ڪافي
ھر ڪنھن ملڪ جي زبان ۽ تمدن تي فاتح ملڪن ۽ حڪمران قومن جو گھرو اثر پوي ٿو. مثلاً عربن جي اچڻ ڪري عربي رسم الخط جاري ٿيو. ماڻھن گول مھريدار پَٽڪا ٻڌڻ شروع ڪيا. کجيون پوکيون ويون. قبا، تجرون ۽ منڊ جون جايون ٺھڻ لڳيون. عربي لفظ گھڻي قدر رائج ٿي ويا، جن مان ڪيترا بلڪل بگڙيل صورت ۾ نظر اچن ٿا. مثال لاءِ:- رجة- راڄ، ڪراز- ڪراڄ وغيره. وري مغلن ۽ ايرانين جي اچڻ ڪري پارسي زبان جو اثر پيو. جئن زونه مان جود، خر مان کر، بھوش بھوش مان پوش پوش وغيره. انگريزن جي اچڻ ڪري ڪيترا انگريزي لفظ سنڌيءَ ۾ گڏجي ويا. جئن ته جيل، ٽڪٽ، اسڪول ۽ ماستر وغيره. عربن جي جن صاحبن تاريخ پڙھي ھوندي، تن کي چِٽيءَ طرح معلوم ھوندو ته عربن ۾ بلند پايه شعري ھئي، ۽ گھڻي ڀاڱي عشقيه به، انھيءَ ڪري دڦن تي راڳ ڳائڻ جو تمام گھڻو رواج ھو ۽ آھي. عربيءَ ۾ ڪفہ جي معنيٰ آھي دڦ جي ڪاٺي جنھن ۾ گھنگھرو پيل ھجن (قاموس) ۽ ”استکفوا“ جي معنيٰ آھي خيرات وٺڻ يا گھرڻ لاءِ ھٿ ڊگھيرڻ ۽ فقير جي ھٿ جي تريءَ تي پئسا پنڻ- عربستان ۾ فقير دڦ وڄائي، پوءِ خيرات لاءِ ھٿ ڊگھو ڪندا آھن ۽ جئن دستور به آھي. ھتي ان جو اھو اثر پيو، جو دڦ جي بجاءِ کنجري، يڪتارو، پڪواز کڻي، گھنگھرن واريون چپڙيون وڄائي، خيرات گھرڻ جو سلسلو چالو ٿيو. جامع لغات وارو صاحب لکي ٿو، ڪافي ھڪ راڳ جو قسم آھي يا پنجابي زبان ۾ ھڪ شعر جو قسم. غياث الغت وارو صاحب لکي ٿو ته ڪافي ھڪ راڳڻي آھي، ۽ وري موسيقيءَ جي باب ۾ ڪافيءَ کي ديپڪ راڳ جي شاخ ڪري لکيو آھي جا سارنگ سان گڏ ڄيٺ ۽ آکاڙ مھينن ۾ ڳائبي آھي. جيڪڏھن آواز ( جنھن ۾ ريڊئي جو پروگرام شامل ھوندو آھي) ملاحظه ڪندا ته معلوم ٿيندو ته ڪي گويا ڪافي راڳڻي ڪري ڳائيندا آھن. سنڌ ۾ ڇاڪاڻ ته مھر جي ڪمھري آھي، تنھن ڪري ممڪن آھي، ته ھتي جي ماڻھن اندر ديوتا کي ريجھائڻ ۽ برسات آڻڻ جي خيال سان ڪافيءَ کي زيادہ اھميت ڏني ھجي، ۽ ھي جيئن جو سارنگ سان لاڳاپو رکندڙ راڳڻي آھي، تيئن ھن تي فقيرن زور رکيو ھجي، ۽ پوءِ رفته رفته ٻين سرن ۾ ڳائڻ جو رواج پيو ھجي، جو ھينئر ڪافي تمام گھڻن سُرن ۾ ڳائي وڃي ٿي، جھڙوڪ: جوڳ، پيلو، تلنگ، ڪوھياري، سورٺ، ڀيروين وغيره. ۽ اھڙين راڳڻين ۾ ڳائي وڃي ٿي، جن سان ديپڪ جو ڪوبه واسطو ڪونھي. ان ڪري حڪومت جو اثر يعنيٰ ڪفہ يا استکفوا جو ملڪي اثر ٻئي گڏجي پيا.
ڪافيءَ جو دعاي ڪاف سان ڪوبه واسطو ڪون ٿو ڏسجي، جو ڪافي مداح ۽ مولود کان ھڪ علحدي چيز آھي. ڇوته جيڪي به ڪافيون ٻڌبيون آھي، سي درد ۽ سوز سان ڀريل ھونديون آھن، ۽ سندن مضمون به عشقيه ٿيندو آھي، ۽ نه وري قناعت سان ڪو تومل اٿس، ڇوته راڳ ۽ شعر جي محويت ۾ بس جو باب آھيئي ڪونه.
ان جو وائيءَ سان به ڪو واسطو ڪونه آھي. ڇالاءِ ته ڪافيءَ ۾ ٿل کانسواءِ گھٽ ۾ گھٽ ٽي مصرائون ٿينديون آھن. ازانسواءِ وائي جو ٿل يا مصرع ھڪ سٽو آھي، پر ڪافيءَ جي ھر ھڪ مصرع ۾ ان جي برعڪس ڏيڍ سٽ، ٻه سٽون، ٽي سٽون ۽ چار به ٿينديون آھن. ھت ھيٺ وائي ۽ ڪافيءَ جا مثال ڏجن ٿا.
وائي
اھکي آڳھ آھي – مونکي تان نه ڇڏيندو تک ۾
پڇي پوءِ ٻين کي – لڪن ۾ لڏ لاھي
آري اگھاڙن کي – پنھون ڄام پراھي
(شاھ - سر سسئي آبري- فصل پنجون)
ڪافي (مثال پھريون)
سور سختيون عاشقن ڏي يا مھماني مڪا،
اھنج اوکيون سالڪن ڏي يار مھماني مڪا.
(1) ڪم نه آھي ڪو دڪن جو برھ ۾ ھت بات ڪا
سر ڏيڻ، سوري چڙھڻ، ليءِ دوستن ڌوڻا ڌڪا.
(2) زڪريا، جرجيس، يحيٰ سيئي ٿي پرتان پڪا،
نا مڙيا منصور جيان، توڙي ٿيا تولا تڪا،
(3) اڃ نه اوڏي عاشقن کي، بيک بيراڳين نه ڪا،
وحدتي واصل الاھي، وتن لاھوتي لڪا.
(4) صاحبڏنا سڪ سوز ۾ ٻي نا وٺج تون راھ ڪا،
ريءَ اسم الله جي ٻولي نه ٻولج ٻي نڪا.
ڪافي (مثال ٻيون)
ٿل: يار سڄڻ تنھنجي ماڻن ماري ماري آھيان،
ڳالھين ڳاري آھيان.
ونحن اقرب ڏس ويجھو ئي،
پرين پراھون پنڌ نه ڪوئي،
وٽ ويھي تو وساري آھيان.
ٻانھيون سائڻ گڏ ٿيون گذران،
تو جئن ماڻن سين نه مارن،
دور رين ٿو شايد ڌاري آھيان.
دلبر تنھنجي دور رھڻ جا،
سي ٿيا منھنجي سور سھڻ جا،
انھن حيران ڪئي آن، ھيڪاري آھيان.
واءِ اميد علي وارو يجھائي جو،
گھوريو جانب جل جدائي جو،
آءُ ته فراق آزاري آھيان.
ڪافي (مثال ٽيون)
ٿل: مذھب ملت عشق الاھي،
محبت ريءِ ٻي سڀ گمراھي.
(1) چارئي مذھب دين وارن،
مذھب محبت جو وره وارن،
عشق اجاري قلب ڪارن،
بي پروڙن بي ويساھي؛
(2) چار ڪتاب سبب سڪ آيا؛
سڀ صحيفا حب ھلايا؛
سچن نبين سي سمجھايا؛
امر نھيءَ جي تن آگاھي.
(3) مالڪ شافعي حنبل حنيفو؛
ھر مذھب جو عشق خليفو؛
علم حلم سڪ ورد وظيفو؛
ھادي ڏنين حق ھمراھي.
(4) اشرف ڪئڙا پرت پسارا؛
ھي جڳ ھو جڳ عشق الارا؛
وير وڄائن وحدت وارا؛
عشق نقارو شاھن شاھي.
مٿين مثالن مان ڏسبو ته وائي ۽ ڪافيءَ ۾ گھڻو تفاوت آھي؛ جو پڙھڻ سان سمجھي سگھبو. سيوھڻ ۾ قلندر شھباز جي فقيرن جي رھڻ جون جيڪي جايون آھن، تن کي به ڪافيون سڏيندا آھن؛ جيئن پٺاڻن جي ڪافي. خبر ناھي ته انھن تي اھو نالو ڪيئن پيو. پر قياس چوي ٿو ته فقير انھن جاين ۾ ٽولا ڪري ڪافيون ڳائيندا ھئا ۽ رفته رفته اتي رھڻ شروع ڪيو ھوندائون. تان جو انھن جاين کي جتي ڪافيون ڳائيندڙ رھندا ھوندا؛ سي ڪافين جي نالي سان مشھور ٿي ويون ھونديون. والله اعلم بالصواب. جيئن ته سنڌي نظم ۾ ڪافين جو ڪافي حصو آھي؛ تنھنڪري ان جي کوجنا به ڪرڻ گھرجي.