجن شام سويري هر گن گاءِ.
***
________________________________________
[1] هنن ڳالھين جو ذڪر ڪجهہ شايد وهم خيز لڳندو هجي پر مونکي ياد آهي تہ سام هٽلر ۽ گانڌيءَ جي مرڻ وارن ڏينھن تي اخبارن يا ريڊئي جي خبر کان اڳ ۾ ئي اهڙي اثر جو ذڪر موسان ڪيو هو؛ هٽلر جي هار ۽ گانڌيءَ جي مرتيو جو احوال پوءِ اسانکي مليو، هن پوءِ فقط ائين ٿي چيو تہ دنيا جي مٿان شانتي ڇانيل ڏٺم. ياد رهي تہ هٽلر جي ختم ٿيڻ بعد جنگ جلد ختم ٿي ويئي هئي ۽ مھاتما گانڌيءَ جي شهيد ٿيڻ بعد فرقوار فساد ڪجهہ عرصي لاءِ ختم ٿي ويا هئا.
[2] هن قسم جا ڪيترا درشيہ اڳ سام جا ڏٺل هڪ ڪتاب ”آتم درسني“ ۾ گڏ ٿيل آهن، جن جي ڇپائڻ جي اجازت اڃا ڪانہ آهي. هن بنسبت، سندس چوڻ موجب، ڪو وهم ڌارڻ بہ گهرجي مگر هيءَ هڪ خيالي تصوير ڪري سمجهڻ گهرجي. البت هر خيال ۾ ڪا معنيٰ ضرور آهي.
13-9-1951ع منشي سام کي حجت مان چيو: ”مان ڇو ويٺو هي ڊائريون اتاريان؟ پاڻ سمجهان ڪجهہ بہ ڪونہ ٿو؛ مونکي اڄ ڪي سٽون ضرور سمجهائڻيون پوندوَ!
سام کيس چيو: ”اڄ ننڊ مان جاڳيو آهين ڇا؟“
منشي تنھن تي چيو: ”سائين، مونکي ٿورو ڪجهہ ئي هر روز سمجهايو.“
سام وراڻيو: ”تون شايد رونشي يا خوشامد وچان ائين چئين ٿو. اڃا شوق پورو ڪونہ جاڳيو اٿئي. جي شوق هجي تہ پاڻھي جيڪر سمجهڻ لڳين. عشق عمر جا بند ٿيل دروازا کن ۾ کولي ٿو ڇڏي؛ بر مان واٽون ٿو ٺاهي ۽ پھاڙن مان پيچرا ٿو ڪڍي. مطلب تہ عشق کي پنھنجا اوزار ۽ پنھنجا وسيلا آهن ۽ ٻيءَ ڪنھن سکيا جي گهرج ئي ڪانہ اٿس.“
پوءِ سام اسان کي پنھنجو هڪ آزمودو ٻڌايو: ”مان اڃان پنجون درجو انگريزي پڙهندو هيس. تڏهين دوستن جي واتان ڪئنٽ (Kant) ۽ ٻين پشچم جي فيلسوفن بابت ٻڌم. فلاسافيءَ جو اچي شوق چڙهيو؛ پھريائين، پھريائين هڪ ڪتاب فلسفہ تي ٽيلر جو (Taylors Elements of Mataphysics) هٿ آيم، جو پاڻھي پڙهي ويس. تنھن کانپوءِ ٽيھہ روپيا پنھنجي مھيني جي خرچيءَ مان بچائي ڪئنٽ جو مشهور ڪتاب (Critique of Pure Reason) گهرايم. عام طرح بي اي (فلاسافي) وارا بہ اهو ڪتاب مشڪل سمجهي سگهندا آهن، مگر مون کي جو دل ۾ شوق هو، ان وچان هڪ هڪ اکر آسان ٿي لڳو. مدد فقط ڊڪشنريءَ جي ورتم. باقي دل جي انومان مان سڀ سمجهي ويس. تنھن کان پوءِ ويس فلاسافيءَ جا ڪتاب گهرائيندو. آخر تہ اسڪول ڇڏڻ گهر ۾ نويڪلو ٿي پڙهڻ ۽ لکڻ ويٺس. سمجهان پيو تہ ڄڻ اسڪول ۾ اجايو ٻين ڪيترن ڳالھين تي وقت ضايع ٿئي ٿو. جي منشي کي بہ اهڙو شوق پيدا ٿئي تہ هيءَ ڊائري تہ ڇا پر وڏا وڏا گرنٿ پڙهي سگهي ٿو.“
منشي جي وري ساڳيءَ گهُر تي سام کيس چيو: ”جيترو چاه چيلي کي سکڻ جو آهي، ان کان وڌيڪ گروءَ کي سکيا ڏيڻ جو آهي؛ علم هڪ امانت آهي، جا ضرور ٻين کي ڏيڻي آهي. مگر سڀڪا شيءِ پنھنجي مند تي وڌي ٿي. هيءَ علم جي امانت بہ ٻج مثل آهي. جيئن مالھي مند ڏسي زمين ۾ ٻج گڏيندو آهي، تيئن گرو ذوق ڏسي گيان جو سار ڏيندو آهي. خيال ڪري ڏس؛ قدرت کي خود تمنا آهي پنھنجي اتپتيءَ وڌائڻ جي؛ وڻ، ٽڻ، ٻوٽا ڦلجن ٿا ۽ نوان ٻج ڪن ٿا، پکيءَ، پشون ۽ انسان بہ پنھنجي اتپتيءَ وڌائن ٿا. اهڙيءَ طرح گيان وارن کي بہ چاه رهندو آهي پنھنجي ٻج پوکڻ جو؛ پنھنجي روحاني اولاد پيدا ڪرڻ ۾ کين بيحد خوشي ٿيندي آهي. پر سو سڀ مند سان ٿيندو آهي. تنھنجي سکڻ جي جڏهين مند آئي تہ سيکارڻ وارا اڳ ۾ ئي تيار هوندا.“
وڌيڪ منشي کي سمجهائيندي چيائين: ”من ۾ گيان سمائڻ کان اڳ من جي چئنچلتا مارڻي آهي. چئنچل من يڪ ٽڪ ٿي نہ سگهندو آهي. پھريائين خراب سنگ ڇڏجي تہ پوءِ وڪارن کان پاسو ڪري سگهبو ۽ هڪ خيال سان گروءَ جي ڏنل ٻج جي پالنا ڪري سگهبي. تون پنھنجو من وڻيئي تہ انھيءَ ڊائريءَ ۾ ئي لڳاءِ. ان مان بہ سمجهہ حاصل ٿي سگهندي. جيئن اتارين تيئن هڪ هڪ اکر پاڻ سمجهڻ جي ڪوشش ڪر. پر اڃا تائين تہ توکي زور سان چؤ چؤ ڪري هن اتاري جي ڪم تي ويھارجي ٿو؛ تڏهين مس ٿو ٻہ يا ٽي صفحا اتارين! تنھنجو من ٻين پاسن ڏي وڌيڪ مائل آهي. اڀياس لاءِ پڻ ڪنھن ساڌن يا تپسيا جي گهرج آهي. اسان پاڻ ڪيترا سالن جا سال مٿي هڪ جاءِ ۾ گهڻي ڀاڱي بند گذاريندا هئاسون. چڱو هاڻي هڪ ڳالھہ ٻڌ: هڪ راڻي هئي جنھن کي سندس ٻانھن اچي ٻڌايو تہ هن شھر ۾ هڪ وڏو درويش رهي ٿو. راڻيءَ کي ڳالھيون ٻڌي ٻڌي اچي شوق جاڳيو تہ ساڻس ملاقات ڪجي. سو کيس ملڻ لاءِ چوائي موڪليائين. سندس نوڪرن درويش کي گهڻو ستايو تہ راڻيءَ کي هلي درشن ڪرايو، پر درويش پنھنجي خيال وارو هو؛ ها ڪري پر وري ڳالھہ وساري ڇڏي. تڏهين راڻيءَ جي نوڪرن کيس صلاح ڏني تہ هڪ ترتيب ڪجي؛ چيائون، هي درويش صبح جو سوير گهمڻ نڪرندو آهي. جيڪا واٽ منھن سامھون اچيس تنھن سان هليو ويندو آهي. تنھن ڪري اهڙو ڪم ڪجي، جو شھر جي گٽين کي هتان هُتان لوڙها ڏيئي بند ڪجي؛ باقي هي محلات وارو رستو کليل رکجي تہ پوءِ هو پاڻھي هتان لانگهائو ٿيندو! راڻيءَ کي اها صلاح دل سان لڳي ۽ نوڪرن لوڙها ڏيئي سڀ ڳليون بند ڪيون؛ سڀني پيچرن جو منھن ڦيري آڻي محلات واري رستي ۾ وڌائون. صبح جو راڻي اُٿي دريءَ اڳيان ويھي رهي تہ فقير بہ اچي اتان لانگهائو ٿيو. تڏهين راڻيءَ کيس بيھاري پنھنجي من جي پياس پوري ڪئي ۽ کانئس ﷲ جي ملڻ جي واٽ پڇيائين. فقير چيو، جيئن مون سان ملاقات ڪئي اٿوَ تئين ﷲ سان بہ مِلو! يعني لوڙها ڏيئي حرص هوس جون ڳليون بند رکو؛ چت کي فقط ﷲ جي چاري سان هلايو تہ ﷲ پري نہ آهي. اهڙيءَ طرح توکي بہ من جي چئنچلتا مارڻ کان پوءِ ئي گيان پراپت ٿي سگهندو.“
***
14-9-1951ع اڄ ڊپٽي صاحب اوچتو اسان وٽ هليو آيو. چيائين تہ خاص ڪم ڪونہ هو؛ پر ائين ئي چيم تہ وڃي ڳالھہ ٻولھہ ڪريون. مان ٿوري منجهيل ويٺي هيس. منھنجي اداسائييءَ مان عام من جي مونجهاري جو ذڪر اچي ڇڙيو.
سام چيو: ”اُداسائي يا ڏک ڪنھن لڪل مرض مان پيدا ٿئي ٿو. من ۾ مڙيوئي ڪا دقت آهي جو من وياڪل رهي ٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مان تہ ائين سمجهندو آهيان تہ دک فقط خيال آهي. دک جو خيال مٽائي ڇڏيو تہ دک آهي ئي ڪونه.“
سام چيو: ”دک جو خيال رکڻ، سوئي تہ من جو مرض آهي؛ پاپ کي پاپ سمجهڻ سوئي پاپ آهي. پر جيستائين اهو خيال جو ڦيرو اچي تيستائين ائين ئي چئبو تہ دک آهي؛ ان جي لاءِ ڪي ساڌن پڻ آهن. سڀ کان سٺو ساڌن اهو آهي تہ لڪل، ستائيندڙ خيال جيڪو هجي، سو کولي ظاهر ڪجي؛ پر جي ان جي لِڪ واري جاءِ پاڻ کي نہ سُجهندي هجي تہ ان کي ڳولي ڪڍڻ واري مشين آتمڪ ايڪسري (X-Ray) جي آهي، ست سنگ؛ يا ڪنھن شيوا ۽ رياضت جي وندر ۾ دک کي نوارڻ گهرجي. ست سنگ ۾ اهو لڪل مرض تري پاڻھي اچي من جي مٿان بيھندو؛ تنھن کان پوءِ کيس ڪڍي ڇڏڻ سھنجو آهي، جو ڏسبو تہ کيس پاڙ آهي ئي ڪانه.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”صحبت ڪرڻ يا شيوا جو ساڌن بہ ٻاهريون علاج آهي. اُهو اندروني علاج دک جو چئي ڪونہ سگهبو. آخري علاج گيان آهي، جنھن ما هي من برائيءَ کان پرهيز ڪرڻ ٿو سکي.“
سام چيو: ”پرهيز کي من سنوارڻ جي سائنس ۾ جاءِ مليل آهي، پر ائين برابر آهي تہ هي ساڌن ۽ پرهيزون بذات خود آخرين آدرش بڻي ڪونہ ٿا سگهن. البت انھن جي ذريعي اهو آخري علاج پورڻ گيان جو هٿ اچي سگهي ٿو. جيستائين اها شڪتي من ۾ جاڳي، جو دک ۽ پاپ ان جي اڳيان بيھي ڪونہ سگهن، تيستائين وچينءَ منزل ۾ هي ساڌن چڱو ڪم ڏين ٿا. صحبت يا سنگ خود آڻ سڌيءَ طرح هڪ پرهيز بہ آهي، ڇا ڪاڻ جو اهو نئون شوق جاڳائي گهٽ درجي وارين ڳالھين کان منھن موڙ ڪرائي ٿو. پرهيز جو ساڌن عبوديت واري خيال مان پيدا ٿئي ٿو. اهو طريقو عام طرح سٺو آهي ڇو جو ان ۾ اهنڪار پئدا نٿو ٿئي. هميشہ اها ٻٽاڪ هڻڻ تہ مان آتم روپ آهيان؛ مونکي پاپ ڇا ڪندو؟ تنھن ۾ خودءَ جي پئدا ٿيڻ جو امڪان آهي. پر ائين بہ سمجهڻ ضروري آهي تہ ان هيڪڙائيءَ واري آتم گيان پائڻ جو ئي نمرتا وارو ڀاؤ خود رستو آهي ۽ نہ آخري حاصلات جو درجو. عبوديت وارو خيال ۽ ’اهم برهم اسمي‘ وارو خيال پاڻ ۾ ظاهر! ٺھڪي نٿا اچن، پر درحقيقت عبديءَ وچان ئي برهم پد حاصل ٿئي ٿو. جيستائين اٺئي پھر من انھيءَ ’ھمہ اوست‘ واري اوچي پد تي رهي سگهي، تيستائين پرهيز جي ساڌنن کي ڇڏي ڏيڻ، سو ٿيندو هڪ قسم جو هٺ ڪرڻ يا پاپ سان خواه مخواه چڪري کائڻ. هوڙهيائي (Bravado) روحاني زندگيءَ جي وصفن ۾ شمار نہ آهي. جيتر دک، سور يا ڪو ٻيو مرض آهي، تيتر نہ فقط اصلي، بنيادي علاج سوچجن ٿا، پر حالتن آهر عارضي علاج (Symptomatic Treatment) پڻ ڪجي ٿو. هوموپٿيءَ جي اصول، موجب، پاڻ مان طاقت جاڳائڻ، سو بہ گهڻن حالتن ۾ علاج جو ڪارگر طريقو آهي. ان جي ڀيٽ ۾ اُهي روحاني سائنس ۾، آتم ڌان، ئي سمجهڻ تہ مان نج آتما آهيان ۽ هنن ٻاهرين حالتن سان ڪو منھنجو ذاتي تعلق ڪونہ آهي، جن مان دک پيدا ٿئي ٿو! اهو طريقو نرموھہ ٿي رهڻ جو دک جو نوارڻ ڪري سگهي ٿو. پرسياڻي حڪيم جو ڪم آهي تہ مرض کي هر طرف کان وڪوڙي وڃي ۽ ان تي ڪئن بہ فتح پائي جيستائين مرض جا جيوڙا خون مان گم ٿي وڃن، تيستائين ٻاهرين علاج مالشون، آئڍ ڏيڻ، لوڪل دوائون لڳائڻ وغيرہ ساڌنن مان پڻ بيمار کي گهڻي راحت ملي ٿي. تڏهين ئي شاه چيو آهي: ’هٿين پيرين مونڙئين هل پريان ڏي هل.“
سام وڌيڪ چيو: ”ڪماليت ۾ بہ نمرتا ضروري آهي. هوڙهيائيءَ وچان قانون ٽوڙڻ، تنھن ۾ اهنڪار اپجي ٿو. پرهيز نمرتا واري خيال مان پيدا ٿئي ٿي. شاه لطيف (رحه) کان هڪ عورت پڇيو هو تہ تون پهتل آهين؟ چون ٿا تہ هن چپ کڻي ڪئي، جيتوڻيڪ هو پورڻ گيان وارو هو. هن پنھنجي وات سان پاڻ کي پهتل چوڻ غلط سمجهيو. پوءِ جڏهين موت جي بستري تي ساڳيءَ عورت کائنس اهو سوال وري پڇيو، تڏهين چيائين تہ هاڻي پھچي وياسين پِرَ کي! مطلب تہ انسان جيستائين جيترو آهي، تيستائين دم نہ هڻي ۽ نہ پاڻ کي سمرٿ سمجهي بنا ضرورت جي لوڪ جا قانون ٽوڙيندو رهي. شاه وانگر جيسس ڪرائيسٽ بہ اهڙا لفظ ئي ڪم آندا هئا. جڏهين هڪ سماريٽن عورت کيس چڱو ڪري ڪوٺيو تڏهين هن کي چيائين، ’چڱو ڪنھن انسان کي نہ چؤ!‘ انھن اکرن ۾ سندس نمرتا ڀاؤ جو اظھار ٿيل آهي. مان ائين سمجهندو آهيان تہ روحانيت ۽ نمرتا گڏوگڏ واڌورو ڪن ٿا؛ ’هم اوست‘ وارو خيال هڪ لاف زني نہ آهي، مگر نفس جي مارڻ جي هڪ هونگار آهي. اها وجداني حالت من جي مچلائيءَ کي جائز نہ ٿي ٺھرائي، جنھن مان پاپ کي نہ ليکڻ وارو ڀرم پيدا ٿئي ٿو. ’هم اوست‘ جو خيال خود نمرتا جو نعرو آهي. ’هم اوست‘ جي معنيٰ تہ سڀ هو آهي! يعني مان ڪجهہ نہ آهيان. ان ۾ مان جي بلڪل پڄاڻي آهي. ائين آهي تہ برهم گيان واري کان بہ ڪڏهين اهڙا ڪم ويساري وچان ٿي وڃن ٿا جن کي لوڪ قانون شڪتي سمجهن، مگر درحقيقت اهي قانون ڀڃڻ جي ارادي سان نٿا ڪيا وڃن!“
***
15-9-1901ع گذريل ٻڌر تي ڊپٽي صاحب ويدانت تي لکيل هڪ سنڌي ڪتاب مان اچي ڪجهہ پڙهيو.[1]
ڊپٽي صاحب جي ڪتاب پڙهندي صوفي صاحب سوال پڇيو تہ ڪرم ڪيئن ٿو من جو ميل ڪڍي؟
سام چيو: ”جيئن روشن بدن مان مرض يا روڳ ٿي ڪڍي! ڪرم من جي ورزش آهي؛ اڻ آزمايل خيال کي سنواري ٺيڪ ڪري ٿو؛ خيال کي آزمائش جي ميدان ۾ آڻي صاف ڪري ٿو ۽ ان ريت من جي صحت وڌائي ٿو.“
وڌيڪ خاص ڪو گفتگو ميٽنگ ۾ ڪونہ هليو. مگر ڪلاس پوري ٿيڻ کان پوءِ سام پنھنجا ويچار مونکي هن ريت ٻڌايا: ”گيان ۽ ڌيان، پاٺ ۽ پوڄا، سٺا ساڌن آهن پر ڀڳتي مارڳ سڀ کان سولو آهي؛ ڀڳتيءَ جي تار آتما کي هڪدم پرماتما سان وڃي ٿي ڳنڍي، جيتوڻيڪ ائين برابر آهي تہ گيان بہ ڀڳتيءَ کي وڌائي ٿو. جڏهن ڀڳت پنھنجي پريم جي چوٽيءَ تي پھچي ٿو، تڏهن گيان هن ۾ از خود سمائجي وڃي ٿو، توڙي جو کڻي هن هڪ بہ اکر نہ پڙهيو هجي؛ ڇا لاءِ جو هُن جي ڀڪتيءَ پٺيان بہ جنمن جي کوجنا جو ٻل آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”اسان تہ ويھي اهڙي پائبنديءَ سان ڪڏهن ڪي ڪتاب ڪونہ پڙهيا؛ فلاسافيءَ جا ڪجهہ ڪتاب ننڍپڻ ۾ پڙهياسين، مگر سي بہ هينئر وسري ويا آهن. ڪنھن خاص فلسفہ يا مذهبي طريقي جي اوٽ وٺڻ سان خيال تي وڏي پائبندي پئجي وڃي ٿي. سچ جي آزادي ڳولا پنھنجي خيال سان ڪرڻ، سو سڀ کان سٺو آهي. نوان فلسفہ بہ ائين ئي پيدا ٿيندا آهن. پر جيڪڏهن فقط ويدانت، صوفي فلاسافي يا ڪنھن مذهبي ڪتاب کي هفتن جا هفتا چھٽي پونداسون تہ خيال جو واڌرو ڪونہ ٿيندو. پنھنجي آزمودي مان پيدا ٿيل گيان ئي سچو گيان آهي. باقي ٻيون سڀ ڳالھيون صرف واقفيت وڌائڻ لاءِ آهي. انھن فلسفہ جي ڪتابن مان ڪونہ انتر گيان جو واڌارو ڪونہ ٿيڻو آهي.“
***
16-9-1951ع ڊپٽي صاحب مون کي چيو: ”توهان پنھنجي سام لاءِ ”جيتامڙا“ اهيو، ٻين لا ڇا آهيو؟“
مون کيس جو اب ڏنو: ”ٻين لاءِ ’ماتا‘.“
ڊپٽي صاحب پڇيو: ”سو وري ڪيئن؟ ’جيتامڙو‘ يعني ٻار، سو ’ماتا‘ڪيئن ٿي بڻي سگهي؟“
سام چيو: ”ماتا ٿيڻ جي فطرتي مراد (Instinct) ۽ ٻالڪ ٿيڻ جي ٻوجهہ ٻئي گڏوگڏ رهن ٿيون. ساڳيو انسان ڪٿ، ٻالڪ، ڪٿ ساٿي، ڪٿ ماتا پتا جو پارٽ ادا ڪري ٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ماتا پڻي جو احساس يا ڄاڻ ۽ پنھنجي ٻار ڄڻڻ کان سواءِ پيدا ٿي ڪين ٿو سگهي. اوهين کڻي چئو تہ ڊاڪٽر اوهان جي نوڪرن يا هنن ٻالڪن جي ماتا وانگر سنڀال ڪري ٿي، مگر ان مان ماتا ٿيڻ جي سچي خبر کيس ڪانہ پوندي ۽ نہ وري پنھنجي ڄَڻ جيترو ٻئي جي ٻالڪ مان مزو اچي ٿو.“
سام وراڻيو: ”دنيا ۾ سٺي ۾ سٺا ميوا پيوند ڪرڻ سان پيدا ٿين ٿا. مثلاً انب جيڪي پيوند ٿين ٿا، سي قدرتي طرح ڌرتيءَ ۾ پوکيل ڪڪڙين مان پيدا ٿين انبن کان وڌيڪ مٺا ٿين ٿا؛ اُهي ڪڪڙين مان سڌيءَ طرح ڪڏهين ڪونہ پيدا ٿين. هيءَ خيال جو وڻ بہ قدرتي آهي ان کي پيوند ڪرڻ سان منجهائنس وڏا گڻن جا ڦل پيدا ڪري سگهجن ٿا. ان ڪري ئي مھاتما گانڌيءَ ۽ ان کان اڳ ٻين وڏن مھاتمائن برهمچريه جو رستو بتايو، جو ظاهر ۾ قدرت جي قانون خلاف آهي، مگر در حقيقت اها ريت هڪ اتم، اندروني مراد (Instinct) مان پيدا ٿيل سمجهڻ گهرجي ۽ نہ قدرت جي خلاف. ٽماٽن جي پوک ۾ مون پاڻ آزمائي ڏٺو تہ ڏانڊيءَ کي نيسائي ڇڏڻ ڪري ٻوٽو پنن تي زور ڏيڻ بدران ڦل تي زور پيو ڏئي. اهڙي ريت مان وڏا ۽ رنگدار ٽماٽا پيدا ڪري سگهندو هيس. تيئن هيءَ جسماني ماتاپڻي جي فطرتي مراد کي نيسائي جڳ ماتا جو روحاني پيار ڌارڻ، سو سچ پچ قدرت جي قانون خلاف نہ آهي. هن برهمچريه جي طريقي سان جسم جي خواهشن بجاءِ خيال جو واڌارو ٿئي ٿو. مان سمجهان ٿو تہ ان منجهان جيڪو ماتاپڻي جو سچو روح اسان جي ڊاڪٽر ۾ پيدا ٿيو آهي، سو رواجي سنساري ماتاپڻي کان هزار ڀيرا وڌيڪ ڦلدائڪ آهي. قدرت چاهي ٿي تہ سندس مطلب، يا مقصد اتپتيءَ جو سمجهي ايتري قدر ڀل سندس ريت کي ڦيرايو وڃي، (درحقيقت انکي ڦيرائي نہ پر اُن ڏانھن سڌو ۽ سولو رستو وٺي رهيا آهيون) جو زندگيءَ ۾ سھڻا ڦل ۽ سٺا نتيجا پيدا ٿين. هينئر هندستان ۾ اناج جي اڻاٺ کانپوءِ آدم جي وڌڻ تي روڪ وجهڻ لاءِ تحرڪ هليو آهي، جيئن زالون ٻار گهٽ پيدا ڪن. مگر هيءُ ان کان وڌيڪ اونچ آدرش ڪري سمجهڻ گهرجي تہ نہ هٿرادو حيلن سان، نہ دوائن وغيرہ جي روڪ وجهڻ سان، پر قدرتي طرح ماتاپڻي جي فطرتي مراد ڦيرائي جڳ جي شيوا ۾ يا قوم جي ٻالڪن جي پالنا ۾ لڳائجي وڏي ڳالھہ تہ هي آدرش منھنجي جيون ساٿي ۽ بنا ڪنھن ٻاهرين زور جي حاصل ڪيو آهي؛ يعني برھہ چريه ۽ درهم گيان جي مارڳ تي هلڻ سان هيءَ موڙ ڪئي اٿس. اڄوڪي زماني ۾ سندس جھڙا ٿورا مثال ملندا.“
***
19-9-1951ع اڄ شام جو ڊپٽي صاحب جي گهر وياسين. اتي پھريائين ٻين ڪتابن بنسبت ڳالھائيندي، سنڌي ساهيته، خاص ڪري سنڌي قصن (Fiction) جو ذڪر نڪتو. ڊپٽي صاحب کي سندس سوالن جو جواب ڏيندي سام چيو: ”مون سنڌيءَ ۾ نئون ڇپيل ساهتيہ تمام ٿورو پڙهيو آهي پر جو ڪجهہ پڙهيو اٿم، سو تمام معمولي نظر ايندو آهي؛ مغربي ملڪن جي ساهتيہ گهڻي ترقي ڪئي آهي ۽ جيڪڏهين هو کڻي قصن ۾ بعضي عشق بازيءَ جي ڳالھين بابت آزاد طور لکن ٿا تہ بہ گهڻو ڪري انھن ۾ ڪو لڪل آدرش يا زندگيءَ جي حقيقت ظاهر ڪرڻ جو نمونو رٿيل هوندو آهي. مگر عام طور اسان جي ليکڪن ليکڪ وٽ اهو هنر ۽ فن ڪاريءَ جو نمونو ڪٿي؟ سندن وشيہ هلڪي نموني ۾ وندرائيندڙ ٿين ٿا.“
ڊپٽي صاحب هڪ ٻن قصن جي آکاڻي جو تت سار ٻڌايو، جي مغربي ليڪکن جا هئا ۽ پڇيائين: ”توهين ڇا ٿا سمجهو تہ اهڙن فاحش ڳالھين ۾ ڪا آدرشي مراد رکيل آهي؟“
سام چيو: ”اهڙي قسم جا مغربي ليکڪ ٻيا بہ گهڻا لڀندا؛ مون ميٽرلنڪ ۽ ائناٽول فرانس ۽ ٻين ليکڪن جا اهڙي نموني جا ڪتاب پڙهيا آهن، جي مذهب جي پائبندي يا سوسائٽي جي ريتين رسمن جي حد کان ٻاهر لنگهي ويا آهن. مگر تنھن هوندي بہ انھن جي اهڙن کليل خيالن وارن لکيتن جو مطلب ڪو آدرش بتائڻ ئي پئي رهيو آهي. ڪرستاني مذهب جي ڪئٿالڪ پنٿ وارن هنن جي گهڻي مخالفت ڪئي مگر، ڇا لاءِ جو منجهس فقط فاحشپڻو نہ هو، پر ايمانداريءَ سان تسليم ڪيل نئين هڪ آدرش جو اعلان ٿيل هو، ان ڪري هنن جي آخر ۾ سوڀ ٿي ۽ هنن جي قصن جو پاڻ گهڻو وڪرو ٿيڻ لڳو. ساڳيءَ طرح ائسا ڊورا ڊنڪن جي حياتيءَ جو بيان پڙهبو تہ هن جنھن نموني اگهاڙي ۽ کليو ذڪر جنسي جذبات (Sex) جو ڪيو آهي، سو اسان جي سوسائٽيءَ کي وڏو ڌڌڪو ڏئي ڇڏيندو. مان پڻ ساڻس ايترو خيال جي اگهاڙائي ڪرڻ ۾ شامل راءِ نہ آهيان پر ايترو چوندس تہ هن جي لکڻيءَ پٺيان عملي مثال جي طاقت آهي ۽ ائين چئي هرگز ڪين سگهبو تہ ائسا ڊوراڊنڪن پنھنجي نموني هڪ آدرشي عورت نہ هئي. پر اسان جي نئين ساهتيہ ۾ سَو تي نوانوي ساديون سوديون عشق بازيءَ جون آکاڻيون آهن، جن ۾ ڪوبہ نئون رستو زندگيءَ جو بتايل نہ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مان سمجهان ٿو تہ ڪي ٻنڌن ڪتاب ڇپيندڙ تي بہ هئڻ کپن. اسان جون ناريون جيڪڏهين اهڙائي ڪتاب پڙهنديون رهنديون تہ ضرور انھن تي اثر خراب پوندو.“
سام چيو: ”ڪي بہ هٿرادو ٻنڌن شايد ناممڪن ٿين ۽ نہ انھن مان ڪو فائدو رسي. ضروري ڳالھہ هيءَ آهي تہ قصن پڙهڻ سان گڏ پنھنجي ٻارن کي فلسفہ، ڌرمي ڪتابن، سائنس ۽ ٻين علم جي شاخن مان پڻ واقف ٿيڻ لاءِ همٿائڻ گهرجي. لاهي پاهي قصن پڙهڻ تي زور نہ رکجي، جيتوڻيڪ ائين سمجهڻ گهرجي تہ اهي قصا پڻ هڪ وڏي گهرج پورئي ڪن ٿا، اسان جي سوسائٽيءَ جي خيال جي اوستا اهائي آهي؛ جيڪڏهين هٿرادو روڪ وجهي، نوجوانن کي قصن پڙهڻ کان منع ڪبي تہ هو وڌيڪ جو کائتي نموني پنھنجي لڪل خواهش کي پورو ڪندا. لڪل تمنائون، جي انھن جي من ۾ موجود آهن، سي وڃي ابتي نموني پوريون ڪندا جيستائين گهرو انتظام ۽ تعليم ۾ سڌارو نہ ٿيو آهي، تيستائين هٿرادو بندش ننڍي پوش وارن تي وجهڻ مان ڪوبہ فائدو ڪونہ ٿيندو. اسان جي گهر ۾ بہ ٻار قصا ۽ چرچي جو آکاڻيون (Comics) گهڻو پڙهندا آهن. جيتوڻيڪ پنھنجي دل چاهيندي آهي تہ هو ڪجهہ وقت بچائي ٻي سٺي ساهيتہ (Literature) مان واقف ٿين، تڏهن بہ هن تي بندش وجهڻ ٺيڪ نہ لڳندو آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين ٺيڪ آهي؛ ڪن حالتن ۾ مون ڏٺو آهي تہ انھن فاحش ڪتابن پڙهڻ سان جوان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون اڳواٽ خبردار ٿي پاڻ بدراهيءَ جي ڦندن کان بچي وڃن ٿا. ڇا لاءِ جو اهڙا موقعا حياتيءَ ۾ بہ پيدا ٿين ٿا، جن بابت هو پڙهي خبردار ٿين ٿا.“
گهڻي ڀاڱي گفتگو انگريزيءَ ۾ ٿي هلي، جنھن جو مون فقط تنسار ڏنو آهي. ان کان پوءِ ميزبان ديوي صاحب ٻہ صوفيانا ڀڄن ڳاتا ۽ اسين بہ ڳائڻ ۾ شامل ٿياسون؛ اهو وقت وڏي وندر ۾ گذريو. موٽي اچڻ تي سام چيو: ”پريم ئي ست سنگ جو بنياد آهي ۽ پريم جو بنياد آدرڀاو آهي. ڊپٽي صاحب ۽ ديوي صاحب نہ فقط ماني کارائي پر انھن ڀڄنن ۽ روح رهاڻ سان قرب جو ڪفاف پڻ اسانجي آتما کي ڏنائون.“
مون سام کي موٽڻ وقت چيو: ”شايد اها ڳالھہ سچي آهي، جيڪا اڳئين ٻڌر تي ڊپٽي صاحب چئي هئي تہ جيڪو مزو پنھنجي ٻار مان اچي ٿو، سو پرائي ٻار مان نٿو اچي ۽ جيڪا ڇڪ پنھنجي ٻار کي ٿئي ٿي سا پرائيءَ ڄڻ کي ٻي ماڻھوءَ لاءِ نہ ٿي ٿئي.“
سام چيو: ”شايد ڊپٽي صاحب جي ٻارن ڏسڻ کانپوءِ اهو خيال اتپن ٿيو هجي، جو سندس ننڍي ڪڪيءَ کي تون گهڻو کڻندي آهين، پر هوءَ جلد ماءَ ڏانھن ڀڄي ويندي آهي.“
مون چيو: ”رت کي ضرور رت جي ڇڪ ٿئي ٿي. چوندا ڪيئن آهن تہ رت پاڻيءَ کان گهٽي ٿيندي آهي!“
سام چيو: ”اهو خيال غلط آهي. هيٺين درجي وارن انسانن ۾ ائين کڻي هجي پر ڪنھن بہ روحانيت واري انسان لاءِ ائين ٿيڻ نہ کپي. دنيا جي تواريخ ۾ ڪيترا اهڙا مثال لڀندا جي ڏيکارين ٿا تہ رت کان خيال وڌيڪ گهاٽو آهي. تنھن ڪري هر حالت ۾ ائين سچ نہ آهي تہ پنھنجو ڄڻيل سڀ کان وڌيڪ پيارو لڳي ٿو. گهڻي ڀاڱي پيار خيال جي هم رفيقي ۽ مطلب جي ساڳيائي مان پيدا ٿئي ٿو. ڏس! زال بلڪل ڌاري ٿي ٿئي،[2] تڏهين بہ ڀائرن ۽ ماءُ پيءُ جھڙي ۽ ڪڏهين ڀائرن کان وڌ ڪن کي پياري لڳي ٿي. ڪيترا مثال ٿيا آهن جو ماڻھن ٻار گهر مان ڪڍي ڇڏيا آهن، مگر زال مرد جدا ٿي نہ سگهيا آهن. ڪيترا گرو ٿي گذريا آهن جن پنھنجي اولاد کي پري رکي پنھنجو روحانيت جو راز ۽ پنھنجي گديءَ جو حق پيارن چيلن کي ڏنو آهي. اهڙو اتم مثال گرو نانڪ ۽ ڀائيي لھڻي (هرو انگد ديو) جو ٿي گذريو آهي. ائين چئي سگهبو ڇا تہ گوتم ٻڌ جو سنيھہ آنند سان رواجي ٻالڪ کان گهٽ هو؟ پنھنجو ٻار تہ هو گهر ۾ ڇڏي هليو ويو! اهوئي خيال غلط آهي تہ رت جي رت کي ڇڪ ٿئي ٿي. اهو ئي تفاوت انسان ۽ حيوان جي وچ ۾ آهي، جو انسان جي زندگيءَ جو مرڪز خيال آهي ۽ حيوان جي جسماني خواهشون ۽ جنسي مرادون (Sex Instinct).“
***
23-9-1951ع هن ٻڌر ڏينھن ڊپٽي صاحب ويدانت فلاسافيءَ تي وري ساڳئي ڪتاب مان پڙهيو. ڪجهہ دير ماٺ ڪري ٻڌڻ بعد سام چيو: ”سڀ ڪنھن پنٿ يا فلسفہ ۾ ڪي ڳالھيون از خود ورتل يا نشچي ڪيل آهن؛ جن کي عربيءَ ۾ مفروضات ۽ سنڌيءَ ۾ فرضي ڳالھيون ڪري چئجي. انھن جي ثابتي ڏنل ڪانہ آهي. پوءِ انھن اعتبار ڪيل ڳالھين مان خود ٻيون ثابتيون ڏنيون وينديون آهن. اهڙيءَ طرح ويدانت فلاسافيءَ ۾ جيوَ آتما ۽ پرماتما وغيرہ بنيادي ڏنل ڳالھيون ڪري سمجهڻ کپن، نہ تہ جيڪر ڪو پڇي تہ ڪيئن ٿا چئو تہ جيو آتما ۽ پرماتما اصل ۾ ساڳيا آهن، يا وري ڪو پڇي تہ ڇو جدا ٿيا ۽ ڪڏهين جدا ٿيا؟ عقل کي جيئن گهڻو ڊوڙايو، تيئن گهڻو مونجهارو پيدا ٿئي ٿو. اهڙيءَ طرح ٻين مذهبن ۾ پڻ ڪي ڳالھيون از خود ورتل آهن جن جي سمجهاڻي فقط پاڻ مان ملي سگهي ٿي؛ احساس يا انتر گيان ڪم ڪري ٿو مگر دليل ڪڏهين پورا ڪونہ ٿا پون.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين شايد هجي پر ابتڙ انومان جڏهين ناممڪن يا اسنڀو هوندو آهي تڏهين جيڪو انومان ڪڍبو آهي سو ممڪن يا سنڀو هوندو آهي. پوءِ انھيءَ کي ئي حقيقت ڪري مڃيو آهي.“
ٿوري دير بعد ڊپٽي صاحب سام کان پڇيو: ”توهان کي ديَولوڪ (Spirit. World) بابت ڪا سڌي ثابتي يا پنھنجو آزمودو آهي تہ ٻڌايو.“
سام چيو: ”نہ! مگر، سو آليور لاج ۽ ٻين اهڙن ارواجيت جي حامين جي لکتن مان واقف آهيان. ڪيتريون ڳالھيون اڳين جون چيل ظاهراً اهنجون هيون؛ جيتوڻيڪ اهي اندر جي انومان کي سچيون لڳنديون هيون. ويجهن سالن ۾ سائنس اهڙين گهڻين ڳالھين جي ثابتي ڏني آهي، جن ۾ اسان جي وڏن جو اعتقاد هيو. ظاهر ۾ اَسنڀوَ ڳالھيون آهستي آهستي دنيا جا سائنسدان ۽ من وديا جا ماهر ثابت ڪندا پيا وڃن. مان ڀانيان ٿو تہ مون کي ڪو بہ لاڙو ڪنھن خاص ڌرم يا خاص ملڪ جي ماڻھن ڏانھن ڪونہ آهي، مگر ڪو تہ طريقو آري قوم جي بزرگن کي معلومات ڪرڻ جو هو جو سندن نظريو چاليھن صدين کان مٿي وقت گذرڻ بعد بہ اڃا سچو نظر اچي ٿو؛ سائنس جي ترقيءَ هوندي بہ بنيادي اصول انھن جي فلسفہ جا نا ثابت ڪونہ ٿيا آهن. نہ فقط مئڪسملر جھڙا مغربي ڄاڻو پر ٿيسافيءَ وارن جون اندروني آزمائشون پڻ انھن ۾ ظاهر ۾ اسنڀوَ يا ناممڪن ڳالھين جي پٺڀرائي ڪن ٿيون. سر آليَو رلاج جا آزمودا اشراق (Telepathy) جي لائين ۽ غيب داني (Clairvoyance) بنسبت نہ فقط، پر علم حياتيات (Biology) ۽ علم هئيت (Astronomy) ۽ ٻيون سائنسيون پڻ انھن انتر گيان مان معلوم ڪيل ڳالھين کي ٽيڪ ڏين ٿيون؛ تارا منڊل يا نڪشتر بنسبت سندن خيال، ان وقت جا ٺھيل ڪئلينڊر ۽ جنتريون وغيرہ پڻ اڄوڪي علم سان ٺھڪي اچن ٿيون، اهو عقيدو تہ جيءُ جي هر شيءِ ۾ موجود آهي، تہ آتما کانسواءِ سڀ شيءِ جي صورت ڦرندڙ آهي، تہ آتما هميشہ حيات آهي يا چت شڪتيءَ جو هر شيءِ ۾ واسو آهي، اهي سڀ خيال اڄ ڪلھہ جي سائنس ۽ فلاسافيءَ جي خلاف نہ آهن؛ مگر سائنس عام طور انھن کي ٽيڪ ڏي ٿي. تنھن ڪري ديو لوڪ (Spirit World) جون خبرون بہ سراسر ڪوڙيون تہ سمجهڻ گهرجن.“
صوفي صاحب چيو: ”اسلام بابت اوها جو ڇا رايو آهي؟“
سام چيو: ”اسلام بنسبت مونکي خاص طرح ڪجهہ چوڻ جي قابليت نہ آهي، نہ وري مٿيون رايون مون هندو ڌرم جي تائيد ۾ ڏنو آهي؛ مگر ملڪ جي عملي حاصلات جو ذڪر ٿي ڪيم. منھنجو اهو بہ مطلب نہ آهي تہ ڪو آري قوم وارن جي فلاسافي يا مذهبي اعتقاد سڀ سائنس ثابت ڪيا آهن. هوڏانھن اسلام جو علم اخلاق (Ethics) بہ لاثاني آهي. جيڪي معنائون وري صوفي قرآن شريف ۾ پڙهن ٿا ۽ جن تي صوفي پنھنجي خيال جو دارومدار رکن ٿا، سي تہ بلڪل ويدانت وغيرہ سان ملي اچن ٿيون.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مون کي تہ ائين ئي سجهي ٿو تہ جن آيتن تي صوفي دارو مدار رکن ٿا، انھن جي سچي پچي معنيٰ صوفين جي خيال مطابق ئي آهي؛ مگر انھن ڏينھن ۾ جهَل سبب انھن تي هروڀرو خاص زور ڏنو نہ ويو هو. بنيادي ڳالھيون ساڳيون آهن.“
سام چيو: ”فقط زور ڏيڻ جو سوال نہ آهي؛ ڪي اختلاف بہ آهن. مثلاً مرڻ کان پوءِ اسلام موجب روح پنھنجي الڳ هستي اڃا قائم رکي ٿو. مگر صوفي ۽ ويدانت وارا ائين مڃن ٿا تہ جيءُ آتما، يا روح آخر پرماتما سان هڪ ٿي وڃي ٿو؛ جيئن جوت جوت ۾ سمائجي وڃي يا حباب پائيءَ ۾ اهڙا ٻيا پڻ گهڻا تفاوت ويدانت، صوفي فلاسافيءَ ۽ اسلام جي وچ ۾ لڀندا، جن کان انڪاري ٿي نہ سگهبو.“
صوفي صاحب سوال اٿاريو تہ صوفي مت اسلام جي پيدائش آهي يا ويدانت جي؟“
سام چيو: ”هي سوال اسان لاءِ ڪا خاص اهميت ڪونہ ٿو رکي. مگر مون کي ائين لڳندو آهي تہ صوفي ڪجهہ قدر سيميٽڪ مذهبن کان يعني اسلامي، عيسائي ۽ يھودي خيالات کان الڳ آهن، جن جو عرب جي تواريخ سان واسطو آهي. جيتوڻيڪ انھيءِ خيالات جو بہ ڪجهہ قدر صوفين تي اثر آهي، سندن خيال ٻڌ ڌرم ۽ هندو ڌرم وارن سان بہ مطابق آهي، ان مان ظاهر آهي تہ صوفي مت جدا جدا خيالات جي هڪ سنڌي يعني سُٺي جوڙ آهي. هن وقت بر زبان مون وٽ ثابتيون موجود نہ آهي پر گهڻا سال اڳ ڪراچيءَ ۾ مون هڪ ليڪچر ڪيو هو؛ جنھن ۾ ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي هيم تہ بغداد ۽ ايران ساڻ اڳوڻي هندستان جا گهاٽا ناتا هئا ڪيترا هندو تجارت وارا ٻڌ ڌرم جا بکشيو، ٻڌ ڌرم جا خيال هندو ڌرم جي ملاوٽ سان، ٻاهر ڦهلائي رهيا هئا. مثلاً پاڻ کي ڪين ڪرڻ وارو يعني نفي ٿيڻ وارو خيال ٻڌ ڌرم جي نرواڻ سان ملي ٿو. اهڙيءَ طرح ڪائونٽ نڪولس رورش پنھنجي هڪ ڪتاب ’التائي هماليہ‘ ۾ ڪي اشارا ثابتين سان ڪيا آهن تہ جيسس ڪرائيسٽ خود ٿٻيٽ ۾ ڪنھن وقت آيو هو، جنھن مان انو مان ڪڍجي ٿو تہ ٻڌ ڌرم جا خيال فلسطين ۾ بہ وڃي رهيا هئا. مگر هي اونھيون ڳالھيون انڊو لاجي جي کوجنا وارن لاءِ آهن. اسان جو سٻنڌ انھن سان فقط ايترو آهي جو ان خيال جي تصديق وٺون تہ صوفي مت ۾ ملا وٽ ويدانت ۽ ٻڌ ڌرم ۽ اسلام جي وحدانيت جي آهي؛ ساڳيءَ طرح ڪرست جي محبت جو پيغام ۽ ٻڌ ڌرم جو اهنسا مارگ بہ هڪ ٻئي کان گهڻو جدا نہ آهن.
”انھن خيالات جا پاڻ ۾ تواريخي لاڳاپا آهن. هي هڪڙو هر کائيندڙ ۽ وندرائيندڙ وشيہ آهي پر اسين پنھنجي اصلوڪي وشيءَ کان پري نڪري ويا آهيون. هينئر توهين ڀل ويدانت جي سمجهاڻي ڪتاب موجب ڏيو؛ هيءُ بحث اسين بند ٿا ڪريون.“
ٿوري دير ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ اڻ پوري گروءَ جي ڳالھہ تي آيا سون:
سام چيو: ”ويدانت فلاسافي ۾ گيان گهڻو پر پريم يعني ڀڪتي مارگ جي ڪا سمجهاڻي ڏنل ڪانہ آهي. هن ڪلجگ جي زماني ۾ ڀڪتي مارگ سڀ کان وڌيڪ آسان آهي.“
ٻيو هڪ متر ويٺو هو. جو اُن ۾ شامل راءِ ٿيو. مگر ڊپٽي صاحب چيو: ”گيان جي پر گهٽ ٿيڻ کان اڳ ۾ پريم پيدا ٿي ڪونہ سگهندو ۽ پوري گيان حاصل ٿيڻ کان پوءِ ٻيءَ ڪنھن کوجنا جي ضرورت پڻ نہ رهندي.“
سام چيو: ”چوپڙ جي نموني هڪ راند خيال ۾ آڻيو جنھن ۾ فقط ٽي چيلا آهن. هڪڙي مان گيان وارو پنھنجي منزل کان پھچي ٿو. هو منزل کي پھچي سمجهي ٿو تہ گيان لاءِ ئي ڪرم جي هَڻ هَڻ ضروري هئي؛ جنھن ڪري وڌيڪ ڪرم جي ڪا ضرورت ڪانہ آهي. هوڏانھن وري ڪرم مارگ وارو پاڻ پتوڙي اچي ساڳيءَ جاءَ تي پھچي ٿو. هو سمجهي ٿو تہ گيان ڪرم مان ئي پيدا ٿيو آهي. تنھن ڪري ڪرم ئي سچو مارگ آهي. ڀڪتي مارگ وارو جڏهين پنھنجي منزل کي پھچي ٿو تہ هو سمجهي ٿو تہ جو ڦل يعني آنند ڪرم ۽ گيان وارو پائي ٿو سو ڦل ازخود ڀڪتيءَ ۾ سمايل آهي، تنھن ڪري ڀڪتيءَ ئي سچو مارگ آهي. پر در حقيقت اهي ٽيئي رستا ڪارگر آهن ۽ ساڳيءَ منزل تي پھچائيندڙ آهن. مان ڀانيان ٿو تہ ويدانت ۾ گيان اکر پڻ اونھي معنيٰ سان ڪم آندل آهي جو رواجي علم ۽ اڀياس کان وڌيڪ اونھو آهي. منجهس اُها روشنيَ جنھن کي چدا ڀاس چئجي ٿو، سمايل آهي. پر توهان جي ڪتاب ۾ ڀڪتيءَ جو رستو جدا تسليم ڪيل نہ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”گيان آهي تہ پوءِ ڀڪتيءَ جي ڪھڙي ضرورت آهي:؟
سام چيو: ”اهو سوال هڪ ڀيري طيب ۾ اسان جي صوفياڻي سنگت ۾ اٿيو هو؛ تڏهن مان زمينداري ڪم ۾ مشغول هيس. مون ان وقت جواب ۾ چيو تہ ڏسو، واحد بخش منھنجو وڏو ڪمدار آهي جو سڄو ڪم ڪار زمين جو ڪري ٿو؛ دانسنگهہ منھنجو وڏو منشي آهي، جنھنکي منھنجي سڄي ڪاروبار جي خبر چار آهي؛ لعل منھنجو پٽ آهي، جنھنکي اڃا نہ ڪنھن ڪم ڪرڻ جي طاقت آهي، نہ ڪاروبار جي هو ڄاڻ رکي ٿو. واحدبخش ڪرم جي مارگ وارو سمجهو جو خاص طور پنھنجي جسماني طاقت منھنجي ڪمن ۾ خرچ ڪري ٿو؛ دانسنگهہ ٿيو ڪارخاني جو گياني، جو پنھنجو عقل ڪارخاني جي حساب ڪتاب لکپڙھہ وغيرہ جي ڪمن ۾ خرچ ڪري ٿو؛ اِهي ٻيئي جيڪڏهين پنھنجو ڪم ايمانداريءَ سان ڪن ٿا تہ ضرور مونکي پيارا لڳن ٿا؛ پر بنا ڪم ڪرڻ جي ۽ بنا ڪنھن گيان يا ڄاڻ رکڻ جي لعل مونکي از خود پيارو لڳي ٿو، ڇا لاءِ جو منھنجو هن سان يا هن جو مونسان دل جو سنيھہ آهي! اهڙيءَ طرح ڀڳت لوڪ ايشور کي هميشہ پيارا آهن توڙي جو هو پوريءَ طرح سندس سرشٽيءَ جي راز مان واقف نہ هجن ۽ سندس سرشٽيءَ ۾ ڪي وڏا ڪم ڪو نہ ڪري ڏيکارين. مطلب تہ پريم روحانيت جو انس آهي؛ پريم خود مارگ ۽ منزل بہ آهي!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”پريميءَ کي بہ جڏهين ڪا ڄاڻ ٿيندي تڏهين تہ منزل ڏانھن ويندو. ان ڄاڻ کانسواءِ منزل تي پھچڻ وارو مزو پڻ هو ڪونہ ماڻي سگهندو.“
سام چيو: ”آخر منزل ڪرم، گيان ۽ پريم جي هڪ آهي. در حقيقت رستو بہ هڪ آهي ۽ اهي ٽي فقط بيان ڪرڻ جا الڳ نمونا آهن. پريم شايد اهي ڪن ٿا جن جڳان جڳ هن کان اڳ ۾ سڦلا ڪرم ڪري پنھنجي آتما شڌ ڪري ڇڏي آهي؛ جن کي هينئر وري ڪرم ڪرڻ جي لوڙ نہ آهي. گيان بہ پريم سان مليل آهي. پريميءَ کي ميلاپ کان پوءِ ئي صحيح سمجهہ پرماتما جي اپر اپار شڪتيءَ جي حاصل ٿئي ٿي. ڪرم مارگ وارو بہ آخر آزمودا ڪري يا ٺوڪرون کائي گيان وڌائي محبت کي پائي ٿو. اهي ٽيئي هڪ ٻئي مان وڌندڙ آهن. فقط ڪو شروع ۾ زور ڪرم تي، ڪو گيان تي ڏئي ٿو. آخر تہ سڀئي پريم ۽ پريم جي آنند ۾ سمائجي وڃن ٿا. جو رستو جنھنکي ٺھڪي اچي سو ان لاءِ سٺو آهي. سڀ شيءِ ۽ سڀ جيءَ کي، پاڻ اندر ئي پورنتا جا ڪي انگ رهن ٿا. سچي پورنتا جي حاصل ڪرڻ لاءِ زندگيءَ ۾ ڪيترا دروازا کلن ٿا. ڪو ٻج نپائڻو هجي تہ هٿرادو حيلي سان ۽ محنت سان، ڪونڊيءَ يا ننڍي ڏول ۾ بہ نپائي سگهجي ٿو؛ لئباريٽريءَ ۾ ڪيميڪل جزن جي رلڻ سان پڻ انھيءَ کي اڳائي سگهجي ٿو ۽ قدرتي طرح کيت يا باغ ۾ سج ۽ روشنائي يا هوائن جي سٺي اثر سان پڻ انکي وڌائي سگهجي ٿو. اهو ٻج آهي پاڻ ست چت آنند، جو سڀ جيءَ ۽ سڀ شيءِ ۾ ويا پڪ آهي. هٿن ۽ پيرن سان ڪرم جا حيلا ڪندو رھہ، تڏهين بہ انھيءَ کي پائي سگهجي ٿو. ڪنن سان ڪٿائون ٻڌندو رھہ؛ اکين يا ٻين اندرين سان احساس وڌائيندو رھہ تڏهين بہ اهو حاصل ٿئي ٿو؛ پريم ۽ پياس سان سنڀاليندو رھہ تڏهين بہ کيس پائي سگهجي ٿو. ڇا لاءِ جو هو سڀ ڪنھن ۾ حاضر حقيقت آهي. اهي سڀ رستا چڱا آهن ۽ هر ڪنھن جي اوستا آهر، انھن جو جدا اختيار ڪرڻ يا ميلاپ ڪرڻ، سو ڀاو ڀاو پٽاندر ٿي سگهي ٿو. انھن مان ڪوبہ رستو آتما لاءِ ڌاريو نہ آهي، ڇا لاءِ جو اهي ٽيئي، ڪرم گيان ۽ پريم، خود آتما جو انس آهن. انھن بنا آتما ڇا آهي؟ جڏهين مان چوان ٿو تہ محبت جو رستو يا ڀڪتي مارگ سڀ کان سٺو آهي تہ ان جي معنيٰ فقط اها آهي تہ جڏهين ڪرم ۽ گيان ڪمائي آتما آخر پريميءَ وارو پد پائي ٿي، تڏهين ميلاپ باقي پري نہ آهي. حاصلات جا حيلا گهڻا آهن، مگر منزل هڪ آهي. جن اندروني اڀياس ڪيو هوندو انھن لاءِ هي هڪ ڳوڙهو مسئلو ڪونہ آهي. فقط ظاهر ۾ ٽيئي مارگ نرالا نظر اچن ٿا؛ ورنہ گڏو گڏ هلن ٿا ۽ هڪ ٻئي سان ڳنڍيل ئي رهن ٿا.“
ٿوري دير بعد سام وڌيڪ چيو: ”اڳي پٿر گسائي ان مان روشنيءَ جي چڻنگ ڪڍندا هئا؛ تنھن کان پوءِ انسان جو جئين عقل وڌيو تہ ماچيس نڪتا؛ هينئر سائنس جي ذريعي بجليءَ جي بٽڻ هيٺ ڪرڻ سان آگ يا روشني پيدا ٿئي ٿي. پٿر گسائڻ سو آهي ڪرم ولوڙڻ جي موافق، يعني آزمودا پرائي ۽ حيلا هلائي پوءِ گيان جي چڻنگ پيدا ڪرڻ؛ ماچيس آهي علم ۽ عقل جي هيٺين حيلن سان گيان جي روشني پيدا ڪرڻ جي برابر ۽ بجلي آهي اها محبت جنھن جي لڳڻ سان من وڃي ٿو پرم آنند ۾ پاڻ سمائي! البت بجليءَ جو بٽڻ هلائڻ يا گيان جي تيلي لڳائڻ، سو بہ هڪ قسم جو ڪرم چئي سگهجي ٿو.“
***
26-9-1951ع مون سام جا ڪي شعر ٿي پڙهيا جن ۾ هڪڙي هيءَ تُڪ بہ هئي، ’منھڙو پسائي هيڪر ڇو پاڻ ٿو ڇپائين؛‘ منجهن ملڻ جي آس ظاهر هئي ۽ منھنجي دل ۾ ڪي خيال اچڻ لڳا؛ اُهي شايد هن نوع ۾ هئا: هڪڙن شعرن ۾ چيل آهي ’مون درشن پاتو‘ وغيرہ؛ درشن پائڻ کان پوءِ اڃا طلب ڇاجي ٿي رهي؟ سام انھن خيالن جو ڪو پاڇو مون تي ڏٺو ۽ چيائين: ”زندگي لڪ ڇپ راند آهي؛ نہ رڳو روحاني زندگيءَ ۾ مند وانگر ڦيرا اچن ٿا پر منجهس ڏينھن رات پڻ ٿين ٿا؛ شاعر ۽ فقير وڇوڙي جي رات ور ور محسوس ڪن ٿا؛ زماني جي بيوفائي، ڪوڙ، ڪپٽ ۽ ڪروڌ جو ورتاءُ حياتيءَ جي ميدان ۾، سو سندن امنگن کي اٿاري ٿو؛ مگر ان حقيقت جو احساس اڪثر سالڪيءَ واري درجي تائين رهي ٿو. مجذوبيءَ واري يا برهم گيان واري حد ۾ اهو احساس گم ٿي وڃي ٿو.
”ڪڏهن شاعر خود غم ۾ وڏي وندر ڀانئي ٿو؛ رات پنھنجي نموني سھڻي آهي ۽ ڏينھن پنھنجي نموني. هجر ۽ وصال، حقيقت ۾ ساڳي پريم جا ٻہ پاسا آهن. جئن روزاني بک ۽ پيٽ جو ڀرڻ ٻئي قدرتي طرح رڳن ۾ رت ۽ ست وڌائڻ جو ڪارڻ آهين، تئن وصل وارا ڏينھن ۽ پياس ڀريل وڇوڙي جي راتين جو نتيجو آهي امنگ جو واڌارو. مان سمجهندو آهيان تہ روحاني ترقي سڌي لائين ۾ نہ آهي مگر هڪ گول ڦرندڙ ڏاڪڻ مثل يا هڪ اسپرنگ مثل چڙهندڙن وڪڙن (Spiral rungs) جي نموني ۾ هلي ٿي. لھہ چڙھہ جيوت جو قانون آهي. سڀ گهڙيون ۽ سڀ ڏينھن، جئن ماڻھو ننڊ ۾ رهي نٿو سگهي، تئن من بہ هر هميشہ وصال جي سماڌيءَ ۾ نہ ٿو رهي. روحانيت جي ڪماليت اُنھن ٻن مختلف ڀاون مان پيدا ٿئي ٿي، جن جو نالو عبوديت ۽ احديت ڪري چئجي، يا وڇوڙو ۽ وصال ڪري چئجي. پورڻ شانتي خالي، خيال رهت دل يا من جي نشاني نہ آهي پر اها امنگن ۽ ڀاون سان ڀريل دل ۾ ئي پيدا ٿي سگهي ٿي. پورڻ (Absolute) شانتي يا پريم کي پڪي ڪرڻ لاءِ خود حالتن جي وهڪري ۾ اچڻ ضروري آهي. مطلب تہ پورڻ گيان جي هوندي بہ طلب ۽ تاس جو رهڻ ضروري آهي. عبوديت ۾ ئي عشق جو مزو آهي! ساڳيءَ طرح فقير ۽ ساڌو سماڌيءَ ۾ اچڻ کان پوءِ بہ ڀڪتيءَ جي مزي چکڻ لاءِ ’مان‘ ڪجهہ قدر قائم رکندا ايندا آهن. عبوديت روحاني تندرستيءَ جي نشاني آهي. پسيني جو وهڻ جسماني تندرستيءَ جي نشاني آهي. زنده دل ۽ پياس ۽ پريم جا سڀ ڀاو سمايل رهن ٿا.“
مجازي ۽ حقيقي پريم ڏانھن اشارو ڪندي سام چيو: ”اهو تفاوت فقط اگيان مان پيدا ٿئي ٿو؛ پريم جي ڪا بہ وراهست ٿي ڪانہ سگهي، نہ وري سندس جدا جدا روپن ۾ ڪو ذاتي فرق آهي؛ مقصد مجازي ۽ حقيقي عشق ساڳيو ئي آهي.“
مون پڇيو: ”سو وري ڪيئن ٿي سگهندو؟ مجازي پريم واري ڪنھن خاص روپ جو قائل آهي. ان جي ڀيٽ حقيقي پريم سان ڪھڙي ٿي سگهي ٿي؟“
سام چيو: ”ٻنھي جو مقصد آهي نفس وڃائڻ، جيئن من حسن ۾ هيڪاندو ٿئي يا حق ڏانھن مائل ٿئي! ٻنھي جو انت آهي بيخودي ٿيڻ. تنھن ڪري ٻئي وڃي ساڳي منزل کي رسن ٿا.“
***
28-9-1951ع اڄ سام کي زڪام هيو. ست سنگ ۾ رامائڻ يا ٻئي ڪنھن ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ ٻہ يا ٽي ڀڄن ڳائيندا آهيون. سام آمر کي چيو: ”اڄ گلو اسان جو زڪام سان ورتل آهي، تنھن ڪري ڪجهہ تون ڳاءِ!“
امر عذر ڏنو تہ ڪتاب ساڻ ڪونہ آهي؛ تنھن ڪري سام منشي کي چيو تہ تون ڪجهہ ڳائي ٻڌاءِ؛ سام بہ ٿورو گڏجي چوايس ۽ ڪتاب ڳائڻ وارو منشي جي هٿ ۾ ڏنائين تہ هُو اڳ ۾ ڳائي تہ پٺيان اسان چئون. منشو اهڙو اچي گهٻرايو جو بي سُرا آواز ڪڍڻ لڳو ۽ راڳ ۾ ميٺاج ڪو بہ ڪونہ رهيو. ست سنگ کان پوءِ سام چيس: ”ڪيترا ماڻھن چڱن روشن هوندي بہ ڪُ روپا ڇو لڳندا آهن نڪ، منھن، چپ، ڪن، اکيون جدا جدا ڏسون تہ ڏاڍا پورا پيا لڳن، پر سڄي روپ جو تاثير اگرو پيو لڳي؛ ڇا لاءِ جو خيال ۽ روشن ميلاپ ڪونہ آهي! اهو ميلاپ روپ جو خيالات جي سُٺائي مان پيدا ٿئي ٿو. جنھن جي خيالات ۾ موزو نيت يعني ميلاپ آهي تنھن جي روشن ۾ پڻ تاثير نظر اچي ٿو. اهڙيءَ طرح ڪيترا ڳائيندڙ ڳلي سٺي هوندي بہ ميل راڳ جو پورو نہ رکندا آهن، جنھن ڪري راڳ بي چسو ٿي پوندو آهي؛ راڳ ۾ ميلاپ آڻڻ واري شيءِ آهي پريم يا محبت. جئن روپ ۽ امنگ تي مدار رکي ٿو.“
وڌيڪ منشي کي چيائين: ”تون پورو پريم نٿو رکين! هونئن تہ ٻائو ٿي رهيو آهين، پر اڄ ڪلھہ رلين پنين گهڻو ٿو. جنھن ڪري اڳي کان وڌيڪ بي سُرو ٿي پيو آهين. تنھنجي من جو لاڙو ست سنگ کان وڌيڪ ٻين شين ڏانھن آهي. سُر آواز کان اڳ ۾ دل منجهان نڪرندو آهي. پنھنجو پاڻ سريالو بڻاءِ.“ (روپ يا مھانڊن ڏانھن اشارو شايد سام ان ڪري ڪيو جو منشو روش چڱا رکندي بہ، اڄ ڪلھہ خواهشن جي اثر هيٺ اچڻ سبب، سام کي بي ڊولو پيو لڳندو آهي. سام چوندو آهي تہ سندس اکي مان ڄڻڪ خوفائتا خيال پيا بکندا آهن).
***
30-9-1951ع اڄ منشي مون سان گڏجي ويھي ڊائري اُتاري ۽ چيائين تہ ممي مون سان ڀيٽا جو ڪم بہ ڪرايو؛ مون کيس چيو تہ کيس پوءِ ڪنداسين. پر هن گهڻو ضد ڪيو تہ هيئنر ئي ڪري ڇڏيون. چيائين، ٻين ڪمن کان هي وڌيڪ ضروري اٿو. تڏهين سام کيس هن ريت سمجهايو: ”جيڪڏهن سچ پچ ڪا شرم يا سنسٿا اڏڻي اٿو تہ ڪي اصول ۽ نيم روزاني ڪم جا ضرور عمل ۾ آڻڻا پوندا. جيڪڏهين سڀ ڪو پاڻ کي قابل سمجهي پنھنجي ڳالھہ سڀني کي مڃائيندو تہ اهو گويا ٻئي جي آزاديءَ ۾ رنڊڪ وجهندو. جنھن جي جيتري گهر ۾ يا آشرم ۾ حيثيت آهي، اوتري حد اندر انھيءَ کي هلت ڪرڻ گهرجي ۽ نہ وڌيڪ. وڏي جوابداريءَ واري جو ننڍي جوابداريءَ وارو چوڻ مڃي. جنگ ۾ اهڙا اتفاق ٿيندا آهن جو ڪڏهين وڏا آفيسر ڀلل هوندا آهن۽ ڪنھن ننڍي آفيسر کي وڌيڪ خاطريءَ جھڙي ڄاڻ هوندي آهي. ان وقت ننڍي جو فرض آهي تہ وڏي جي اڳيان ڀل پنھنجا خيال آزاديءَ سان پيش ڪري، پر جي سندس ويچار مڃڻ ۾ نہ اچن تہ وڌيڪ ضد نہ ڪري ، جي هر ڪنھن سولجر کي حق ڏبو تہ بيھي پنھنجي ڪمانڊر سان ٽِپي ٽِپي تي بحث ڪري، تہ گهڻو مونجهارو پيدا ٿي پوندو. تون هت ننڍي ساٿيءَ يا سولجر مثل آهن. ڳالھہ شايد تنھنجي پوري آهي تہ ڀيٽا جو ڪم بروقت ٿيڻ گهرجي. پر جي تنھنجي مميءَ کي مڃڻ ۾ نہ ٿي اچي تہ ضد نہ ڪر!“
***
مون ڪجهہ نوٽ لکي سام کي ڏيکاريا تہ نظر مان ڪڍي ڏيو؛ ٺيڪ آهي يا نه؟ سام ڪي تبديلون ڪري مضمون لکڻ بابت مون کي هيئن سمجهاڻي ڏني: ”مضمون ۾ ڪئميرا وانگر فوڪس جو خيال رکڻ گهرجي. اُهو خيال فوٽو گرافر فوٽو ڪڍڻ وقت ۽ چترڪار (Artist) نقش چٽڻ وقت رکندو آهي. فرض ڪيو فوٽو گراف هتي تنھنجو فوٽو ڪڍڻ چاهي ٿو. جيڪڏهين سندس مطلب آهي تنھنجي فوٽو ڪڍڻ جو تہ هو تنھنجي شڪل کي هن سڄيءَ ارد گرد ۾ خاص اهميت واري جاءِ ڏيندو. جيڪڏهين هو ائين نہ ڪندو ۽ مڙئي کڻي تصوير ڇڪيندو، جنھن ۾ هي ڪاٺيون، کٽون ابتا سبتا سامان سڀ اچي ويندا تہ اها تصوير سچي تہ هوندي پر اُن هوندي بہ اڻ پوري هوندي؛ ڇا لاءِ جو اُن ۾ مطلب واري شيءِ، يعني تنھنجي صورت، انھن جاين سامانن وغيرہ جي وچ ۾ پنھنجو سچو تاثير نہ ڏيکاريندي ۽ مزي جھڙي نہ ٿيندي ؛ پر جي نا ضروري شين کي ڇڏي ڪئميرا فقط شڪل تي فوڪس ڪبي ۽ پٺ سنواري صاف رکبي يا مطلب جون شيون چونڊي شامل ڪبيون، تہ اها شڪل وڌيڪ چٽي ۽ مزيدار پئي لڳندي؛ روش ٻين شين کان وڌيڪ خيال کي ڇڪيندا. اهڙيءَ طرح مضمون ۾ جيڪڏهين اجاين ڳالھين جي اپٽار ڪبي جھڙوڪ فلاڻي هينئن چيو يا مون وري هينئن چيو تہ خيال وارو نڪتو گهڻي اپٽار ۾ لڪي ويندو. تنھن ڪري ڪوشش ڪري نوٽن ۾ ناضروري ڳالھيون نہ لکجن يا ٿورن ۽ سليس لفظن ۾ چئي وڃجن؛ فقط ايتريقدر اُهي آڻڄن جو خاص ڳالھين جيڪا چوَڻي هجي انھيءَ کي وڌيڪ چٽو ڪري ڏيکارين؛ جئن اهو خاص خيال اثرائتو ۽ نوڪدار نظر اچي.“
***
5-10-1951ع ڪالھہ ڊپٽي صاحب اسان وٽ آيو. اسان کيس ٻارن سميت پاڻ وٽ ماني کائڻ لاءِ چيو مگر هن ڪجهہ ساڀيا ۾ ۽ ڪجهہ چرچي طور چيو: ”توهان جنھن صورت ۾ اسان جي هٿ لڳل شيءِ بہ نٿا کائو، تنھن صورت ۾ اسين ڇو توها وٽ کائون؟ پرجي ماني کائڻ آياسين تہ سڀني شين کي هٿ لڳائي ڇڏبا، جيئن توهان لاءِ بنا هٿ لڳل شيءِ ڪائي ڪانہ بچي! پنھنجي گهر ۾ تہ مان ائين نٿي ڪري سگهيس جڏهين توهين مون وٽ آيا هئا!“
ڳالھہ هينئن آهي تہ ڊپٽي صاحب پنھنجي گهر ۾ ڪجهہ ڏينھن اڳ هڪ صوف ڇلي، هٿ ۾ جهلي مون کي کائڻ لاءِ آڇيو؛ مون کيس چيو تہ مان پنھنجو صوف پاڻ ڇليندسين؛ تڏهين سام کيس ٻڌايو تہ اسين ڪچي شيءِ پنھنجي ئي هٿ سان ڇلي کائيندا آهيون! ڪالھہ جيئن ڊپٽي صاحب انھيءَ ڳالھہ ڏانھن اشارو ڪيو تہ سام کيس هن ريت جواب ڏنو: ”انھيءَ ۾ نہ ايمان جي ڪا ڳالھہ آهي ۽ نہ ڌاريائي جي؛ پاڻ اسين توهان کي ايترو تہ پنھنجو سمجهو ٿا جو بي حجاب پنھنجا خيال توهان کي ٻڌائي ٿا ڏيون؛ اهو خيال ڪونہ ٿا ڪريون تہ متان توهان ڪجهہ دل ۾ ڪريو. جتي اڳلو تمام ناراض ٿيندو آهي تہ اُتي ڪن حالتن ۾، هٿ جي ڇهيل شيءِ بہ ست ڪري کائي ويندا آهيون. عام طور اِهو اصول چڱو اهي تہ ٻئي ڪنھن جي هٿ جي ڇهيل شيءِ خاص ڪري ڪچي، ڌوئڻ کانسواءِ نہ کائجي. ڇا لاءِ جو هٿ ۾ پگهر رهي ٿو ۽ عام طور ماڻھو هٿ ايترو صاف ڪونہ ٿا رکن. اسان جي ملڪ ۾ تہ خاص اهڙي پرهيز جي ضرورت آهي. ڪيترن سڌريل ملڪن ۾ هٿ کاڌي لاءِ بلڪل ڪم آندو نٿو وڃي. مان انھيءَ خيال جو نہ آهيان تہ پنھنجي کائڻ لاءِ هرو ڀرو چمچا، ڪانٽا، ڇريون هر وقت ڪم آڻيون. مگر پنھنجي هٿ سان پاڻ کائڻ ۽ ٻئي جي هٿ سان وڍيل شيءِ کائڻ تنھن ۾ گهڻو فرق آهي. منھنجو هڪڙو دوست بئرن هوون، هڪ روسي ڪرستان، دکن فرانس ۾ رهندو هو. اُتي مان جڏهين وٽس هيس تڏهين مونکي ڏسي عجب لڳو تہ هو ۽ سندس گهر وارا ولايت جي تھذيب جي اُبتڙ کاڌو، جيتريقدر ٿي سگهي، هٿ سان پيا کائين! نہ فقط ايترو پر انھيءَ بئرن هوون جي اسٽيشنري يعني لفافن پنن وغيرہ جي پٺ تي هٿ سان کائڻ جي فائدي ۾ پرچار جي نموني ڪي ٽڪرا ڇپيل هئا. مان پنھنجي دوست سان شامل راءِ ٿيس تہ چمچي ڪانٽي جي پوري صفائي رکڻ کان پنھنجي هٿ جي وقت بوقت صفائي رکڻ وڌيڪ آسان آهي. ڪن حالتن ۾ ڪڙهي وغيرہ پترن کاڌن جي کائڻ لاءِ چمچو ڪانٽو سھنجو ٿئي ٿو، جو ٻي صورت ۾ هٿ ۽ ٻوٿ وغيرہ ٿڦجيو پون. پر ٻئي جي هٿ جي پگهريل شيءِ کائڻ، سا تہ هڪ نرالي ڳالھہ آهي. اها هر حالت ۾ نقصانڪار آهي. ڇو تہ توهين بہ ائين ڪريو جئن اسين ڪريون ٿا؟“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ٿورو وقت اڳ، توهان قبول ڪيو تہ ٻئي کي دک نہ پھچائڻ جي خيال کان سندس هٿان شيءِ ڪن حالتن ۾ وٺي کائيندا آهيون. پوءِ هميشہ ڇو نہ ٿا ائين ڪريو؟ جڏهين اهو قائدو توهان جو هٿ نہ لائڻ وارو هميشہ عمل ۾ بہ اچي نٿو سگهي ۽ سو بي هڪ ٻن ڀيرن ڀڃڻ سان منجهائنس ڪو نقصان ڪونہ ٿو ٿئي، تہ پوءِ هميشہ ڇو نہ انھيءَ قائدي کي ٽوڙي ڇڏجي ۽ هن ملڪ جي عام ماڻھن وانگر رهجي؟“
سام وراڻيو: ”جيڪڏهين ڪو قائدو صحت واري يا ٻئي ڪنھن چڱي اصول تي بيٺل آهي پر سو تي پنج ڀيرا لاچار ٽوڙڻو پوي ٿو، تہ ائين نہ چئبو تہ پنجانوي ڀيرا قانون بحال رکڻ ۾ منجهائنس فائدو ڪونہ ٿيندو. شايد انھن پنجانوي ڀيرن ۾ ڪيتريون بيماريون ۽ غلاظتون ٽري وڃن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”توهان ۽ اسان جي ڏيٺ فقيري خيال کان ٿي آهي ۽ نہ زماني وارن وانگر. فقيرن کي جڳائي تہ ايتريون پائبندي نہ رکن!
تڏهن منشي ڊپٽي صاحب کي ٻڌايو تہ اسان جو دادا (سام) ڪا بہ ڪا نہ رکندو آهي؛ ڪيترا ڀيرا هريجن جي مندر ۾ خود سندن هٿان پرشاد وٺي اُتي جو اُتي کائي ويندو آهي.
ڊپٽي صاحب کلي چيو تہ پوءِ باقي منھنجي هٿن ۾ ڪھڙي غلاظت آهي؟ جي ڀنگين جو بہ هٿ لڳل کاڌو کائي سگهون ٿا تہ ڇا مان ڀنگين جھڙو بہ صفا نہ آهيان؟“
سام چيو: ”هريجن مندر ۾ جيڪڏهين اسين ان وقت پرشايد وٺي نہ کائون ها تہ اهو خيال شايد انھن کي ٿئي ها تہ اسين ڀنگي يا گهٽ ذات وارا آهيون، تڏهين اسان جو پرشاد نہ کاڌائون. اُتي سوال پيدا ٿي پيو انسانيت جو انسانيت جي اصول کي ڇڏي صحت جو اصول مٿي ڪرڻو نہ هو. صحت وارو اصول خود انسانيت جي اصول جي ورڌ ناهي، تڏهين بہ ان وقت جي اها تقاضا هئي تہ هنن جي خيال ۾ ڪو وگهن نہ وجهجي. پنھنجي جاءِ تي انھن کي اسين سمجهائيندا آهيون تہ مندر ۾ صفائيءَ جا نيم پورا رکو. اسان جون ڳالھيون پوءِ پاڻ چڱيءَ طرح سمجهي سگهندا آهن؛ ان وقت انھن مان ڪي غلط فھميءَ هيٺ اچي وڃن ها جي اسين پرشاد وٺڻ کان انڪار ڪريون ها.“
سام وري ڊپٽي صاحب کي چيو: ”مونکي توهان جي سنگيت پروگرام کانپوءِ چمچي سان پرشاد ورهائڻ واري ريت وڻندي آهي. جيئن اهو نمونو اختيار ڪيو اٿو تئين اسان جا ٻيا خيال بہ هڪ وقت اختيار ڪندو.“
***
________________________________________
[1] اسان کي جيتوڻيڪ ڪتابن پڙهڻ جو چاه هن ريت گهٽ آهي، تڏهين بہ خاص اعتراض ڪٿا يا ڪتاب ٻڌڻ ۾ ڪونہ ٿيندو آهي.سام چوندو آهي تہ هڪ ساڌوءَ جو ڪم آهي سڀ جو ستڪار ڪرڻ ۽ جيترو ٿي سگهي تہ پاڻ بنا گهرج جي پڌرو نہ ڪري؛ ائين چوڻ تہ ڪتاب ۽ ڪٿائون اُڇا ترا ڪم آهن، سو بہ هڪ قسم جو ايمان آهي. جنھن سنگت ۾ ويھجي، انھيءَ سان هڪ جهيڙو ٿي هلڻ جي ڪوشش ڪجي؛ سچي گيان جي نشاني نمرتا آهي ۽ سچي نمرتا اها آهي جو ٻي ڪنھن کي پنھنجي پسند يا ناپسند ڳالھين جي هروڀرو ڄاڻ نہ ڏجي، جيئن ٻاران جيڪو ڪنھن اچي سو پنھنجي تڏي تان خوش ٿي وڃي. مون کي انھن ميٽنگين کان ڪجهہ گرڻا ايندي هئي؛ مگر سام جي سمجهائڻ کان پوءِ مان بہ ڪوشش ڪري شريڪ ٿيندي آهيان. هي نوٽ فقط ان لاءِ ٿو ڪجي جو متان غلط فھميءَ کان ائين سمجهيو وڃي تہ سام جي يا منھنجي خيال موجب ڪو گيان جي پراپتي انھن ڪتابن جي اڀياس مان ٿيڻي آهي. البت هي بہ هڪڙو حيلو ڪري سمجهڻ گهرجي.
[2] هندو سوسائٽيءَ ۾ سوٽ يا ويجهي ڪنھن بہ عزيز سان شاديءَ جي منع آهي.
6-10-1951ع گرڌاري ڪيترن ڏينھن کان ماني ڪرڻ ۽ ٻئي هٿ جي ڪم ڪرڻ کان ڪيٻائيندو آهي. اڄ کيس سام چيو تہ توکي جلد ٻاهر زمين جي سنڀال لاءِ مھينو يا ٻہ وڃڻو پوندو. پر شايد هميشہ لاءِ توکان رڌڻي جو ڪم ڇڏائجي.
سام تيرهن سال اسان وٽ رهيو آهي؛ کيس ڪجهہ اظافو ملي تہ چڱو ٿيندو، ڇا لاءِ جو هن کي تمنا آهي تہ پنھنجو گهر ٻار ٺاهيان. تڏهن کيس چيائين: ”اَڄ توسان هڪ اڻ چيل ۽ اڻ ڪيل واعدو پاڙيون ٿا؛ جيتوڻيڪ اهڙو اقرار ڏنل ڪونہ هو، تڏهن بہ اهو خيال ضرور تنھنجي ۽ اسان جي دل ۾ هيو تہ هميشہ تون ڪو سخت پورهيا ڪونہ ڪندو رهندين. هينئر جيڪڏهن سچائي ۽ وفائيءَ سان ڪم ڏيکاريندين تہ اسان جو خيال اهو آهي تہ توکي پنھنجا زمينداري ۽ گهرو ڪم وغيرہ سڀ سونپي ڇڏيون، ڇا لاءِ جو تون هاڻي وڏو ٿيو آهين ۽ اسان جي بہ دل گهري ٿي تہ سنساري ڪمن کان بلڪل فارغ ٿيون؛ ۽ توکي هي هڪ قسم جو اضافو ڪري سمجهڻ گهرجي.
گرڌاري ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مونکي چيائين: ”ممي! مان اڄ کان وٺي مئنيجر ٿيو آهيان.“
سام کيس وڌيڪ چيو: ”جئن تون خوش ٿيو آهين تيئن اسان کي بہ خوشي ٿئي ٿي هر ڪنھن کي حق ڪرڻ ۾ خوشي حاصل ٿيندي آهي. جيڪو ماڻھو جنھن جاءِ جو حقدار ٿيندو آهي، اها انکي ملندي آهي تہ مون کي ڏاڍي خوشي ٿيندي آهي. جئن ڪو ڊکڻ پورو سل ڪڍي ان ۾ چوڙ فٽ ڪندو آهي ۽ انھيءَ جي ٺھڪي اچڻ تي خوش ٿيندو آهي توڻي جو سندس روز مزوري ڪو پورن سان ڪڍڻ ڪري ٽن مان چار روپيه ٿي ڪونہ پوندو آهي، تئين اسان کي بہ خوشي ٿئي ٿي جو تون پنھنجي حق وٺڻ لاءِ تيار ٿيو آهين ۽ توکي هن نئين ڪم ۾ لڳايون ٿا، توڙي جو هن يا هن حالت ۾ اڄ ڪالھہ زمينداري ڪم مان فائدو ٿيڻو ڪونہ آهي.“
گرڌاريءَ مون کي چيو تہ ممي! توهين دعا ڪريو، جيئن مان سچائيءَ جي رستي کان ڪڏهين ڦري نہ وڃان!
مون کيس هيءَ هدايت ڏني: ”سچائي ۽ صبر جو رستو ڏسڻ ۾ ڊگهو ٿيندو آهي، پر سچ پچ سڀ کان ويجهڙو ۽ سولو آهي. ڪنھن وقت سختي ڏسي انسان سمجهندو آهي تہ منھنجي لاءِ شايد هميشہ ائين ئي هوندو. پر اڌ رات کان پوءِ پره ڦٽڻ ۾ وڌيڪ دير ڪانہ پوندي آهي. توکي پنھنجي نئين ڪم تي چڙهي ائين نہ سمجهڻ گهرجي تہ تڪليفن جو وقت پورو ٿيو؛ هوند وڌيڪ ڪشالا ڪري، پاڻ کي ڪامياب بنائڻ گهرجئي.“
ان ڳالھہ تان خيال ڪندي مون ڪجهہ مسخريءَ ۾ ۽ ڪجهہ سچ ۾ سام کي چيو: ”ٻين سڀني سان وعدو پاڙيو ٿا، باقي مون هڪڙي سان ڪو نہ پاڙيو اٿو!“
سام چيو: ”توسان وعدو پاڙڻ، سو سڄي جيون جو سوال آهي. پيا ٿا هوريان هوريان پاڙيون! تنھنجو وعدو بہ تہ سڀني کان وڏو ۽ ڊگهي عرصي لاءِ ورتل آهي؛ سو ڀلا هڪ گهڙيءَ ۾ ڪيئن پڙي سگهندو؟ ڪجهہ پڙيو آهي ۽ ڪجهہ پاڙڻ جي ڌڻي همت ڏيندو.“
مون سام کي چيو: ”توهان مونسان گڏ آهيو تہ مونکي سڀ ڪجهہ آهي. اسان جي گڏجڻ وقت جن برخلافيون ڪيون يا گلائون ڪيون، سي بہ پنھنجي براين جو بدلو پيا ڀوڳن مان. ويٺي ٿي ايشور جا رنگ ڏسان تہ ڪيئن هو انصاف ڪري رهيو آهي.“
سام چيو: ”اهڙي مراد رکڻ ئي چڱي نہ آهي تہ ٻيو ڪولوڙي؛ هر ڪنھن کي ايشور سان پاڻ منھن ڏيڻو آهي؛ اسان کي بدلي وٺڻ جو ڪوبہ حق نہ آهي، نہ اسان کي ٻئي جي درشا ڏسي خوش ٿيڻ گهرجي. مان انھن ماڻھن لاءِ اول دعا گهرندو آهيان، جن سان ڪڏهين بہ ڪا مخالفت ٿيندي آهي. اهڙيءَ طرح در آچار جي جڙ پٽجي پوي ٿي. تون انھن سڀني کي دعائون ڪندي رھہ تہ شل ڌڻي سندن واٽ روشن ۽ سھنجي بڻائي. ايشور جو قانون برپا آهي ۽ سندس انصاف اڻٽر آهي. پر اسان کي پنھنجي لاءِ ۽ ٻين لاءِ سدائين مھر جي طلب ئي ڪرڻ گهرجي، ان لاءِ تہ انسان خطا جو گهر آهي؛ اسين سڀ خطا کان آجا نہ آهيون. هو شل اسان سڀني کي پنھنجون مدايون معاف ڪري!“
***
7-10-1951ع صوفي صاحب جون حالتون، جن جو هت اڳ ذڪر ڪيل آهي، ڪجهہ سڻايون ٿيون آهن. اڄ وري جيئن هو اسان وٽ ماني کائڻ آيو تہ ميز تي پنھنجا احوال ورن ڪيائين ۽ چيائين دعا ڪريو تہ اهڙين چنتائن کان هميشہ لاءِ آزاد ٿجي.
سام چيو: ”توهان فقط دڳ مٽ ڪريو، پوءِ انھيءَ دڳ واريون مکيون ۽ مرض پاڻھي توهان کي ڇڏي ويندا. ڪتن جي نزد ۾ ڪتي جي مک پيئي ستائيندي آهي. پر جي نڪري پري هليو وڃبو آهي تہ آخر اها ڇڏي ويندي آهي جي توهين چوندا تہ پھريائين هي مکيون ۽ مرض ڇڏي وڃن تہ پوءِ ڪنھن ٻئي دڳ ۾ نڪري هلون، تہ اها ڳالھہ اهنجي آهي؛ اول انھيءَ ماحول مان نڪربو ۽ من کي موڙي ٻئي پاسي لائيو، ڪنھن شيوا جي ڪم ۾ يا ادبي، اخلاقي مشغولين ۾ يا کڻي چئجي ﷲ جي ڳولا ۾ خيال لڳائبو تہ پوءِ چنتائن کان ڇٽڻ بہ سڻائو ٿي پوندو، اسان جو پنھنجو من ئي چنتائن جو گهر آهي.“
سام گفتگو ڪندي وڌيڪ چيو: ”مونکي بہ طيب ۾ گهڻا اهڙا زماني جا انتظار ڪڍي لڳل هئا؛ وقت بوقت ﷲ کي پيو سوال ڪبو هو تہ ڇوٽڪارو ملي. آخر جڏهين طيب جي ڪم ڪارين مان هٿ ڪڍيوسين تہ اُهي سڀ هٽي ويا. توهين بہ ائين ڪريو؛ نيون وندرون پنھنجي لاءِ ڳوليو؛ ڇا لاءِ جو اسان جي چنتائن جي جڙ اسان جي چاهنائن ۾ آهي.“
صوفي صاحب وري شام جو اسان وٽ آيو ۽ گهرو ڳالھين جو ذڪر ڪندي چيائين: ”مان تہ جيل وڃڻ لاءِ بہ تيار آهيان. سمجهان ٿو تہ جيل ۾ مان جيڪر دکي نہ ٿيان!“
سام چيو: ”اهڙا ويچار ئي نہ ڪريو. ان جي بجاءِ باغن جا، گلن جا، ٽڪرين جا ۽ فقيرن جي صحبت جا سٺا ويچار رکو تہ ﷲ ڪندو اُهي ئي شيون توهان کي نصيب ٿينديون؛ جن تي خيال آرو ڪري ٿو، اهي ئي ڳالھيون اچي زندگيءَ ۾ موجود ٿين! خيال کي هڪ عجب قسم جي ڪشش آهي. نہ فقط موجود شين کي پاڻ وٽ رکي ٿو پر پنھنجي طلب واريون شيون نيون پيدا ڪري سگهي ٿو؛ زهر مان امرت ۽ امرت کي زهر بڻائي سگهي ٿو. جي جيلن ۽ تڪليف جا خيال رکندو تہ سچ پچ اُهي ئي حالتون اچي وينديون! خدا ڪري شل ائين نہ ٿئي!“
صوفي صاحب جي وڃڻ کان پوءِ مون سام کان پڇيو: ”امرت مان زهر يا زهر مان امرت ڪيئن ٿو خيال بڻائي؟“
سام چيو: ”اها اندروني تجربي جي ڳالھہ آهي. اهڙا گهڻا مثال خيال جي ڪرامت جا ڏيئي سگهبا. هڪڙو توکي هي ٻڌايان ٿو؛ هڪ فرينچ ڊاڪٽر ڪنھن ڪيمسٽ جي دڪان تي ڪمپائونڊر هو. هڪ مريض کانئس دوا ٺھرائڻ آيو جا هو هميشہ ٺھرائي ويندو هو. ان ڏينھن هي ڪمپائونڊر کيس ڀل ۾ دوا ڏيئي ويٺو جا هن لاءِ بي حد نقصان ڪار هئي. سندس ايڊريس پڻ ڪانہ هيس جو هو کيس اطلاع ڪري سگهي. جستائين وري اهو ماڻھو موٽي آيو تيستائين اهو ڪمپائونڊر ڏاڍو انتظار ۾ رهيو. سڀاڻي تي جڏهن هو دوا لاءِ آيو تہ ڪمپائونڊر کائنس پڇيو:، دوا مان ڪو نقصان تہ ڪونہ ٿيو؟ هن چيو، نہ! اهو هڪ قابل ڊاڪٽر جو نسخو آهي ۽ مونکي گهڻو فائدو ڪيو اٿس؛ تڏهين هن ڪمپائونڊر خيال ڪيو تہ فائدو سندس اعتقاد مان ٿيو آهي؛ ورنہ اها مٽيل دوا سندس لاءِ زهر هئي! پوءِ هن دنيا ڀر مشهور آٽو سجيسشن (Auto Suggestion) جو طريقو ايجاد ڪيو. ان جو منتر رکيائين: هر ويل ۽ ’هر روز مان اڳي کان بھتر ڀانيا ٿو.‘ (Every day & every hour I am getting better & better) اهو آهي هڪڙو ننڍڙو مثال زهر کي امرت بنائڻ جو. ان مان اهو بہ ثابت آهي تہ جھڙا ويچار رکيا اهڙائي نتيجا نڪرندا.“
***
7-10-1951ع منشي کي سام چيو تہ هي ماني ۽ چانور جيڪي بچايا اٿو سي زيان پيا ٿين. اُهي کڻي اچ تہ ڪانون کي وجهون. جڏهين هو ماني وغيرہ کڻي آيو، تڏهين سام اهو خيال ڪيو تہ ڀل پاڻ پکين کي ڏئي، جئن اڳتي لاءِ چڱي عادت پويس. منشي کي چيائين تہ چڱيءَ طرح، شرڌا ڀاو سان، جيئن مندر ۾ پوڄا جي لاءِ شيءِ ٺاهي اچجي، تيئن هي چانور وغيرہ ٺاهي وڃي ڇانو ۾ رک تہ ڀڳوان پکين جي روپ ۾ اچي پاڻ کائي وڃي! ٿوري دير بعد وري چيائينس: ”ڏس، ڪانو ڪيئن مزي سان پيا کائين!“
منشي کي اها ڳالھہ رواجي لڳي، جنھن چيو: ”سائين“ کائيندا نہ تڏهين ڇڏي ڏيندا؟“
سام کيس چيو: ”گيتا ۾ چيل آهي تہ جو ڪک پن يا گاھہ ئي مون کي شرڌا سان ڏئي ٿو، سو مان سويڪار ڪريان ٿو ۽ ڪنھن بہ ديو جي پوڄا ۾ شرڌا سان جو ڪجهہ آڻي ٿو، سو بہ مون وٽ ئي پھچي وڃي ٿو! مطلب تہ شرڌا ئي شيءِ کي ملھائتو بڻائي ٿي. ايشور وٽ تارازي اسان جي دان وغيرہ چڱن ڪمن جي تورڻ لاءِ ڪا نرالي رکيل آهي؛ آگهائي تہ پاو نہ تہ مڻ بہ موٽيا وڃن! هن ڪرم جو ڦل ان ڪري مونکي نہ ملندو جو اِهو آن يا چانور منھنجا آهن؛ مگر جيڪو شرڌا سان ڏيندو اُهوئي ڦل پائيندو. ايشور وٽ پڃ ڀاونائن يعني ارادن جي تارازي ۾ توريو وڃي ٿو ۽ نہ شيءِ جي تور يا ملھہ وغيرہ جو اُتي ڪو حساب آهي. هن آن ڏيڻ سان توکي بہ دان جو ڦل ملي سگهي ٿو ۽ مون کي بہ، جيتريقدر شرڌا سان اهو ڪم سٺي طرح اسين پورو ڪريون ٿا. ائين سمجهہ تہ اهو آن ڪانون کي نہ پر ڪانون جي معرفت خود ايشور کي ڀيٽ اڪريون ٿا ۽ هن ساڳئي آن مان اسين ٻيئي شيوا جو ڦل وٺي سگهون ٿا. مون ارادو ڪيو ۽ تو اهو عمل ۾ آندو؛ جيترو پريم ڪرم ۾ وجهبو اوتروئي ڪرم سڦلو ٿيندو ۽ ٻنھين کي پنھنجي پنھنجي شرڌا آهر ڦل ملندو.“
***