بروهي، ڌاڙيل ۽ الله سائين
علي احمد بروهي وقت ۽ موقعي مهل سان ڳالهه ڪري ڄاڻي. ڪهڙي به محفل ڇو نه هُجي، هُو ان جي مزاج موجب رنگ ڀرڻ جو ڄاڻو آهي. اونهاري جي سخت گرميءَ ۽ رمضان شريف ۾ ٿيندڙ سچل سرمست جي عُرس تي تقرير ڪندي بروهي صاحب تجويز ڏيندي چيو هو: ”سچل سائينءَ جي ڪلام ۾ جيڪو ولولو ۽ جوش آهي، اهو سندس عرس جي موقعي تي نظر نٿو اچي. هن سخت گرميءَ ۾ ماڻهن جا وات اَل ڪانوَ وانگر پٽيا پيا آهن. تقرير ڪندڙ کي به خشڪي ته ٻڌندڙن ۾ بيزاري. سو منهنجي صلاح آهي ته سچل سائينءَ جو عرس ٿڌڙن ڏينهن ۾ رکيو وڃي ته جيئن ماڻهو ان ۾ ڀرپور نموني شرڪت ڪري سگھن، ڇو ته مستن جي عُرس لاءِ ڪا تاريخ نه هوندي آهي اهي سڄو سال ملهائي سگھجن ٿا“.
وزير اعلى جي موجودگيءَ ۾ ويٺل ڪامورن جي خشڪ چهرن (جن مان اهو تاثر ٿي مليو ته ڄڻ انهن به روزو رکيو آهي) ڏانهن اشارو ڪندي چيو هئائين: ”افسوس جو مقام آهي جو اسان جي ڏاڏي (آدم) کي بهشت مان ڌڪا ڏئي ڪڍيو ويو ۽ ويچاري جو ڏوهه صرف اهو هو جو هن ڇڙو ڪڻڪ جو داڻو کاڌو هو، ڪو هنداڻو وغيره ڪونه کاڌو جو پيس ايتري سزا ڏني وئي. ۽ اسان آهيون جو جتان اسان جي ڏاڏي کي زوريءَ نيڪالي ڏني وئي، اوڏانهن وڃڻ لاءِ آتا آهيون!“
تن ڏينهن ۾ ساري سنڌ ۾ ماڻهن جي اغوا جو سلسلو زور هيو. (سلسلو اڃان به جاري آهي) بروهي صاحب پنهنجي تقرير کي اڳتي وڌائيندي چيو هو ته: ”حضرت موسى عليه السلام، الله سائينءَ سان طور سينا جبل تي ڪچهري ڪرڻ ويندو هو. جيڪڏهن هن دؤر ۾ اسان وٽ الله سائين ڪنهن جبل يا ڪوٽ ڏجيءَ جي ٽڪريءَ تي لهي اچي ته ڌاڙيل ان کي به اغوا ڪري وڃن“.
ظاهر آهي ته اهڙي قسم جي ڳالهه علي احمد بروهي ئي ڪري سگهي ٿو. جيڪڏهن ساڳئي ڳالهه محمد علي حداد ڪري ها ته پهريون ته فقير تي هڻن ها ڪُفر جي فتوى ۽ پوءِ کيس چاڙهن ها ٽڪٽڪيءَ تي. ڇو ته علي احمد بروهي جيڪا ڳالهه چوندو آهي ته ان جي بچاءَ ۾ بارود به رکندو آهي. جيڪڏهن ان ڳالهه تي ڪو مُلان مڇرجي ها ته، بچاءَ ۾ بروهي صاحب وٽ نماز ۽ تهجد پڙهڻ جي سندَ آهي.
تقرير کانسواءِ لکڻ ۾ به بروهي صاحب جو ساڳيو انداز آهي. اهڙو رنگ سندس ڪهاڻين، خاڪن ۽ مضمونن ۾ نظر اچي ٿو. سئنيما اسڪوپ نالي واري سندس ڪهاڻي ”عثمان حجم جو روزو رکڻ ۽ ٽپهريءَ ڌاري ٺڪاءُ ڏئي ڀڄڻُ.“ ۾ عثمان حجم کي جڏهن روزي سبب، بک کان بيزاري ٿئي ٿي ته هُو چئي ٿو:
”ٽن ڪلاڪن جي فلم ۾ به وقفو هوندو آهي پر اهو ناحق آهي جو سڄي ڏينهن جي روزي ۾ ڪوبه وقفو ناهي“
”ڄام ڄاموٽ ۽ ڄامڙا“ سنڌ جي نامور توڙي گمنام انسانن جي تاريخ آهي، جن زندگيءَ جي مختلف شُعبن ۾ دُکي انسانيت لاءِ پاڻ پتوڙيو آهي. پنجاهه سالن کان ٿرين جي خدمت ڪندڙ، ڊرئگور، ناني ڪوڙي، حاجي ٻڪرار، شانتي امان، مظفر صديقي کي هونئن ڪير سڃاڻي!. بروهي صاحب جسُ لهڻي جو هن انسان دوست ۽ سٻاجھن انسانن کي متعارف ڪرايو. مان سمجھان ٿو ته اهو ڪتاب سندس ڇوٽڪاري لاءِ ڪافي آهي. هُو ٻيو ڪتاب لکي نه لکي، ادبي تاريخ ۾ سندس جياپي لاءِ اهو هڪڙو ئي ڪتاب ڪافي آهي.
سنڌي صحافت جي معيار جي ته اسان سڀني کي خبر آهي. خبرن جا سرا پڙهي خبر نه پوندي آهي ته اخبار ڪهڙي ٻوليءَ جي آهي! ايڪڙ ٻيڪڙ اخبارن کان سواءِ اڪثر کٽل کاتو آهن ۽ روز پيا انهن جا ايڊيٽر مٽبا آهن. بروهي صاحب چواڻي ته، ”کٽل اخبار کي صحافي ائين ڇڏي ويندا آهن جيئن ٻڏندڙ جهاز کي ڪوئا.“ ساڳيو حال اخبار ۾ ڇپجندڙ ڪالمن جو آهي. صحافتي دنيا ۾ چئن ماڻهن پنهنجي اثرائتي لکڻين سبب پڙهندڙن کي مجبور ڪيو ته هون سندن ڪالم پڙهن، اهي آهن، رشيد ڀٽي، امر جليل، نور عباسي ۽ علي احمد بروهي. انهن سڀني جي ڪلمن جي بنيادي خوبي اها آهي ته انهن ۾ ڀرپور طنز مزاح هوندو آهي ۽ ڀوڳ چرچي ۾ وڏيون وڏيون ڳالهيون ڪري ويندا آهن. علي احمد بروهي پنهنجن ٻين روپن وانگر صحافتي روپ ۾ هڪ ڪامياب ڪالم نگار آهي.
ڪنهن دوست چيو ته: ”ڪهڙو ڳالهه آهي جو اڄڪلهه جي نوجوانن ليکڪن ۾ علي احمد بروهيءَ جهڙي بيباڪي ناهي“. ان جو سبب آهي. توهان بروهي صاحب کي ڏسو، اچي قبر ڪنڌيءَ تي پهتو آهي. وڏيون وڏيون نوڪريون به ڪيائين، دنيا جا سئر سفر، مُجرا محفلون، مطلب ته سڀ موجون ماڻيائين. اولاد ۽ انهن جو خوشيون به پوريون ٿيون. باقي ڇا بچيو. سندس گھرواري ته کانئس گھڻي وقت کان تنگ آهي (اهڙو اظهار هن تقريرن ۽ لکڻين ۾ ڪيو آهي) پر هاڻي ته مائٽ مٽ ۽ دوست يار به کانئس بيزار. ان حالت ۾ ماڻهو ڇونه جيل جيل ڪندو. ڇو ته اها پڪ آهي ته جيل ۾ اي ڪلاس نه ته ٻي ڪلاس ته ملي ئي ملي. پر سرڪاري سڳوري به سياڻي آهي، ڪٿي ته هنن جھونن کي هٿ لائي، جو اهي جھونا ٻاهر لهن لک ته اندر وري اٺَ لک. وري جي اهڙو ماڻهو مري پئي جيل ۾ ته ساري انتظاميه ويل ۾. سو في الحال اسان ۾ اهڙي توفيق ناهي جو علي احمد بروهيءَ جي اَهل ڪري سگهون ۽ اياز گُل چواڻي ته:
ڪهڙو سچ چئي سگھنداسي
پاڻ ته هئون سرڪاري ماڻهو.