ڪتو
شوقين خفتي ھن جي چند بڻ قائم رکڻ لاءِ سوين پيسا ھاريندا آھن ۽ ڪوشش وٺي ھن جي اصل نسل جي باقائدي تاريخ رکندا آھن ۽ مٿا مونا ھڻي ھن جا گلر ٻسر سڏجڻ کان بچائيندا آھن. اسلامي شريعت ھن کي پليد ۽ نجس ٺھرايو آھي، جو ھن جي زبان جو لعاب يا گگ بلڪل زھردار آھي. ھن جي پيٽ ۾ قاتل ڪيڙا ٿيندا آھن ۽ ڪنھن به وقت ڇتي ٿيڻ ۾ ويرم ڪانه ڪندو آھي. انڪري ھن جي چڪ جو فوراً علاج ڪرايو ويندو آھي.
ھن ۾ ڪيئي بد عادتون آھن، جنھن ڪري انھن تي بي شمار محاورا ۽ چوڻيون ٺھيون آھن.
” ڪتو ڪرٽي ھڏيون، جوان مرد جگر کاءِ،
” ڪتو طالب ڍونڍ جو، ” الدنيا جيفةً و طالبھا ڪلاب، ايءُ ھيئين سين لاءِ.“
ڪتي جو پڇ نڙ ۾ ٻارنھن مھينا وڌو ھئائون ته به سڌو نه ٿيو، يعني ڪنھن جي طبيعت خرابي ڪڏھن ڪانه ويندي آھي. اڍنگي ماڻھوءَ جي اڳيان وڃڻ نه گھرجي، جو چوندا آھن ته ” نه ڪتو ڏسي نه ڀونڪي.“ ڪتو ڪڙم جو ويري. فقير فقير کي نه سھي. ڪتي جي بک ۽ ڪتي جو حرص مشھور آھن. چوندا آھن ته کائي ته سوا مڻ نه ته ڪنو چٽي وھي. سياڻن نفس کي ڪتي جي مشابھت ۽ ڀيٽ ۾ آندو آھي. درويش چون ته نفس ڪتي کي ٽڪر ڏيڻو آھي. نر جڏھن بالغ ٿيندو آھي ته ٽنگ کڻي مٽندو آھي.
جي خاميون اٿس ته خوبين کان به خالي نه آھي. سندس زبان ساڙي ناسور جو مرھم ٺاھيندا آھن. بعضي ته ناسور جا ڦٽ چٽائي چيٺيا ويندا آھن. ھيءُ ھڪڙو بھادر جانور آھي. شڪار لاءِ ھن جھڙو ٻيو ڪونھي. ھي اھڙو سونجھو آھي ۽ ھن جي سنگھڻ جا حواس اھڙا تيز آھن جو جھنگ ۾ گھاٽين ڄارين، ويڙھين، مور، لد ۽ ڪھڙ مان نوسي شڪار کي ٻاھر ڪڍندو يا ٽوڪندو آھي. مِرن جي شڪار ۾ جتي ڏسندو آھي ته مرون ڇڙيو، چڙيو ۽ شوراڻيو بيٺو آھي، ۽ سندس ساٿي آھن ڪپن سان ڪپيل، ڳل چيريل، واڇ ڦٽيل، ڪنڌ کاڌل، پيٽان آنڊا لڙڪيل، ته به بيٺو باھيندو ۽ بيٺو سٽون ڏيندو. بس سرڳيءَ مان ڇٽو ناھ، چھٽيو ناھ! سنئون اچي دوناڙ ۾ چڪ وجھندس، يا جي سياڻو ھوندو ته ڪن ۾. ڇا جون ھڏڪارون ٻڌڻ، ڇا جا وڄ ڏسڻ، مري مٿو ڏيندو. چڪ اھڙو وجھندو جو جنڊا مڙي وڃن. پوءِ ڪاٺيون وجھي پيا چڪ ڇڏائين، ڪن ۾ ڦوڪون ڏين يا ڪا ٻي اٽڪل ويڙھائن. مطلب ته منھن ڏيئي مرندو، پٺ ڏيئي نه ڀڄندو.
ھڪ لڱا ھنجي بھادري ۽ دليري ڏسڻ لاءِ مرحوم مير علي مراد خان شينھن ٻنڌائي ڪتا ڇڏيا. ڀلا شينھن شير خدا جو، جھنگل جو بادشاھ، ھر ڪا شي ڪنبندي وتي. ان جي گاج ۽ پڇ جي ٺڪاءَ تي ته جانورن جي مٽ مٽان لڳي وڃي. مجال جو ڪو انجو مٽ اورانگھي لنگھي سگھي. ھنجي شڪار ۾ دھشت کان مچان ۾ ماڻھو مٽي ڏين. ڪن جون بندوقون ھٿن مان ڪري پون. خير، سو ڪي ته پريان ئي سڪي پيا. ڪي ڪن ڦڙڪائڻ لڳا. پر جڏھن مالڪن وٽان ” گھوري، گھوري مکڻا! شابي، شابي سنھڻا!“ ٻڌائون تڏھن دلھيري ڇڏي دلير ٿيا: ۽ چريا ٿي، اکيون پوري چڙھي ويا. اگرچ ھڪ به سلامت نه بچيو، پر سندن دليري ۽ وفاداري اڃا پئي ڳائجي! چورن جون ڪھاڙيون ۽ لوڙھيون سھندا، ته به ڀونڪڻ ۽ باھڻ کان ڪين مڙندا ۽ پيا ٽون ٽون ڪندا.
اسڪولي ڪتابن ۾ ھنجا پنج قسم لکيا ويا آھن. سينٽ برنارڊ جا ڪتا، ڪالي، تازي، گري ھائوڊ ۽ رولو. سينٽ برنارڊ جي مڙھيءَ جا ڪتا آلپس جبلن تي گھمندا آھن. ڪيترا مسافر وندر ۽ ھوا بدلائڻ لاءِ ويندا آھن، سي اوچتو برف وسڻ ڪري ڀلجي، ٿڪجي مرڻ ھارا ٿي پوندا آھن. اھي ڪتا جن جي ڳچيءَ ۾ لالٽين کان سواءِ ترت علاج جون دوائون به ٻڌل ھونديون آھن، سي ائين ڪيتريون جانيون تلف ٿيڻ کان بچائيندا آھن. ٻيو قسم رڍن جا ڌڻ سنڀاليندو آھي. مجال جو ڪو جانور پاسو ڏئي لنگھي ڏسي. تھبارون نه ڪڍي ڇڏنس! ڪي ڪتا ٿڌن ملڪن ۾ بنا ڦيٿي گاڏيون گيھيندا آھن. اتان جا ماڻھو اھڙين گاڏين تي چڙھي شڪار ڪندا آھن، ٽپال ورھائيندا آھن ۽ ٻيا ڪيترا گھرو ڪم ڪندا آھن. سرڪس ۾ ڪيئي ڪم ۽ ڪرتب سندن سمجھ ۽ ھوش آھر وٺندا آھن جو عقل دنگ ٿيو وڃي. سندس وفاداريءَ جو بلند ۾ بلند مرتبو اصحاب ڪھف جي قصي مان ثابت آھي. خواجه حسن بصري ڪتي جون ھيٺيون ڏھ خاصيتون لکيون آھن.
1. ھو جي بکيو ۽ ڏکيو ھوندو آھي ته به ٿوري گھڻي ٽڪر تي راضي ٿيو ويٺو ھوندو آھي. نه جھڙپ ڏئي ٽڪر کسي نه وري گرڪي. اھي نشانيون صالحن ۽ صابرن جون ھونديون آھن.
2. ھنجو ڪوبه مڪان ڪونھي. ھي خصوصيت اگرچ رولو ڪتن جي آھي، جو جتي اچين تتي ڳڀي مانيءَ تي وقت ڪاٽيندا ھلن، تڏھن توڪل رکندڙن جي شمار ۾ آھن.
3. رات جو يا ته سمھندو نه آھي، يا ته رڳو اکيون ٻوٽيو پيو ھوندو آھي. ٿوري ئي کڙڪي تي ھوشيار ٿي ويندو آھي. ھنکي ننڊ، جا موت جي ڀيڻ ليکبي آھي، سا ڪڏھن به نه ٿي نھوڙي نئين. ھيءَپر شب بيدارن ۽ محبن جي آھي، جي ”ساري رات سبحان، جاڳي جن ياد ڪيو“ جي دائري ۾ اچن ٿا. ” نيڻن ننڊ نه انکي، خوشي خواب نه ڪن“.
4. جڏھن مري ٿو ته ڪابه ميراث ڪانه ٿو ڇڏي. جھڙو آيو، تھڙو ويو. اھا صفت زاھدن جي آھي، جي دنيا کي ٽي طلاقون ڏئي، ھٿين خالي اڇين ڪڇين وڃي پار پون.
۱- ” گندي ۽ گراہ جن سنياسن سانڍيو،
انھن کان الله اڃا آڳاھون ٿيو. “
۲- ” نه گندي، نه گبري، نه لاگوٽيءَ لک،
جيڏانھن ڀرين وک، تيڏانھن صاحب سامھون.
5. ھي پنھنجي مالڪ کي ڇڏي نه ويندو آھي. ڏٺو ويو آھي ته بعضي بي قدرا مارون ڪڍنن، ته به در ڇڏي نه ويندا. ھي خاصيت صالح مريدن جي آھي، جي ھميشہ ادب ۾ رھندا آھن.
6. جھڙي جاءِ اچين اتي ويھي رھن. مٽي، واري، گپ، چلھ مڙيئي وھندا. اھا خاص وصف نياز ۽ نوڙت وارن جي آھي.
7. ھن جي جاءِ، جي ڪو ٻيو والاري وھي ته ويچارو ھليو ويندو. اگرچ گرندو ۽ گرڪندو به. ھت نه پڪي ھت پڪي. ھي علامت انھن ماڻھن جي آھي، جي ھر ھنڌ راضي رھن ٿا.
8. ھن کي ماري ماري وري کن مانيءَ جو وجھي ڪور ڪور ڪبو، ته پڇ لٽڪائيندو ايندو. ان جي معنيٰ آھي ته ھن کي ڪينو ڪونھي. اھي خصلتون ۽ اھڃاڻ خاشعن ۽ عاجزي ڪندڙن جا آھن. ” خيئون خشعت خوف ۾ ڪيائون ڪيني کي قتلام.“
9. کاڌو سامھون رکيو ھوندو ته ويٺو ڏسندو. ھي صفت مسڪينن جي آھي.
10. ڪنھن به مڪان کان ھليو ٿو وڃي، ته وري اوڏانھن نه ٿو اچي. اھي پار ۽ خاصا آثار، ڏکويلن ۽ درد وندن جا آھن، جي راتو ڏينھان درد ۾ رھن ٿا.
ھن زماني ۾ ھر مذھب ۽ ملت جا ماڻھو ڪتو ڌارڻ زماني بازيءَ جي ضرورت سمجھن ٿا. ھو ھر ھڪ فيشن پرست ماڻھوءَ وٽ ضرور ھوندو، جو کيس شام جو ضرور پاڻ سان گڏ گھمائيندو. گويا ھن جو دوست ۽ محافظ آھي. نفيس ۽ نازڪ بدنن لاءِ زيب ۽ زينت آھي. حافظ عليه الرحمة به ھڪ ڏينھن پنھنجي محبوب کي عرض گذاريو ته تون ڪتي کي شڪار لاءِ وٺي وئين، پر مونکي وساري وئين. يعني عاشق، معشوق جي ڪتي ٿيڻ ۾ به عيب نٿو سمجھي. ڇاڪاڻ ته معشوق ڪنھن وقت ڪتي کي ماريندو يا ڌت ڪندو، ته ٻئي وقت مشڪي پٺي به ٺپريندو. ظاھر آھي، ته اھي ٻئي ڳالھيون عاشق ويچاري لاءِ غنيمت آھن. اھڙي طرح مجنون به ليليٰ جي ڪتي کي چمندو ھو، جو دلبر جي در تان ايندو ھو. ٻئي ھنڌ ڪنھن شاعر ڪتي کي پٽو ڳچيءَ ۾ ڏسي چيو آھي،” اھڙو ڳٽ غلاميءَ جو جيڪر منھنجي ڳچيءَ ۾ نه وجھين ھا.“ ڪھڙو نه عاشق آسائو ٿي چيو آھي! شاھ صاحب پڻ فرمائي ٿو،” ٻانڀڻ ٿي ٻوٽيون، ته ڪتا کيني ڪيچ جا.“ ” ڪتا کيني ڪيچ جا، سندا جي پنھون.“ ”ڪتو جي ڪانءُ پريان سندي پار جو- انھيءَ جي مٿان آءٌ ڪوڙئين قرباني ٿيان.“ جھانگير بادشاھ ھميشہ پيرن فقيرن، ساڌن جوڳين سان مجلسون ۽ رھاڻيون ڪندو ھو. جي ڪي گوشه نشين وٽس نه ويندا ھئا ته پاڻ انھن وٽ وڃڻ کان عار ڪين ڪندو ھو. ھڪڙي وقت ڪنھن خدا رسيدہ بزرگ وٽ سندن وڃڻ ٿيو. ٻاھران ڪتو ويٺو ھو جو بادشاھ کي ڏسي ڀونڪيو. بادشاھ سلامت جي طبيعت رنجيدہ ٿي ۽ پاڻ فرمايائون ” در درويش را دربان نه بايد “ يعني درويش جي در تي دربان نه ھئڻ گھرجي. فقير ٺھ ٺپ جواب ڏنو، ” به بايد تا سگي دنيا نه آيد.“ ھئڻ گھرجي جو دنيائي ڪتو نه اچي. الله الله! ڪيڏو نه آزادانه ۽ بي باڪانه جواب ۽ ڪيڏي نه شھنشاھ جي بردباري ۽ سھن شڪتي! ڪاش، اھڙو زمانو موٽي اچي!
ھي جانور آئيندہ جي واقعات جي به خبر ڏيندو آھي. جيئن جو ڪٿي موتي فوتي، آفت يا مصيبت اچڻي ھوندي آھي ته ھي اونائيندو آھي. ھن جي اونائڻ کي بد شگون ڪري ليکيو ويندو آھي. ڪيترا ماڻھو ننڊ مان اٿي، گرم ۽ نرم ھنڌ ڦٽو ڪري به ھن کي تڙي ڪڍندا آھن، ۽ الله کان امانَ پناھ ۽ خير سلامتي گھرندا آھن. مطلب ته ھنکي آگاھ جي اک آھي. ھڪڙي درويش چيو آھي ته ” ھيچ مي داني که سگ راچيست شوري با گدا- منع مي سازد که جز حق بر در ديگر مرو.“ يعني ته خبر اٿيئي، ته ڪتو گداگرن جي پٺيان ڇو ڀونڪندو آھي، ھو ان پينوءَ کي ٿو چوي ته ”ڌڻي تعاليٰ جي در کان سواءِ ٻئي در نه وڃ.“ ” در داتا مڱ مڱتا، ٻئي جي ڪڍ مَ ڪاڻ.“ شاھ.
الله سائين! تنھنجي قدرت جو ڪاٿو ئي ڪونھي. تو ايڏا گن ۾ گڻ ھر ھڪ چيز ۾ خلقيا آھن، جو انھن کي سمجھندي، پرجھندي نه، پر رڳو شمار ڪندي عمر خضري ھجي ته به تڇ سمان آھي.
خالق منھنجا! تون جمال لا زوال! پنھنجي جمال جي جوت ڏي ته ھر چيز ۾ تنھنجو جلوو جمال ڏسان پسان ۽ پرجھان.
” مڱان ڪھڙي مت سين نسورو نادان،
سو داتا ڏيارج دان، جو طمع کي ترڪ ڪري.“