دوستيءَ جي خوشبو
ٿڪل ڦليليءَ جا ڪنارا
تنهنجي گھر جا چارا
ساهه ۾ تنهنجي خطن جي خوشبو،
دوستيءَ جي خوشبو
ان سمي تنهنجي تصور کان سواءِ
سڀ سوچون سُڪل پنن جان
ذهن وڻ مان ڇڻي ويل.
اهو جنوري 1975ع جو هڪ ڌُنڌلو ۽ ميرانجھڙو صبح هو. ماحول تي هلڪو ڪوهيڙو ڇانيل هو ۽ سج جي ڪرڻن ۾ ايتري سگھه ڪانه هُئي، جو هو سموري جوت پکيڙي، ٿڌ ۾ پنهنجي گرميءَ جو احساس ڏياري سگھن. هوا ماڻهن جي چهرن تي خشڪيءَ جي ڇٽڪار ڪري رهي هُئي. ان سمي پهريون ڀيرو ٽنڊي ٺوڙهي جو تصور کڻي، مان ڦليلي پار وڃي رهيو هوس. رستي ۾ ٽنڊي ٺوڙهي جي گھٽين ۽ رستن جا خاڪا، منهنجي ذهن جي پردي تي لهندا ۽ ڊهندا ٿي ويا ته ڪڏهن مرزا قليچ بيگ جي تصوير جي پٺيان نصير مرزا جو ڌنڌلو ۽ پري کان نظر ايندڙ عڪس ٿي اڀريو. هونئن ته ٽنڊي ٺوڙهي جي اهميت ۽ سڃاڻپ مرزا قليچ بيگ جي حوالي سان آهي، جنهن هر موضوع تي 450 کان به وڌيڪ ڪتاب لکي، سنڌي ٻوليءَ جي ادبي خزاني ۾ بي بها اضافو آندو. پر ان وقت منهنجي دل ۾ ٽنڊي ٺوڙهي جي اهميت مرزا قليچ بيگ جي خاندان جي هڪ نوجوان شاعر نصير مرزا سبب هئي، جنهن ڏانهن آءٌ پهريون ڀيرو وڃي رهيو هوس.
ٽنڊي ٺوڙهي جون گهٽيون مون کي اداس اداس ۽ خالي لڳي رهيون هيون. شايد موسم جو اثر هو يا مان سوير پهتو هوس. امام بارگاهه جي اڱڻ ۾ نم جا سڪل پن، گهرن مٿاهن اُڀا منگهه ۽ علَمَ، خالي اوطاقن جي پڌر ۾ پکين جون لاتيون ۽ هوا جو آواز، حاويلين جا وڏا لوهي درـ مون کي هر شئي پروقار لڳي، گهرن جون ديوارن ڄڻ مون کان پڇي رهيون هيون ته: ”توکي ڪنهن جي ڳولا آهي.“ مان جڏهن حاويليءَ جو ٻاهريون وڏو لوهي در ٽپي نصير جي گهر جي در تي پهتس ته ڪجهه دير ائين ئي ويڳاڻي مسافر جان بيٺو رهيس، ڄڻ مون کان واٽ وڃائجي وئي هجي. مون کي اها به سُڌ نه رهي ته دروازو کَڙڪايم يا نه. ائين ئي سوچ لهرن ۾ پئي لُڙهيس ته هڪڙو مُرڪندڙ ۽ ٻهڪندڙ چهرو ظاهر ٿيو. هو وڌي اچي مون سان، منهنجو نالو کڻي مليو، ڄڻ اڳ ۾ ئي سڃاڻپ هجي ۽ موٽ ۾ منهنجي زبان اُچاريو: ”نصير مرزا.“
حياتي هيڪل ۽ ويران برپٽ هجي ها، جيڪڏهن ان ۾ چاهت جي روشنيءَ جا ترورا ۽ سڪ جي سُرهاڻ سمايل نه هجي ها. ڪو به انسان پنهنجي وجود جي وڻڪار ۾ ڪيترو به سرهو ڇو نه هجي، پر ٻين جي ساٿ ۽ سهڪار کانسواءِ هو هيڪلائپ جي اُداس ٻيٽ تي اڪيلو رهجي ويندو. ويجهڙائپ، محبت يا دوستيءَ جا جذبا اهڙا احساس آهن، جن کي ڪنهن مٿان مڙهي نٿو سگهجي نه وري انهن احساسن کي زندگيءَ جي اڻکٽ راهه تي اُس جو احساس ڏياري، مايا جي ڇانو هيٺ آڻي، خريد ڪري سگهجي ٿو. انهن نازڪ ناتن جوڙڻ ۽ انهن جي بقا لاءِ انسان کي اندر جي ارڏائپ ڇڏي، خلوص، نيڪ نيتي ۽ نئڙت واري راهه اختيار ڪرڻي پوي ٿي، ڇو ته اهي ناتا هڪ ڏينهن ۾ نه پر سالن جي ساٿ ۽ سڪ سبب جُڙندا آهن.
نصير ۽ مان هڪ ئي منزل جا پانڌيئڙا آهيون. ڏات جي ڏيهه ۾ ليکڪن جي قافلي سان گڏ اسان جو سفر جاري آهي. اسان جي دوستيءَ جي شروعات به ان ئي حوالي سان ٿي. هونئن ته اسين سڀ ليکڪ، اديب يا شاعر هڪ ئي برادريءَ وانگر آهيون ۽ سڀ هڪ ٻئي کي سڃاڻون. پر ويجهڙائپ يا محبت واري دوستي هر هڪ سان ته ٿي نٿي سگهي نه، ۽ اهو ضروري ناهي ته هڪ ئي گهٽيءَ ۾ رهندڙ سڀ پاڻ ۾ دوست هجن.
اسان هڪ ٻئي جي شاعري پڙهندا هئا سين، پر 1974ع ۾ نصير مون ڏانهن هڪ غير معمولي خط لکي دوستيءَ جي ابتدا ڪئي ۽ پوءِ اهو سلسلو جاري رهيو ۽ اسان هڪ ٻئي ڏانهن ايترا ته خط لکياسين جو شايد ئي ڪن سنڌي ليکڪن هڪٻئي ڏانهن لکيا هجن، نصير مرزا جا خط عام رواجي ۽ رسمي نه پر جذبن ۽ احساسن سان ڀرپور ادبي ٻوليءَ ۾ لکيل آهن. مان انهن خطن کي پنهنجو قيمتي سرمايو سمجهندو آهيان ڇو ته اهي اسان جي دوستيءَ جي ميراث آهن، ۽ دوستي به اهڙي جو ڀائرن کان به وڌيڪ.
نصير مرزا خط ۾ لکيو هو ته: ”مون پنهنجي امڙ، سڀني ڀينرن ڀائرن کي ٻُڌائي ڇڏيو آهي ته اسان جي خاندان ۾ هڪ وڌيڪ فرد جو اضافو ٿيو آهي ۽ اهو آهي منهنجو ڀاءُ ادل سومرو“
نوڪريءَ دوران مان حيدرآباد ۾ ٻه سال رهيس، اهي ٻه سال نصير مرزا سان گڏ گذريا، پوءِ هن جي سموري حياتي منهنجي آڏو لکيل ڪتاب وانگر هئي، جيترو هو مون کي خطن ۾ پُرخلوص ۽ سچو لڳو اوترو ئي هو عام زندگيءَ ۾ صاف ۽ کرو نظر آيو.
دوستن لاءِ هن جي پيار جي ڪا سرحد ناهي، هو پنهنجي هر خوشيءَ ۾ ٻين کي ڀاڱي ڀائيوار ڪري ٿو، پنهنجي ٻارن جي شاعريءَ جي مجموعي ”ڌرتيءَ جا تارا“ ۾ لکي ٿو:
جيون ۾ جڏهن به ٿوريون گهڻيون خوشيون پلئه پيون، وچن ٿو ڪريان، ته اهي دل جي لاڪر ۾ لڪائي رکڻ بجاءِ، ننڍڙن پيارن پيارن ٻارن ۾ شين وانگي ورهائي ڏيندس“.
اسان ڪڏهن ڪاوڙبا هئاسين ۽ وري پنهنجو پاڻ پرچي ويندا هئاسين، پر پرچڻ ۾ اڳواٽ نصير ئي ڪندو هو، ڪاوڙ سبب جيڪڏهن مان نه ملندو هومانس ته، انهن دوستن جي ٿاڪن تي اڳ وٺي اچي ويهي رهندو هو جتي منهنجو وڃڻ ٿيندو هو، ان سمي هو مون کي معصوم ٻار جان نظر ايندو هو.
هو اهڙن ماڻهن منجهان آهي، جيڪي پاڻ کي تڪليف ۾ رکي ٻين کي فائدو رسائيندا آهن، ٻين جا ڏک پنهنجي پاسي سيري موٽ ۾ کين مرڪون ۽ ٽهڪ بخشيندا آهن، هر ماڻهوءَ جي مرڪي آجيان ڪرڻ ۽ مان ڏيڻ نصير جي فطرت ۾ شامل آهي. مون ڪڏهن هن جي چهري تي بيزاريءَ جون ريکائون نه ڏٺيون، انسان آهي، ٿي سگهي ٿو ڪڏهن اهڙيون حالتون پيدا ٿيون هجن، پر هن ڪڏهن به پنهنجي بيزاريءَ جو اثر ٻين تي مڙهڻ نه چاهيو آهي. اهوئي سبب آهي جو هن سان عقيدت ۽ محبت ڪرڻ وارن جو تعداد گهڻو آهي. حيدرآباد ريڊيو اسٽيشن تي جنهن پروڊيوسر ڏانهن وڌ کان وڌ ماڻهو ايندا آهن، اهو آهي نصير مرزا، ريڊيو تي جڏهن وڃ ته سندس آفيس دوستن ۽ فنڪارن سان ڀريل، اهوئي سبب آهي جو دوست چوندا آهن ته زماني جي مونجهارن ۽ اوچتين ذهني پريشانين کان ڇوٽڪاري لاءِ نصير مرزا سان ملاقات ضروري آهي، ڇو ته سندس ڪچهري ۾ آٿت ۽ همدرديءَ ملڻ سان گڏ همت ۽ حوصلي وڌڻ جا جذبا وڌن ٿا.
ننڍ پڻ ۾ وڪٽوريا گاڏيءَ ۾ اسڪول ويندڙ، پنهنجي اوطاق جي باغيچي ۾ هرڻن ۽ مورن سان رانديون ڪندڙ نصير مرزا، ڏاڍي لاڏ ڪوڏ سان پليو، هن جڏهن مئٽرڪ پاس ڪئي ته ادب جي مطالعي سبب کيس شاعريءَ جي هوا لڳي وئي، ۽ هن سدائين خوش رهندڙ، پنهنجو تخلص ”شاد“ اختيار ڪري شاعري شروع ڪئي، ادب جي گهڻي اڀياس ۽ شاعريءَ سندس من ملول ڪري ڇڏيو، هن جي اندر جا احساس ۽ جذبا بيدار ٿيا ۽ سندس دل تي دکن جا پاڇا لڙي آيا ۽ هن کي محسوس ٿيو ته هن دُکي دنيا ۾ ”شاد“ ڪو به ڪونهي، ظاهري طرح پکين جان خوش ٿيندڙ ”شاد“ دل ۾ ديپڪ جان دُکندا رهندا آهن، پوءِ هن ”شاد“ تخلص کان پاڻ کي آجو ڪيو، ۽ نصير شاد مرزا مان نصير مرزاٿي ويو.
نصير کي نظم ۽ نثر، ٻنهي تي سُٺي مهارت حاصل آهي، سندس نثر مان به شاعريءَ جو واس پيو ايندو. هن جا هيل تائين ڪتاب شايع ٿيل آهن: ” خوشبوءِ جي سنگ سنگ“ (شاعريءَ جو مجموعو) ”سفر من اندر“ (سفرنامو) ۽ ٻارن لاءِ شاعريءَ جو ڪتاب ”ڌرتيءَ جا تارا“ سندس ٽيئي ڪتاب سنڌي ادبي سنگت ۽ انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جا انعام يافته آهن. پنهنجي ٽهيءَ مان گهڻي شهرت ۽ مڃتا حاصل ڪرڻ جي باوجود نصير وٽ اهائي نئڙت ۽ نياز مندي آهي. هن ڪڏهن پنهنجي تخليقن کي پڏايو ناهي، ڇو ته سندس خيال ۾ شهرت هوائي بلبل جيان آهي، جيڪا موسمن وانگر ايندي ويندي رهندي آهي. پنهنجي تخليق بابت هو لکي ٿو ته: ”ڪلاڪار لاءِ اهو بنهه ضروري ڪونهي ته هو جيڪي ڪجهه تخليقق ڪري پڙهندڙ کي ان جو تفسير به ٻڌائي (۽ خواب جي ڪا به ساڀيا ٿي سگهي ٿي) چوڻ ۽ نه چوڻ جي وچ ۾ هڪ کاهي هوندي آهي ۽ مان هن سمي ان ۾ آهيان. لفظن جا رٻڙ ڇڪڻ کان اڳ مان اوهان جي روشن ۽ سجل اکين کي پڙهائڻ چاهيان ٿو ته ڪوتا مون تي مٿان ڪين لٿي آهي، نه مان ڪوتا مان مڙهيو ويو آهيان، ڪو به عمل دراصل رد عمل سبب ظاهر ٿيندو آهي ۽ مون کي به وهم آهي ته منهنجي جيون ۾ به ڪٿي، ڪنهن نه ڪنهن جاءِ تي ڪو حادثو ٿيو ضرور آهي، جنهن مون کي لفظ ڪمپوز ڪرڻ جو ڏانءُ ڏنو. منهنجي ڪوتا، منهنجي خواهش ۽ خوابن جي ساڀيا بجاءِ ان جو اداس عڪس آهي، ڪنهن نظرئي جي کُلي پرچار بجاءِ احساس ۽ جذبن جو هلڪو ڦلڪو اولڙو آهي.“
دوستن سان قرب ڪندڙ، هي شاعر پنهنجي مسلڪ سان به جذباتي طرح محبت ڪري ٿو، ڪن معاملن ۽ اسان لڪ کان ڪم وٺندا آهيون. پر نصير بنهه پڌرو آهي، محرم ۾ پنهنجي خاندان وانگر ڪارو ويس ڪندو، ماتم ۽ مجلسن ۾ موجود رهندو، نصير، پيار جي معاملي ۾ ڪڏهن سپنن جا ڪاڪ محل ڪو نه جوڙيا، نه وري ڪنهن خيالي محبوبه جي تصور ۾ هن پاڻ کي اداس ۽ ويراڳي بڻايو آهي. عام زندگيءَ ۾ جيئن هو هر بناوٽ کان دور آهي، تيئن پيار جي معاملي ۾ به سچو ۽ صاف آهي. هو چاهي ها ته پنهنجي شهرت ۽ عزت مان فائدووٺي، ڪيترين کي پنهنجو جملن جي ڄار ۾ ڦاسائي ها. هو ان کي دوکو ٿو سمجهي ته هر خوبصورت چهري سان محبت جو اظهار ڪجي، هو محبت ۾ شرڪ جو قائل ناهي، هن يونيورسٽيءَ ۾ جنهن ڪلاس فيلو ڇوڪريءَ سان محبت ڪئي، ان کي شاعراڻن جملن ۾ منجهائڻ بدران، سنئون سڌو چئي ڏنائين ته:” مان توهان سان شادي ڪرڻ چاهيان ٿو“ ڇوڪريءَ جي رضامنديءَ کان پوءِ نصير ڇوڪريءَ جي پيءُ نصير کي اهو چئي سڱ ڏيڻ کان انڪار ڪيو ته ”توهان شيعا آهيون“ اهو ٻُڌي نصير مرزا خاموشيءَ سان هليو آيو.
شاعريءَ ۾ لفظن جي تُڪبندي کي نه پر فڪر ۽ خيالن کي اهميت هوندي آهي، نصير وٽ به سوچ ۽ خيالن جي خوبصورتي آهي، نوان احساس ۽ نيون تشبيهون سندس شاعريءَ جو بنياد آهن. هن جو هر نظم منفرد آهي، سندس شاعري پڙهڻ سان ائين محسوس ٿئي ٿو ڄڻ اسان اهڙي نگر ۾ اچي نڪتا آهيون، جتي آبشارن جو آواز، گلن جي سرهاڻ ۾ پکين جو لاتيون، گهاٽا وڻ، گلن سان واسيل پيچرا ۽ ٻيا اهڙا خوبصورت منظر هجن، هو لفظن سان پورٽريٽ ٺاهي ٿو، اهڙو پورٽريٽ هن پنهنجي امڙ جو به ٺاهيو آهي، جنهن کي ڪو به مصور رنگن ۾ اُڀاري نٿو سگهي.“
جهوني ڪنهن بڙ جي وڻ جان
سرير آهي
ماءُ مٺيءَ جو.
چوڙين بنا ٻُٽيون ٻانهون
ڄڻ سنسان جزيري ڏي
ويندڙ راهون
وارن جو ويڙهوٽو ڄڻ
چانديءَ جي تارين جو
پنڇيءَ بن آکيرو
سدا ملوڪ ۽ وڻندڙ چهرو
هاڻي آ ڄڻ
ننڍي کنڊ جو ڦاٽل نقشو.
حياتيءَ جو سفر اڻکٽ ۽ ٿڪائيندڙ آهي، سڀئي انسان پنهنجي خوابن جي ساڀيا لاءِ آس جا ديپ باري، انڌيري راهن جا مسافر آهن.
اهڙن احساسن کي هڪ شاعر هن طرح محسوس ڪري ۽ لکي سگهي ٿو.
سر تي ڪو به نه سورج ڪرڻو
چوڏس آ انڌڪار
ڇانءَ نه ڪائي سفر ڏهر ۾
ماڳ پرانهون پار
ڇاتيون کولي وهندڙ دريا
وچ ۾ ڄڻ ديوار
پوءِ به هوا جيئن سفر ۾ آهي
سارو هي سنسار.
نصير، نازڪ احساسن ۽ جذبن جو شاعر آهي، سندس نظم ”خوشبوءِ جي سنگ سنگ“ هميشه ياد رهندڙ نظم آهي، ان ۾ هڪ وڇوڙي ڀوڳيل دل جي ڪيفيت کي اهڙو ته اثرائتو بيان ڪيو آهي جو پڙهندڙ ان کي پنهنجي ڪيفيت محسوس ٿو ڪري.
آءٌ شيلف جي ڪُنڊ ۾ رکيل
آهيان اهڙو ڪتاب
جنهن کي تو کان سواءِ
ڪنهن به کولي پڙهيو ڪو نه آ
هيڏي وشال ڌرتيءَ تي
منهنجو ڪو ڀي نه آ
آءٌ جيون جو تنها مسافر آهيان.
شاعريءَ ۾ جيڪڏهن اعلى خيالن کي اثرائتي انداز ۾ بيان ڪبو ته اُهي پڙهندڙن کي ضرور متوجه ڪندا، ان سلسلي ۾ ٻين فني خوبين سان گڏ جيڪڏهن لفظن ۾ موسيقي يا ترنم هوندو ته اهي دل تي وڌيڪ اثر انداز ٿيندا. نصير جي ٻين ڪيترن نظمن سان گڏ سندس نظم ”الوداع“ ۾ موسيقيءَ جو تاثر وڌيڪ اُڀري ٿو.
سونهن سرهاڻ کي
پنهنجي مهراڻ کي
گهر کي گهاٽ کي ماڳ جي لاٽ کي
تند کي سڳنڌ کي صبح جي ڌنڌ کي
شفق جي رنگ کي چاهه کي چنگ کي
الوداع الوداع.
نصير جو نثر به نهايت ئي اثرائتو آهي، هو نثر ۾ خوبصورت تشبيهون استعمال ڪرڻ ۾ مهارت رکي ٿو، سندس سفر نامو ”سفر من اندر“ نثر جو هڪ اعلى ڪتاب آهي، انهيءَ سفر نامي جي پهرين صفحن ۾ حيدرآباد کان لاهور ريل رستي وڃڻ جو ذڪر ڪجهه هن طرح ڪري ٿو، جڏهن ريل سنڌ ٽپي پنجاب جي حدن ۾ داخل ٿئي ٿي:
”ريل ڄڻ اونداهين سرنگهه منجهان ڊوڙي رهي آهي، اچانڪ ڌڏڪي تي ڪچيءَ ننڊ مان جاڳي پيو هوس، ريل جي ڦيٿن هيٺيان سنڌ جو نقشو کسڪي چڪو هو ۽ جادوگر رستن تي ڊوڙندي، ريل مُٺيون ڀيڙي لاهور ڏانهن وڌي رهي هئي.“
نصير مرزا جي تخليق جو سفر اڃان جاري آهي، هن شاعريءَ توڙي نثر ۾ پنهنجو نانءُ ڪڍيو آهي. ٻارن لاءِ ڪيل سندس شاعري به ٻارن ۾ ڪافي مقبول آهي، سندس اهي سڀ محنتون ۽ محبتون هن جي ذاتي ملڪيت نه پر اسان جو سرمايو آهن، لکن ماڻهن جي هجوم ۾ هو منفرد آهي، هن جي هڪ ڌار سڃاڻپ آهي، اسين سندس فن ۽ فڪر تي فخر ڪيون ٿا ته هو اسان جي ٻاجهاري ٻوليءَ جي ادب کي وڌائڻ ۾ مصروف آهي. شال سندس سوچ شاداب هجي ۽ ان ۾ محبت جا گل ڦُٽن ۽ اهو ائين ئي اسان لئه ليک لکي ۽ انهيءَ سفر ۾ ڪڏهن به ٿڪجي نه.
جيئن ته هو آيو ئي روشني ڦهلائڻ آ، اُن ڪري سندس سوچ ۾ به سچائيءَ جي سرهاڻ سمايل آهي هن جي اهائي آس آهي ته:
گهگهه ۾ گهاٽ تي
ديپ ٿي پيو ٻران
شال ٻرندو رهان،
چوڪ چؤواٽي تي
سچ سوريءَ ٽنگيل
وقت تلوار جان
ڄڀ مٿان لڙڪيل
سچ پوءِ ڀي آهي
پٽ ۾ پکڙيل.
سچ جي راهه ۾
جي مان وڙهندي مران
شال مرندو رهان.
(اڱارو 14 جولاءِ 1987ع تي بيدل بيڪس آرٽس ڪائونسل پاران روهڙيءَ ۾ نصير مرزا سان ملهايل شام جو موقعي تي پڙهيل.“)