دوست
دنيا ۾ يار ٽن قسمن جا چيا وڃن ٿا . زباني ، ناني ۽ جاني . زباني جي نالي چيو وڃي ٿو ، ته انھن سان مروت ، مھرباني ۽ خُلق سان پيش اچو ۽ ان کان اڳتي نه وڌو. ناني کي ماني ٽڪر کارائي، مھمانداريءَ جا حق ادا ڪري ، خدا حافظ چئو ۽ جانيءَ جي مٿان سر ساھ صدقي ڪريو . ظاھر آھي ته ايڏي ساري پاڪ آسماني ڪتاب ۾ ارشاد، پھرين ٻن قسمن جي دوستن لاءِ نه آھي ، ڇا لاءِ جو اھو ھڪ کليل راز آھي ، ته انھن مان لاڀ ليکي جي اميد ڪانھي . پر ھيءَ منشا ۽ مراد ٽئين قسم جي دوستن لاءِ آھي جن جي سچائيءَ ۾ رتي ماتر به ڦير ڪونھي . پر اھي ڏاڍيءَ سادگيءَ يا محض بيوقوفيءَ کان اھڙو نقصان ٿا پھچائين ، جن جو ھنن کي خواب خيال به نه ھوندو. اھڙا ماڻھو ٿوري ۾ ٿورو ته پنھنجي دوست جي حد کان زيادہ ساراھ ڪري ھن لاءِ ٻين وٽان حسد ۽ ھوس جاڳائين يا گھٽ ۾ گھٽ وقت وڃائين . ھتي اھڙا چند واقعا ڏيڻ بي جا نه ٿيندا .
مثلاً، ڪنھن وقت الف کي ڪاٿي تقرير ڪرڻي ھوندي . ب ھن جو خاصو دوست آھي . ھيءُ صاحب تمھيدي تعارف ۾ الف جي ساراہ ۾ ڌرتي آسمان ھڪ ڪندو ، جو ٻڌندڙ ائين سمجھندا ته ”اڳي ڪونه آيو ڀير تنھنجي ڀان.“ وري الف يعني مقرر خيال ڪندو ته ساراہ جي پد ۽ پائي جي مقابلي ۾ ضرور ڳالھائي . پوءِ ويٺو سٺي ڳالھائڻ ۽ خيالن ظاھر ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو، تان جو خيالن ۾ اھڙو منجھي ويندو، جو جيڪي ھونءَ چوڻو ھوندس ، تنھن جو اڌ به نه ڳالھائي سگھندو، يا ته مورڳو ھيسجي ويندو . مڙيئي اھا فلڪ ڪانه ڏيکاريندو. اھڙا ڪئين واقعا ٿيا آھن .
ٻيو واقعو ملاحظه لاءِ عرض آھي . ھڪڙي وقت مونکي ڪجھ لکڻو پيو، جو ڪٿي پڙھڻو ھو. سو سھي سنڀري ويٺس لکڻ ، ايتري ۾ ھڪڙو صاحب لٺ زمين تي ھڻندو، ٿو ٿو ڪندو اچي وارد ٿيو. مون سمجھيو ته پھرين ٽڪي کير ڀري. ھاڻي ھي صاحب مٿو کائي ويندو. سو خوش خير عافيت
ڪري پني ۽ مس ڏانھن ڏٺم. جنھن مان ظاھر ھو ته صاحب سمجھي ته مونکي ڪجھ لکڻو آھي ۽ وڃي ٻئي ڪمري ۾ جائيتو ٿئي . پر ھتي ته ھو، ” اڄ نه اٿان سڀان اٿان.“ ميرن ۽ پيرن جي ڳالھين ۾ اچي ڇٽو. چي عليمراد ڪون سڏاوي؟ اھڙو توبچي نه ٿيو نه ٿيندو.جيترا جانور لنگھندا اھي ماربا. ھر ھڪ لاءِ چئبو ته ھنکي مٽ ۾ لڳي . ھن کي ڪن جي پاڙ ۾ وغيرہ . بندوقن جو کرو اڳيان پيو ھجيس . ھڪڙيون پيون ڀرجن ۽ ٻيون پيون خالي ٿين . بندوق اڏيءَ تي آئي نه آھي، عزرائل جانور کي سٽ ڏني نه آھي! وار خالي نه ويندو. لَڙھندڙ ڏيئي مان وٽ اڏائيندو ھو! شڪاري پکي ته پنھنجي ليکي، باز، باشا ، زرا ، شڪرا ، ھر ھڪ تي نظر ھوندي ! ماءُ وري اھڙو نه ڄڻيندي . شاہ سائين پير به پير ھئا! امير ھئا! پنھنجو مٽ پاڻ ھئا! سڄو ڏينھن ڪچھريون لڳيون پيون ھجن . ھڪڙا اُٿن ته ٻيا اچن ، پر پاڻ نه ٿڪجن . وڏن جي ڪمائي آھ . لڏي ويا پر پوين کي اڏي ويا . مون به چڱو وارو وٺايومانس ته ڪيئن مرحوم مير صاحب ولر جو شڪار ٿر ۾ ڪيو. سٺ ھرڻ آيا ته ھڪ به واپس نه وريو! ورائي ھٿ ٻڌي عرض ڪيو ته سرڪار! ھن مڙھيءَ ۾ اھي ھرڻ ھئا . حضور جن ٻئي ھنڌ ويھن ته ھي ٻانھو حاضر آھي . مير صاحب کيس ۵۰۰ رپيا روڪ عطا ڪيا ، لونگي پھرائي ۽ چيلھ سان ترار ٻڌائي . ھا سائين! ڏيڻ وارا به اٿي ويا! غم ڪونه ، خوشي گھڻي ، ھوس، حسد، نالي ڪاڻ نه لھ . ست ۽ سيل، سستائي ڏس ته ڏھين رپئي خرار، گيھ چارسير رپئي! گيھ به گيھ! گھڙين
پيو وڪامجي، چڻ چڻ رکيو آھي! پوءِ ماڻھن جون عمريون وڏيون ڇو نه ٿينديون؟ خير مس مس خدا دل ۾ وڌس جو چيائين ته سائين مان ته وڃي ڪوٺيءَ ۾ ٿو اھلان . مون دل ۾ چيو شڪر ٿيو جند ته ڇٽي .
اڃا ” صاحبو مان اوھان جو دل سان شڪر گذار آھيان جو “ تائين لکيم ته ڪڙمي آيو. چي سائين، اوھان جي پيرين پوڻ آيو آھيان . رسمي خوش خوش ڪري خبر چار لاءِ جيءُ چيومانس . چي سائين کير مٺو پيءُ .ڪمن ڪارين کي لڳا پيا آھيون . واٽر بند ٿي پيو آھي، سو البت پوکن کي سوڪھڙو آيو آھي . فصل به شڪر آھي چڱو موچارو ٿيو آھي . مڙئي ٻج ڀت لٿي چار داڻا بچندا . ھي چووايو ٿوري کس ڪندو . مھڙين لنبر مان لاھ ڪڍي ڇڏيا اٿم وغيرہ . مون پنھنجا احوال ٻن ٽپن ۾ ڏنا . ڀلا انگريزي دان ڇا ڄاڻن ، سوٽ بوٽ ۽ ڦڻي ڦوڪاري ۾ پورا . ھر ھر پيا عينڪ صاف ڪندا . مطلب ته ٽپڙ کٿل ، نظر چٽ ، ھڏائون پڃرو ، تندي ۽ تيزي . خودي ۽ خوءِ ، دين ڌرم کان آزاد ۽ آوارو. خير اھو اٿيو، ته پري سڏ ٿيو مانيءَ جو، خيال ڪيم ته ماني کائي ، پوءِ ٿو ڪجھ رھڙي وٺان . ماني کائي بس ڪيم ، ته ڇوڪر چيو ته ابا! ھڪ ماستر بيٺو آھي . مون سمجھيو ته ٻه ڪلاڪ چٽ . ڀلا ماستر ويچارا غريب! غريب جو ڀاڳ به غريب! بکيو شينھن سان گڏ کائي . ڪاڻيارا، ھٿ چيو نه ڪن سو ڇا ڪن . اڄ ڪلھ ڏني جو پٽ ڇٽو، ذات جو سکيو. اڻڀي سان پيٽ ڀرين پوءِ دماغ خالي نٻل ۽ نستا. زور رکن ڳالھائڻ تي . سو نه انجي ڳالھ مڪي ۽ نه جند ڇٽي . اڄ ڪلھ زمانو آھي ننڍ جو . قد ننڍا ، وار ننڍا ، قميص ننڍي ۽ سٿڻ ٻه تختي ، سو مطلب به ننڍو ھئڻ گھرجي . سو ڇا ڪريان؟ چوانس ته بس ٺھيو! ته به بد اخلاقي . خير ڏٽو ڏئي چيومانس ته سڀاڻي آفيس ۾ ملنداسين . دنيا آھي ڪوڙ. سو جيسين ڪوڙ نه گڏ ، تيسين سچار ڪونه چويس . اگرچ سچ جي ٻيڙي لڏي لڏي ، ڪين ڪڏھن سا ٻڏي ٻڏي .پر اڄ ڪلھ جي چاليءَ دانا ديوانا ڪري ڇڏيا آھن! چون ته سچ مرچان، ڪوڙ ڳڙ، پير پئسا، جوءِ گر.
سو ويھي دل ۾”شل اٿي، شل اٿي“ جو ورد ڪيم. ايتري ۾ ھڪ زميندار دوست اچي سھڙيو. اسلام عليڪم، وعليڪم سلام! ڀلي آيا، سدا آيا، جيءُ آيا، نچ آيا! ماستر صاحب کي اٿڻ لاءِ ڪافي سبب ھو، پر ويٺو رھيو. نيٺ منھان لاھي چيومانس، ته سائين سڀاڻي آفيس ۾ ملنداسين. خدا جا لک شڪر. اڍائي ڪلاڪن کان پوءِ اٿيو. پوءِ وڏيري سان خوشان خوش ڪيم. چي سائين!موٽر وٺي آيو آھيان. مرون جو الڙ آھي. ھل سائين ڪتن جون ٻھڪارون ته ٻڌ. بس سائين ھنج ۾ ويھاري کارائجن. جيءَ ست انھن جا؛ جو نڪا ڪن ھم نڪا ڪن تم، ڌو وڃي منجھ پوندا. ھنن جو مشاھدو ته ڏس. مون چيو ته سائين مونکي ڇڏ مونکي ڪجھ لکڻو آھي. چئو سائين! انھين ڪوڙين ڪاڳرين ڪنون ڪجھ نه ٿيسين؟ ڇا ڪريان؟ ڪاڏي وڃان؟ ڪيئن ڪريان؟ جنڊ کڻ ته جنڊ ڳورو، پُڙ کڻ ته پُڙ ڳورو.خدا جو نانءُ، قسم قران، زوريءَ وٺي ھلندوسانءِ، ماڻھو ڇا چوندا ته شاھ نه آيس، اھا منھنجي گھٽتائي آھي. ھي عزت جو سوال آھي. مار! اڃان ته ڪو ڪم کڻي ڪونه آيو آھيان. سٽ پنڌ جي آھي، موٽر اڳيان ٻه منٽ. رات جو ٻه لفظ لکي ڇڏجانءِ. مھيم کي مٿو ٿورو ڏيڻو آھي. ڄڻ ته ايندا پلوفيسل جو مڙس کي ويھي خيال ڪرڻو آھي. بابا! اصل نه ڇڏيندوسانءِ. ھل، نه ته گار کڻندس.
خير، قھردرويش برجان درويش. موٽر جھٽ ڪري ورتو. چڱو جو آيس. راڄ ماڻھن جا اکيون لاتيون بيٺا ھئا. الڙ ٿيو پورو. مون موڪلائڻ جو خيال ڪيو. چيائين ته ائين وري ڪيئن ٿيندو؟ اڃان سُڪر سڻائي آھي. اَنن جا اگھ به چڱا آھن. لنگھڻ شل دشمن به نه وڃي. بس ماني تيار آھي. ماني رکجي وئي. ڏٺي ڍو ٿي ويو. اڇو ڀنو، ڪوفتا، ٻن ٽن قسمن جا ٻيا ٻوڙ، دولمو، تتر پڪل، ڇيلو سجي ٿيل ۽ ٿھو اڦراٽن ۽ ست پڙن جو، ٻه قاب قلاءُ ۽ دم پخت جا، چاشني، ڏوھو کير جو! مڙئي کائڻ وارا ٻه، ھڪ مان ٻيو وڏيرو. مان کائڻ جو ڏچر، ماني کٽائڻ جي ڪانه، بس پٺاڻ ڪو منھن ڏيس! مٿان وري وڏيري جي پئي پوي سائين شڪ نه ڪجانءِ. ماني الله جي موڪ آھي. ڌڻي، دشمن، دوست، درند، چرند، پرند ۽ جيت جڻي کي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ روزي رسائي ٿو. سائين ڏٺو ڪين اٿو، ته ڪوريئڙي جھڙي ضعيف جيءَ کي سندس تاڃيءَ ۾ مک کي ڦاسائي رزق رسائي ٿو. انجي انت جو پرو ڪونھي. ٻه ٽي گرھ وجھي ھٿ ڌوئي موڪلايم. چيائين ته سائين فقير آيا آھن دس جا، ٻه ٽي ڪلام ٻڌي وڃ. ھي ويچارا اسانجو نانءُ ٻڌي آسائو ٿي آيا آھن. ھننجي دل به راضي ڪريو. جھنگ ۾ ٻي ڪھڙي ورونھ آھي؟ مونکي خيال ھو لکڻ جو، سو آخر موڪل ورتم.
گھر آيس ته يارنھن لڳي ويا. ڏٺم، ته سج کي ڀتر ھڻي سڀ ڀاتي سمھي پيا آھن. منھنجي اچڻ تي ڄڻ ته ھڪ سوپو ڪري اٿيا. ھن مھل کانپوءِ ڀلا ڇا لکبو. اکيون ننڊ کان پوربيون پيون وڃن. ويٺس ته جھوٽي سان مٿو وڃي ميز سان لڳو. اَن ۾ آھي نشو، سو وڃي ھنڌ ۾ ڊٺس. سڄي ڏينھن جو ٿڪ، ٻي ويھڪ. چيم ته سڀاڻي جا ڀاڳ سڀان سان. اھي به دوست آھن، جن جي سچائيءَ ۾ ڦير ڪونه آھي، پر منھنجي ناقص خيال ۾ ته ھن دنيا دورنگيءَ ۾ ھر قسم جا دوست بي بقا آھن. تنھنڪري،
” ڇاکي وڃي ڇو، ٻيلي رھين ٻين جو،
وٺ تون ڪنجڪ ڪريم جي، جڳ جو والي جو،
سھڪو ھوندو سو، جنھن جو عشق الله سان.“
ھي مٿيون بيت ڪافي آھي. ڪنھن وقت مون ھڪ ماڻھوءَ کي ھيٺيون بيت گھڻي سوز سان چوندي ٻڌو.
”دل جو دلبر ھڪڙو، گھڻا تان نه ڪجن،
دل ڏجي ھڪڙي کي، مر سوين سڌون ڪن،
اھي چلولا چئجن، جي در در لائن دوستي.“
ھن صاحب شايد دنيا جي رھندڙن کي تنبيھ ڪئي آھي ته آوارہ گردي ڇڏي، مستقل مزاجي ۽ پائداري اختيار ڪريو. پر مان انجي معنيٰ اھا ڪڍندس، ته يار اتي روحاني طرح خدا تعاليٰ کي ڪري وٺجي، يعني ھنجي ياري ۽ ياوريءَ کانسواءِ ٻيو سڀ ڪوڙ ۽ بي سود آھي. تنھنڪري مان شاھ صاحب جي ھيٺين بيت تي مضمون ختم ٿو ڪريان.
”ماڻھو گھرن مال، آن سڀ ڏينھن گھران سپرين،
دنيا تنھن دوست تان، فدا ڪريان في الحال،
ڪيو نام نھال، مونکي محبوبن جي.“