ڪوڙ
ھان! اھو ھڪ اھڙو لفظ آھي جنھن کان نفرت ڪرڻ ۽ پري رھڻ سيکاريو ويندو آھي، ۽ جنھنجي بدين ۽ بڇڙاين جي بيان ۾ اخلاقي ڪتاب ڪارا ٿيا پيا آھن. شايد انسان جي فطري ضرورت اھا آھي ته ھو فريب ڏيڻ ۽ ٺڳڻ وارن کي پسند ڪري ٿو، ڇا لاءِ جو جيڪڏھن ڪوبه انکي دوکو نه ٿو ڏئي ته ھو پنھنجو پاڻ کي جئري جاڳندي فريب ۾ ڦاٿل ٿو سمجھي. سبب تنھن جو ھي آھي، جو کيس ٺڳجڻ ۾ تعليم ٿي ملي ته ھو فريب ڏيڻ ۾ ڀڙ ٿو رھي. عام طرح ڏٺو ويو آھي ته بري ۾ برو شخص ۽ خراب ۾ خراب ماڻھو به چاھيندو آھي ته ٻيا ماڻھو ھنکي چڱو سمجھن، يا ڪم از ڪم کيس چڱو چون. مگر جڏھن ھو پنھنجي اھا مراد نه ماڻي مايوس ٿو ٿئي، ته پنھنجن ڪڌن ڪرتوتن جي خبر ھوندي به، پاڻ کي چڱي سمجھڻ جي ڪوشش ڪندو آھي يعني جڏھن ٻين کي ڪوڙ ڳالھائڻ کان باز آڻي نٿو سگھي ته پوءِ پاڻ ڪوڙ ڳالھائي ٿو. ماڻھو ڪوڙ ڳالھائين ٿا، ڪوڙ ٻڌڻ پسند ڪن ٿا، مگر تنھن ھوندي به ڪوڙ کي خراب نه ليکين ٿا. ڪوڙ حقيقت ڪري سچ جو مضبوط دليل آھي. ڪوڙ اھو ڪوڙ آھي ۽ ڪارگر ٿئي ٿو، جو بلڪل سچ جي ڏِک ڏئي. ۽ جي ڏک نه ڏنائين ۽ پڪڙجي پيو ته ڪوڙ جو مزو ڪھڙو رھيو، پوءِ ڪوڙ ڪري ليکجي به نه. اھڙي طرح ڪو ڪوڙ ڳالھائي نٿو سگھي، جو ٻين کي سچ جي اصلي صورت چٽي ڏيکاري، ته گويا اھو ڪوڙ ڳالھائڻ ۾ اڃا ٻاراڻو ٿو پڙھي.
ڪوڙ ته مشڪلاتن جو حل ڪندڙ ۽ دک درد ميٽيندڙ آھي. ڪوبه سمجھو انسان ھن کان پاسو ڪري نه ٿو سگھي، مگر ھر وقت ھردم ان کان مدد ٿو وٺي ۽ ان ۾ ٿو لڪي، اگرچه ھنکي ڪوڙ جو لفظ وات تي آڻڻ خود ڏکيو ٿو لڳي ۽ جي ٻيو ڪو چويس ته چڙيو پوي.
ڪوڙ کي ھنر کڻي چئجي ته بجاءِ رھي. ھو علم ۽ ادب ۾ ھڪ ڪاريگر آھي ۽ سياسي ڪمن ۽ ملڪي معاملات ۾ معزز لفظ ۽ ” تدبير “ جي نالي سان سڏبو آھي، مگر اصل ۾ ته ڪو ڦير ڪونه ٿو پويس. وري عشق و محبت سان ته اصل ڪو خاص تعلق اٿس. جيڪڏھن عاشق محبوب کي اھڙوئي سمجھي، جھڙو حقيقت ۾ ھجي، يا معشوق پنھنجي محبت ڪرڻ واري کان پنھنجي حسن جي ايتري تعريف ٻڌڻ پسند ڪري، جيتري ھنکي ٻڌڻ گھرجي. ته ظاھر آھي ته ٻنھي جي وچ ۾ جيڪر اھا الفت ۽ پريت نه رھي، جا ھونئن انھن ٻنھي کي ھيتري انبوھ کان جدا ڪري ٿي ۽ عاشق معشوق جا نالا ڏياري ٿي. ڀلا خسيس ڳالھ، ته جي عاشق معشوق جي انجام جي وقت کان ٻه منٽ دير ٿو ڪري وڃي، ته بس! دنيا ھيٺ مٿي ڪري ڏيندو ته ڪاڏھون ڪو ڪوڙ ٺھي، زبان اڪلي، ۽ محبوب مکه مان مرڪ نڪري. ماڻھو حيران ھوندو، صدھا خيالي گھوڙا ڊوڙائي چڪندو، وري جي معشوق دير ڪئي، ته جھٽ اھڙو بتاءُ اچي ڏيندو جو دل ٺري ڳڱ ٿي پوندي ته نه ٻيلي محبت آھي سھي.
دل تو انکا چاھتا ھي ميري ملني کي لئي
کچھ عدو کا خوف ھي کچھ شرم دامنگير ھي.
انسان صرف ان ماڻھوءَ لاءِ ڪوڙ ڳالھائيندو آھي جنھن کي پنھنجو ڪري سمجھندو آھي. مان ته اڃا ڪنھن کي اھڙي ماڻھوءَ لاءِ ڪوڙ ڳالھائيندو ڪونه ٻڌو آھي جنھن جي رضامندي يا ناراضگي اڳلي وٽ ڪا معنيٰ نه ٿي رکي. يعني ڪوڙ صرف ٻين کي خوش رکڻ ۽ راضي ڪرڻ لاءِ ڳالھايو ويندو آھي. وڪيل صاحب ته اھڙا اظھار ٺاھيندا، جو سچ سمجھڻ ۾ اچي، پنھنجي اصيل کي نيٺ به ڇڏائين. ھاڻوڪي زماني ۾ جيڪڏھن ڪو ماڻھو ڪنھن کي ڪوڙ ٺاھي، دلاسو ڏيئي راضي نه ٿو ڪري ڪڍي، ته کيس جڏو ٿا سمجھن. پوءِ ڀلا ٻين کي راضي ڪرڻ چڱي ڳالھ نه آھي؟ ٻين جي چڱائي ڳولڻ چڱو متو نه آھي؟ شاديءَ کان پوءِ اڪثر زال مڙس تڏھن سرچي ھلن ٿا ۽ محبت ونڊي سگھن ٿا جڏھن ھو ٻئي ڪوڙ ڳالھائڻ ۾ ڀڙ ۽ ماھر آھن. ڀلا ٿورڙي ڳالھ ته ڪنھن وقت مڙس ڪاٿھين چار پئسا ڀري ٿو ۽ زال وٽ ڪوڙ نه ٿو ڳالھائي ته پوءِ . . . . . . سڀ کان ڪامياب شاعر اھو آھي، جو خيالات کي سڀ کان زيادہ خوبصورتيءَ ۾ مرچ مصالح گڏي ڪوڙ چوڻ ٿو سيکاري سگھي. يعني ھڪ جا ڏھ ۽ ڏھن جا ويھ نه وڌائي لکي، تيسين نه انعام اڪرام، نه کل، نه چرچو ۽ نه داد ۽ واہ واہ.
چڱو! ٻار جو معصوم آھي، بي گناھ آھي،اڃا زماني جي سڌ ڪانه اٿس، تنھن کي به شيءِ جي حقيقت جي معلوم ھوندي به ظاھري ڏسي وائسي، ڪوڙ ڪرڻ مان مزو ٿو اچي، جو ھڪ ڪاني کي گھوڙو سمجھي، لانگ ورائي، چمڪي ھڻي، ٻچڪ ٻچڪ ڪري ھلائي ٿو: اگرچه سمجھي به ٿو ته آھي رڳو ڪانو. ڇوڪر ھڪ ٻئي جي چولي کي پٺيان وٺي ڪُو ۽ ڇڄ ڇڇ چئي ھڪڙو پاڻ کي انجڻ سمجھي ٿو ۽ ٻين پٺين کي گاڏا. عاقل ۾ عاقل انسان کي به اھي ڪوڙ دل سان لڳندا ھوندا. ۽ پوءِ جيئن وڏو ٿيندو ٿو وڃي، ته ان ۾ واڌارو ۽ سڌارو ڪندو ٿو وڃي. شاگرديءَ جي حالت ۾ به ٿوري ۾ ٿورو ڪوڙ، ته جي ” في “ وسري ويئي ھوندس ته چوندو ته ڀائو يا دادا يا بابا گھر ڪونه ھو.
ڪوڙ کي يقين سمجھڻ ايترو مشڪل نه آھي، جيتري قدر ڪوڙ ڳالھائڻ ڏکيو آھي. ان ڪري ڪيترائي ماڻھو جي شايد انھيءَ ھنر کان ارادتاً پرھيز ٿا ڪن، ته به انھيءَ فن ۾ جي ڪوڙن جا ڏاڏا نه ٿا ٿين، تڏھن به ٿورو گھڻو شريڪ ٿا ٿين.
ڪوڙ ڳالھائڻ لاءِ حافظو ۽ يادگيري ڏاڍي ھئڻ گھرجي. ۽ جي استعمال سان يادگيري سڌري ھا، ته جيڪر دنيا ۾ يادگيري لاءِ پھرين نمبر ۾ دوا، ڪوڙ ئي ٿئي ھا.
بعضي بعضي وڏين وڏين جنگين ۽ جھيڙن ٽارڻ لاءِ مصلحتاً ڪوڙ ڳالھائي جھيڙو ٽاريندا آھن. ”دروغ مصلحت آميز به از راستي فتنه انگيز.“ پر آھي تڏھن به ڪوڙ ۽ ڪوڙ جي مدد. جيڪڏھن ڪو ماڻھو سمجھي ته مان ڪوڙ ڳالھائڻ ۾ ڪاريگر بڻجان، ته پوءِ اھو ٿورو ڳالھائي ۽ تقرير ۾ مختصر رھي، گفتگو کي گھڻو نه پڇاڙي، جو گھڻو ڳالھائڻ ھن جون ڪي ڳالھيون پڌريون ڪندو. دروغ گو را حافظه نه باشد.
ھاڻي مٿئين لکڻيءَ موجب مضمون به ٿورو ھئڻ گھرجي. مگر ھي لکڻ ضرور سمجھيم، ته منھنجي ھن مضمون لکڻ مان ھي مراد نه آھي، ته مان ڪوڙ کي ساراھيان ٿو. ايترو سڀڪو چوندو، ته جي ڪنھن چيز ۾ خرابين جي کاڻ آھي، ته چار چڱايون به اٿس. مونکي ھتي ڪوڙ جي باري ۾ ڪي سچيون ڳالھيون لکڻيون ھيون، سي لکي پڙھندڙن کان رخصت وٺان ٿو، جو رات جا ٻه لڳي چڪا آھن ۽ اھڙي وقت ڪوڙ جي پچار چڱي نه ٿي لڳي.
ياالله! تون مُنھن جي ڪوڙي ۽ دل جي دغاباز کان بچاءِ!