مهاڳ : ڄاڻ جو تسلسل (ڪيلاش)
”منهنجي زال خدا جي عطا ڪيل نعمتن جو شڪر ادا ڪري رهي آهي: منهنجي ماءُ متبرڪ درياهه جي ڪناري (عبادت لاءِ) جھڪيل آهي، مونکي ماني ملڻ جي گھڻي اُميد ڪونهي.“
[نائيجل ڊينس جو ڪيل، سوميري ڪتبي جو ترجمو]
ساڳئي دؤر ۾ شاعريءَ سان گڏُ، مختلف قسم جون ٻيون به لکتون گھڻي تعداد ۾ مليون آهن. انهن مان هڪ تختيءَ تي ٻن شاگردن جي وچ ۾ هڪ ڳالهه ٻولهه تمام اهميت واري آهي. هڪ شاگرد جو نالو، ”اِنڪي من سِي“ ۽ ٻي جو نالو ”گرنِي شگ“ آهي. انهن مان هڪ پاڻ کي هوشيار ٿو سمجھي ۽ پنهنجي علم تي گھُمنڊ اٿس. جڏهن ته ٻيو، تعليمي رڪارڊ اعلى نه هوندي به سمجھدار آهي. هوسيار سمجھندڙ شاگرد، حقارت وچان ٻئي شاگرد کي چوي ٿو:
”او ڪوڙهه مغز، بيوقوف، اسڪول لاءِ مصيبت، ڄٽ، سوميري کان اڻ واقف! تنهنجا هٿ ڏاڍا بيڊولا آهن. اهي قلم ئي چڱيءَ طرح نه جھلي سگھندا ته لکندا ڪٿان؟ صورتخطي تنهنجي وسَ کان ٻاهر آهي، پوءِ به تون ٻٽاڪون ٿو هڻين ته تون منشي آهين.“
ٻئي شاگرد جواب ڏنس:
”ڇا ٿي پيو جي مان تو جهڙو منشي نه آهيان؟! تون جيڪي دستاويز لکندو آهين، اهي بي معنى هوندا آهن. جيڪي خط لکندو آهين اهي ڪوبه سمجھي نه سگھندو آهي. جڏهن ايراضي ورهائڻ نڪرندو آهين ته منجھي پوندو آهين. زمين جي ماپ ڪرڻ نڪرندو آهين ته ماپڻي کڻڻ به ڪونه ايندي اٿئي. تون ته معمولي ڪلي به هٿ ۾ کڻڻ ڪونه ڄاڻين. توکي ڪجھه به نه ايندو آهي. جھيڙي وارن ۾ به توکي ٺاهه ڪرائڻ ڪونه اچي.هيڪاري منجھن نفرت وڌايو ڇڏين. تون تختي لکندڙ نااهل ماڻهن مان آهين. تون آهين ڪهڙي ڪم جو؟. اڙي! مان ته هرفن مولا آهيان. جڏهن ايراضي ملڻ جو ڪم ملي ته پوري ورهاست ڪريان. زمين ماپڻ لاءِ ڪو چوي ته، آءٌ ڄاڻان ٿو ته ماپڻي ڪٿان کڻجي ۽ ڪٿي رکڻي آهي. جھيڙي وارن ۾ خير ڪرائڻ جي مون کي ڀليءَ ڀتِ ڄاڻ آهي. مان ڄاڻان ٿو ته ڀائرن ۾ ٺاهه ڪيئن ٿيندو، ڇو ته مونکي انهن جي جذبات کي ٿڌي ڪرڻ جو فن ايندو آهي، پر تون ته سڀ کان سست منشي آهين. سڀ کان لاپرواهه انسان! تنهنجي ڪيل ضرب، غلطين جو توٻرو آهي. ايراضي ماپڻ ويهين ته ڊيگھه ۽ ويڪر هڪٻئي سان منجھائي ڇڏين، چورس، ٽڪنڊن، گولن ۽ ڇهڪنڊن ۾ توکي تميز ئي ڪونهي. او ٻٽاڪي، او داداگير! توکي پاڻ تي ايڏو گھُمنڊ ڇاجي ڪري آهي.؟“
[سوميري لکت جو ترجمو]
انکانپوءِ وري زبان جو ماهر، پنهنجي زبان جي مهارت، گرامر جي ڄاڻ، پيءُ ڏاڏي جي منشي هجڻ تي فخر ڪري عام نينگر کي ڌڪاري ٿو. اڄ کان چار هزار سال اڳ جو اهو مڪالمو اڄ تائين هليو آيو آهي. علم، ڄاڻ ۽ مُلپڻي واري ڪتابي ڄاڻَ تي گھُمنڊ ڪرڻ وارا ڪيترائي ماڻهو آهن، جيڪي نوجوانن کي، سندن سوچن کي،
عمل کي ۽ تخليق کي رُڳو انڪري مڃتا ڪونه ٿا ڏين جو اهي باقاعدي استاديءَ بجاءِ، زندگيءَ کان سڌو سنئون سکن ٿا.
ادل سومرو اسان جي دؤر جو اهڙوئي منشي آهي (اڳيئين دؤر ۾ ليکڪ کي منشي چئبو هو) جيڪو پيءُ ڏاڏي کان وٺي اديب نه آهي، نه ڪو علم جي گھُمنڊ سبب ٻٽاڪ هڻندڙ ۽ نه ئي ڪنهن کي هيچ چوندڙ خود ثنائي، هو فقط زندگيءَ جو علم رکندڙ آهي.
ڪنهن به سڄاڻ ليکڪ لاءِ سندن ذهن ئي اصل ميراث ٿيندي آهي ۽ سماج ۾ ڦهليل زندگي ان جي ذهن کي جلا بخشيندڙ قُوت ـ ڄمڻ کان وٺي سوچ جو عمل شروع ٿي ويندو آهي ۽ زندگيءَ جا حادثا، ملاقاتون، وڇوڙا، مطلب ته هر گُذرندڙ پل، پنهنجو رنگ، خوشبو ۽ حسن جا عڪس، احساس وسيلي، ذهن جي اسٽور ۾ گڏ ڪندو ويندو آهي. جيئن ڀڳل چوڙيون باءِ اسڪوپ Biscope ۾ وڃي، هر ڦيري سان نئون نظارو ڏيکارينديون آهن، تيئن انساني واقعن ۾ اهي رنگ، خوشبو واقعا هڪٻئي ۾ ملي نوان نوان عڪس جوڙيندا آهن ۽ انساني سماج ۽ سوچ جا نوان رستا جوڙيندا آهن. جيڪي بظاهر هڪٻئي کان پري ۽ غير واسطيدار هوندي به پنهنجي انتها ۾ هڪ ٻئي سان ائين ڳُنڌيل هوندا آهن، جيئن ڪنهن نوجوان ڇوڪريءَ جا شونق مان ٺاهيل چوٽا.ـــــ
ادل جي هن ڪتاب ۾ مقالن ۽ مضمونن سان گڏ، مختلف ليکڪن بابت، سندن تعلق جي بنياد تي، خاڪا/تاثر آهن. جيڪڏهن ٿورو غور مان پڙهبو ته اهي سندس زندگيءَ اولڙا پڻ پيش ڪن ٿا. سندس طبيعت وانگر، تحرير به يڪسان انداز واري نه آهي. ڪٿي شاعراڻو ڪمال آهي ته ڪٿي ادبي ساڃهه ڪٿي ٻاراڻي شرارت آهي ته ڪٿي نوجوانيءَ جي مستي ــ پر سمورين لکڻين ۾ هڪ ڳالهه هڪجهڙي آهي، ۽ اها آهي سچائي، صاف گوئيءَ ۽ جذباتي اظهار ـ پير حسام الدين راشديءَ کان اياز گُل ۽ رسول ميمڻ تائين، سڀني سان ادل جو پيار، سندس لکتن مان سانوڻيءَ جي مينهن جيان وسي رهيو آهي.
اسان جي لوڪ ادب ۾ جيڪا فني خوبي آهي، سا اها ته ان ۾ ڪجھه ڪردارن جي حوالي سان انساني ذهن کي زندگيءَ جي مشڪلاتن ۽ مسئلن جي ڄاڻ ۽ ان ۾ پار پوڻ جا طريقا، اهڙي انداز سان ٻُڌايل آهن، جو ٻڌندڙ پاڻ کي بيوقوف به نٿو سمجھي ۽ نه ئي سڌي نصيحت کان ڪڪ ٿئي ٿو، بلڪ غير محسوس طريقي سان ذهن جون بند ڳڙکيون کُلنديون وڃن ٿيون ۽ صورتحال پاڻ مرادو، سمجهه ۽ عقل ۾ اضافو ڪري ڇڏي ٿي. ادل جي انداز تحرير ۾ به اها ساڳي خوبي آهي هو پنهنجي ڄاتل سُڃاتل ڪردارن جو پڙهندڙ سان تعارف به ڪرائي وڃي ٿو، ان شعبي متعلق ڄاڻ به ڏئي وڃي ٿو ۽ پڙهندڙ ڪڪ به نه ٿو ٿئي.
سوميري ڪُتبن مان هڪ ڪتبي تي پيءُ جي پٽُ لاءِ دعا لکيل آهي. جنهن ۾ پڙهڻ کان پوءِ الائي ڇو ائين ٿو لڳي ڄڻ اسان جا روح صديون اڳ جوڙيا ويا آهن ۽ پُنر مان ملن جي چڪر ۾ اڄُ تائين جسم مٽائيندي، اچي اسان جي روپ ۾ نروار ٿيا آهن. جي فرق آهي ته صرف وقت جو، حالتن ۽ نالن جو، نه ته سوچ جو انداز ۽ رشتن جو لڳاءُ بنهه ساڳيو آهي.
جيڪڏهن ڪو توسان جھيڙو ڪري ته، ان کان تنهنجو ديوتا نَنا توکي محفوظ رکي، جيڪڏهن ڪو توتي حملو ڪري ته ان کان تنهنجو ديوتا ننا توکي بچائي. توتي ديوتا جو راضپو رهي. تنهنجي انسانيت تنهنجو درجو بلند ڪري. تنهنجو سينو تنهنجو ڳاٽ (اوچو رهي). تون پنهنجي شهر جي دانشورن جو سربراهه بڻجين. من پسند جاين تي، تنهنجو شهر تنهنجو نالو وٺي. تنهنجو ديوتا توکي سٺي نالي سان سڏي. تنهنجي دوتا ننا جون مهربانيون توسان شامل حال رهن گُل ديويءَ جو فصل توتي نازل ٿئي.
[سوميري ڪتبي جي پيءُ جي دعا جو ترجمو]
هتي گھڻين ڳالهين لکڻ ۽ ورجاءَ کان بهتر آهي ته توهان پاڻ ادل جو ڪتاب پڙهو ۽ امين ٿي فيصلو ڪريو، ته سندس ڏات ۽ ڏانءُ ملي، ڪهڙي نه خوبصورت دنيا آباد ڪئي آهي. اهڙي دنيا جنهن کي ايندڙ دؤر جا لکندڙ ائين ئي ورجائيندا، جيئن اڄُ اسان سومير جي لکڻين کي ورجائي رهيا آهيون. ڇوته هر دؤر جي سچي لکت، پنهنجي دؤر جي زندگيءَ جو وههُ پي امرت اوڳاڇيندي آهي ۽ زمان و مڪان جي قيد کان آزاد ٿي ويندي اهي. ادل سومري جو هيءُ ڪتاب به انساني شعور جي هزارن سالن واري سفر جو تسلسل ئي آهي.
ڪيلاش
ڪوئينس روڊ سکر
15 جنوري 1991.