انفرادي اظهار جي ڳولا
اسانجن شاعرن، ڪن حالتن ۾، صنفن جي پيچيدگين کي فڪري راهه ۾ رڪاوٽ سمجھندي، آزاد نظم ۽ نثري نظم ۾ پنهنجن ويچارن ظاهر ڪرڻ کي اوليت ڏني آهي. ان سلسلي ۾ ڪجھه شاعرن پنهنجي لاءِ ته اظهار جي اهڙي سهوليت ورتي، پر انهن پنهنجو فڪر اهڙن ڳوڙهن لفظن، استعارن ۽ ترڪيبن ۾ ظاهر ڪيو، جنهن جي مفهوم تائين، پڙهندڙن جي رسائي نهايت ڏکي ٿي پئي، جنهن ڪري سهل پسنديءَ جو فائدو شاعر ته ورتو، پر پڙهندڙن لاءِ ساڳيون رُڪاوٽون رهيون. هونئن ته شعر ۾ بنيادي حيثيت خيال کي آهي. پر اثرائتي فڪر يا خيال کي بيان ڪرڻ واري وسيلي جو به فني لحاظ کان معياري هجڻ ضروري آهي، ته جيئن خيال (Content) ۽ هيئت (Form) ۾ هم آهنگي پيدا ٿي سگھي.
سنڌي ٻوليءَ جي نامياري شاعر محترم ملڪ نديم جو ڪتاب، ”تجريدي نظم“ نئين نالي سان، پاڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائيندڙ ڪتاب آهي. ڪتاب جي اڀياس سان خبر پوي ٿي ته هيئت جي لحاظ کان اها ڪا نئين صنف ناهي، پر ان ۾ شامل سڀئي نثري نظم آهن. انهن نثري نظمن ۾ مفهوم جي لحاظ کان ڪي بنهه واصح نظم آهن. ڪن ۾ استعاراتي ته ڪن ۾ علامتي رنگ آهن. ۽ ڪي تجريدي نظم آهن. تجريدي نظمن ۾ استعمال ٿيل علامتون، مبهم ۽ اڻچٽيون آهن. جن جي مفهوم کي تخليقڪار جي تشريح کانپوءِ ئي سمجھي سگھجي ٿو. انهيءَ اعتبار کان هن ڪتاب کي سادي مفهوم وارن نظمن، علامتي، استعاراتي ۽ تجريدي نظمن جو مجموعو چئي سگھجي ٿو. جيڪي گھاڙيٽي جي حساب سان نثري نظم آهن. نامياري شاعر شيخ اياز جا، نثري نظمن جا مجموعا، ”پتڻ ٿو پور ڪري“ ۽ ”ٽڪرا ٽٽل صليب جا“ شايع ٿي چڪا آهن. ان کانسواءِ ٻين جديد شاعرن جا به اهڙا مجموعا شايع ٿيا آهن. مختلف تشبيهن، استعارن ۽ علامتن سان سينگاريل، شيخ اياز جي اهڙن نظمن جو مفهوم واضح ۽ چٽو آهي. هن پنهنجي هڪ بلند خيال کي سادين سٽن جي هن نثري نظم ۾ ڪيئن نه سمايو آهي:
جڏهن آسمان ۾ پکي نه هوندا
ڌرتيءَ تي شاعر نه رهندا!
ته قيامت ٿيندي.
ملڪ نديم جي هن ڪتاب ۾ اهڙا اثرائتا نظم به شامل آهن، جن ۾ ٻولي سادي آهي ۽ محسوس ٿئي ٿو ته اهي نظم شاعر جي ذهن مان ڄڻ ڦُٽي نڪتا هجن ۽ شاعر شعوري طرح انهن کي ڳجھي بڻائڻ جي ڪوشش ڪانه ڪئي آهي.
تو شام، ملڻ جو واعدو ڪيو آهي
شام تائين ته مان پوڙهو ٿي ويندس!
پڇتاءَ جو
پرچاءَ جو
تنهنجي اک جو ڳوڙهو ٿي ويندس
رات تائين ته
منهنجي محبت جي رتُ سان
هر عاشق جي اڱڻ جا
رابيل رڱجي ويندا.
جوڀن جي جادوءَ سان
سج کي لهڻ نه ڏي
پريت جي پيغمبريءَ سان
سانجھيءَ کي اچڻ نه ڏي
سانجھيءَ کي اچڻ نه ڏي. (نظم نمبر 31)
هن نظم ۾ پيار جي لطيف احساسن کي نهايت فنڪارانه انداز سان بيان ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ هڪ سٺي نظم جون سڀئي خوبيون موجود آهن. بلاشڪ اهڙي شاعري ملڪ نديم جهڙي ڀلي شاعر کي سونهين ٿي.
اهڙي ئي معيار جي ٻئي نظم ۾ جذبصي جي تمام گھڻي شدت موجود آهي. ان نظم ۾ اظهار جو انداز ڪجھه تيز آهي. پر ڀرپور تاثر ڇڏيندڙ آهي. نظم جو عنوانُ آهي، ”سنڌي سميتا پاٽيل جي نالي“:
سميتا پاٽيل جي ياري هُئي
اندرا گانڌيءَ سان
هتان جي هر سميتا پاٽيل جي وجود تي
وڪوڙيل آهي وَل وڇُن جي،
جنهن جي رابيل جهڙي رُوح تي
وسندو آهي روزانو
پگھريل رُڪ جو مينهن
جنرل وارڊ ۾ داخل اداڪارا ڏي
هتي ڪابه اندرا گانڌي
مزاجَ پُرسيءَ لاءِ نه ايندي آهي.
ويتر سنڌي ٿيڻ ڄڻ
گار آهي جوءِ جي
ايوانن کي حويلين کي
ڪوٽن کي، محلن کي. (نظم نمبر 55)
ظاهري طرح گُل ورهائيندڙ، پر نفرتن کي ڦهلائيندڙ هڪ منافق ڪردار کي ملڪ نديم، مختصر لفظن ۾ هيئن ظاهر ڪيو آهي:
اڱڻ اڱڻ ۾
اڱر پوکي
کيسي ۾ هيڊا وڇون سانڍي
اندر ڪُتي کي Kiss ڪري
ٻاهر پاڙي ۾ گُل ورهائين ٿو. (نظم نمبر32)
سرڪاري عنايتون ۽ رعايتون حاصل ڪندڙ اديبن ۾ مقصد خاطر تڪليف سهڻ جي ڪيتري توفيق ٿي سگهي ٿي؟
هي بڙ جا وڻ
يا ڪانڊيرن جا ڌڻ
فٽاز ۾ گُل کائين ٿا.
پوءِ ڪيئن کائيندا
ريگستان جي واري
رُڪَ رڙڪڻ ته وڏي ڳالهه آهي. (نظم نمبر 47)
مٿين نظمن ۾ اظهار جي وهڪري سان گڏ، انهن ۾ استعمال ٿيل ترڪيبون، استعارا ۽ علامتون جيئن: ”پريت جي پيغمبري“. ”رابيل جهڙو روح“، ”وڇن جي ول“ ۽ ”اندر جو ڪُتو“ بنهه نيون آهن ۽ آخري نظم ۾ سينيئر اديبن لاءِ ”بڙ جو وڻ“ ۽ نون اديبن لاءِ ”ڪانڊيرن جا ڌڻ“ به نوان استعارا آهن. انهن نظمن کان سواءِ ”تو چيو آ ايندس مان“، ”ٽي وي اسٽيشن“، ”مُنهنجي ديس جون اسپتالون“ ۽ ”ڪپهه جا هٿ آهن“، ملڪ نديم جا نهايت اثرائتا ۽ جذبي جي شدت سان ڀرپور نظم آهن. جن ۾ استعمال ٿيل لفظ ۽ استعارا مبهم ناهن ۽ هڪ عام پڙهندڙ انهن نظمن ۾ بيان ٿيل فڪري سطح تائين پهچي سگھي ٿو. اهي نظم جديد شاعريءَ ۾ هڪ خاص جاءِ والارين ٿا. اهڙن نظمن واري حصي ۾ چند نظم اهڙا به آهن، جن ۾ خيالن جو ڳانڍاپو، (Association Of Ideas) ناهي. اتي ملڪ نديم حقيقت ۾ فينٽسيءَ کي پاڻ ۾ ملائڻ وارو اسلوب اختيار ڪيو آهي. مثال طور 25 نمبر نظم جو پهريون حصو:
منهنجو علاج نه ٿي سگھيو
کيسي جا سڀئي پئسا کُٽي ويا
پوءِ پيار جي اينٽي بايوٽڪ سان
نفرتن جا سڀئي زخم ڇٽي ويا.
اهو نهنجي جاءِ تي هڪ مڪمل نظم آهي، جنهن ۾ ٿورن لفظن ۾ هڪ اثرائتو خيال به سمايل آهي ته ”پيار جي اينٽي بايوٽڪ“ واري بنهه نئين ترڪيب به ڏنل آهي. پر انهيءَ نظم جو حصو جيڪو پنهنجي جاءِ تي ڌار معنى رکي ٿو، ان نظم سان ڄڻ زوريءَ ڳنڍيو ويو آهي:
ڪمپيوٽر شراب پي
ان رات ڏاڍو کلي ٿو
جنهن رات منهنجي ڳوٺ مٿان
بم ڪري ٿو.
ملڪ نديم جي هن ڪتاب ۾، انهن نظمن کان سواءِ، منجھيل يا مُبهم علامتون ۽ استعارن وارا نظم به آهن جن کي تجريدي نظم (Abstract Poem) جو نالو ڏنو ويو آهي. انهن نظمن ۾ ڏنل استعارا ۽ علامتون، شعوري طور تي گھڙيل ۽ مبهم آهن، جو انهن جو مفهوم فقط شاعر ئي ڄاڻي ٿو ۽ هڪ عام پڙهندڙ، لفظن جي ظاهري جوڙجڪ تي فقط مسڪرائي سگھي ٿو. انهن لفظن جي مبهم ۽ پيچيده هئڻ جو اعتراف، شاعر پاڻ به ڪتاب جي شروعاتي صفحن ۾ هن ريت ڪري ٿو: ”مون کي عالمي ادب جي مطالعي کان بغير اهڙي قسم جي مبهم، اڻ چٽ ۽ سخت علامتي نظمن لکڻ جو ڏانءُ 1986ع کان پاڻ مرادو اچي ويو هو. جڏهن ته شروعات ۾، مان پاڻ اهڙو نطم نه سمجھي سگھندو هوس.“
جيستائين علامتي شاعريءَ جو سوال آهي ته، اسان جي ڪلاسيڪي توڙي جديد شاعرن جي شعرن ۾ اهڙو رنگ موجود آهي. شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ ته علامت نگاريءَ جون بي انتها رنگينيون آهن:
• سيوا ڪر سمونڊ جي، جت جرُ وهي ٿو جال
(سريراڳُ)
• پتنگ چائين پاڻ کي، ته اچي آڳ اجھاءِ.
(يمن ڪلياڻ)
• بُرو هو ڀنڀور، آرياڻيءَ اجاريو.
(حُسيني)
انهن مصرعن ۾ ڏنل علامتون: ”سمونڊ“، ”پتنگ“، ”آڳ“، ”ڀنڀور“، ”آرياڻي“، منجھيل يا پيچيده ناهن. اهڙي طرح اسان جي نمائندن جديد شاعرن شيخ اياز، تنوير، شمشير، فتاح ملڪ، امداد، استاد وغيره جي شاعريءَ ۾ ڏنل علامتون، استعارا ۽ تشبيهون وغيره وضاحت طلب ناهن ۽ پڙهندڙ انهن جي مفهوم کي بنا ڪنهن مدد جي سمجھي سگھي ٿو. شيخ اياز جو هڪڳ بيت آهي ته:
پائي مڻيا ڪانچ جا، ڇوري ڇاتيءَ تي
هيٺان هيرن کي، ڇاجي لاءِ لڪائين.
هن جمالياتي عڪس واري بيت ۾ هير جو استعارو ڪيترو نه واضح آهي، ملڪ نديم جا علامتي نظم سندس ئي لفطن ۾ ته اڻ چٽا ۽ مبهم آهن. فرانس ۾ علامتي تحريڪ جي علمبردار شاعره مئلارمي (Mallarme) اهڙي قسم جي شاعريءَ جي بچاءَ ۾ لکيو آهي ته:
”نظم هڪ معمي وانگر آهي
جنهن کي هر ماڻهو پاڻ حل ڪري.“
مئلارميءَ جي اها سٽ، ڄڻ ملڪ نديم جي انهن تجريدي نظمن لاءِ آهي، جن مان ڪجھه هي آهن:
کجيءَ جو وڻُ
ٻن ميري کارڪن تي
رسيل نارنگي خريدي
ڪنن ۾ مڇون اٽڪائي
گولڊ ليف جو سگريٽ پيو ڇڪي. (نظم نمبر 8)
دل چيو هو
تنهنجي پاڇي کي پادر هڻان
اي نلڪا
اي لغڙ! (نظم نمبر 27)
شيشي جا ڄمون ۽ پيڙا
چانديءَ جي پليٽ ۾ ڏسي
گدڙ جي گگَ وهي ٿي. (نظم نمبر 40)
تتل ڏامرَ سان تڙُ ڪري
ڳيرو گيتُ ٻڌائڻ هليو آ
فرج ۾ سمهيل واڱڻن کي. (نظم نمبر 44)
انهن يا اهڙن ٻين لفظن ۾ استعمال ٿيندڙ ترڪيبون ۽ استعارا واقعي ڪنهن معمي کان گھٽ ناهن. ڏينهون ڏينهن جڏهن ماڻهن جو رجحان سادگيءَ ڏانهن وڃي رهيو آهي ته اهڙي مبهم مفهوم کي سمجھڻ لاءِ مشڪل ئي ڪنهن وٽ وقت هجي. هڪ سڄاڻ ۽ ترقي پسند شاعر، جڏهن اهڙي شاعري ڪندو ته لازمي آهي ته ان لاءِ ڪونه ڪو جواز يا سبب ضرور گھڙيندو، ۽ اهڙن جوازن ۾ معاشرتي روايتن جي رڪاوٽ ۽ رياستي ادارن جو ڊپ وغيره به ٿي سگھي ٿو. هن ڪتاب لاءِ ستين نمبر صفحي تي ڄاڻايل آهي ته اهو ڪتب مارشل لا جي گھُٽيل ماحول ۾ لکيل آهي. جڏهن ته انهن مُنجھيل تجريدي نظمن ۾ ڪوبه بغاوتي اظهار سمايل ڪونهي، جنهن سبب رياستي ادارن جي ڪاوڙجڻ جو امڪان هجي، پر ان جي ابتڙ، اهڙا خيال ٻين نظمن ۾ واضح طور ڪيا ويا آهن، جيئن نظم نمبر پنجين جون ڪجھه سٽون آهن:
”مونکي ڳوٺ ۾ ڳائيندو ڏسي
چريو ٿي پيو آهي
اهو رٻڙ جو جنرل
جنهن ان رات
منهنجي جسم جي سجي کاڌي هئي.“
اهڙو پڌرو اظهار ”سنڌ جي سميٽا پاٽيل جي نالي“ نظم ۾ به ٿيل آهي.
تجريدي مصوري يورب ۾ بي معنى نه ٿي سمجهي وڃي. اها مصوري، بگڙيل ۽ ٽڙيل پکڙيل شڪلين ذريعي هڪ مبهم اظهار جو نالو آهي. اهڙين شڪلين جو، جيڪو مفهوم تخليقڪار جي ذهن ۾ هوندو آهي، سو ضروري نه آهي ته ڏسندڙ جي ذهن ۾ به اهو ئي پيدا ٿئي. ائين به ٿيندو آهي ته انهن تجريدي تخليقن بابت جيڪو خيال، ڏسندڙن جي ذهن ۾ اڀرندو آهي، اهو خيال تخليقڪار جي ذهن ۾ ئي نه هوندو آهي. انسائيڪلوپيڊيا آف برٽينيڪا ۾ تجريدي مصوريءَ جي سمجھاڻي طور لکيل سٽن مان ڪجھه هي آهن:
“Deliberately avoiding the use, or conceding the identity of any recognizable from of reality, abstract art is a complete rejection of subject, a total reliance on aesthetic elements.”
يعني ڪنهن به مڃيل حقيقت جي سڃاڻپ کي پوشيده رکڻ ۽ ان جي استعمال کان ڄاڻي واڻي لنوائڻ، هن ۾ سبجيڪٽ رد ٿئي ٿو پر سڄو مدار جمالياتي عنصر تي آهي. انهيءَ تجريدي مصوريءَ مان اثر وٺندي، يورپ جي شاعرن مُبهم علامتن ۽ استعارن وارا نظم لکيا آهن. ملڪ نديم، تجريدي شاعريءَ ۾ خيالن جو اظهار ڪرڻ جي باوجود تجريدي مصور تي ڪاوڙجي ٿو ۽ چئي ٿو:
عورت جو جسم ڪُتي جو
منهن زائفاڻو ٺاهي
ماءُ کي ڏيکارڻ کان اڳ ۾
اي رٻڙ جا آرٽسٽ
لئٽرين ۾ لنچ ڪري
تو پاڻ کي
پيشاب ۽ پُونءِ جي کوهه ۾
ڇونه دفن ڪيو. (نظم نمبر 56)
ڇا عورت هر حال ۾ مقدس آهي؟
ڇا هو انسان ۾ موجود بديءَ جي جبلتن کان خالي آهي ۽ برائيءَ جو ڪوبه تصور ان سان لاڳو نه ٿو ڪري سگھجي؟!
1885ع ۾ حقيقت نگاري (Realism) جي ضد ۾ علامت نگاريءَ (Symbolism) جي تحريڪ شروع ٿي، جنهن جا فرانسسي شاعري بودليئر، مئلارمي ۽ برطانوي شاعر پيٽر ۽ وائلڊ وغيره اڳواڻ هئا. ان شاعريءَ جا ننڍي کنڊ جي شاعريءَ تي به اثر پيا. اردوءَ ۾ ميراجي ان تحريڪ جو باني هو. انهن سڀني شاعرن علامتن جا نوان تجربا ڪيا. اسين شاعري ۾ نون تجربن جي مخالفت نه ٿا ڪريون ڇو ته تجربن ماسن ئي واٽون لهنديون آهن. پر ساڳئي شيءَ کي نئين نالي ڏيڻ سان اهو نئون تجربو ڪونه سڏبو. صحتمند تجربن جو پڙهندڙن کي به فائدو ملي ٿو ته اهڙن لاڀائتن تجربن جي وسيلي تخليقڪارُ پنهنجي انفراديت به رکي سگھي ٿو. پر انهيءَ جي ابتڙ ڄاڻي واڻي گھڙيل ۽ مبهم لفطن ۽ علامتن، واري شاعريءَ ۾ عوام جي ڪهڙي شرڪت ٿي سگهندي؟
ملڪ نديم، پنهنجي سموريءَ شاعريءَ ۾ ٻين ادبي ڪاوشن جي حوالي سان ادبي حلقن ۾ پنهنجي هڪ ڌار حيثيت رکي ٿو. هُن جي مڪتبه فڪر ۾ مقصد کي اوليت حاصل آهي. هُن جي عام شاعريءَ ۾ هيٺين طبقي جي محرومين، اهنجن ۽ مسئلن جي اپٽار آهي. ڌرتيءَ ۽ عوام سان واڳيل اهڙو شاعر، جيڪو عوامي ٻوليءَ ۾ پڌري اظهار جو حامي هُجي، جڏهن مغربي تجريدي ذهنن جي پوئواريءَ ۾ خيالن جي عياشي ڪندو ته ان جا پڙهندڙ مايوس ضرور ٿيندا. هُن کي خبر آهي ته هُو جنهن ٻوليءَ جو شاعر آهي، ان جي عوام وٽ شاعري فقط وندر يا تفريح نه پر هڪ سگھه آهي. ان ڪري، هڪ سڄاڻُ شاعر جي حيثيت ۾ هن جي، پنهنجي ٻوليءَ جي موتيءَ جهڙن لفظن کي اجايو خرچ ڪرڻ نه گھرجي...
اکرن کي ائين خرچ نه ڪر
اکرن مان ڪي سٽون جڙن ٿيون
سٽَ سٽَ مان ڪي گيت ٿا گونجن
گيتن ۾ ئي
دل جا سانڍيل، سُورَ سوين ڪي سڏڪن ٿا
جيءَ جا ڪيئي بند جھروڪا کُلي پون ٿا،
هن شاعر کي چئُه!
(لڇمڻ ڪومل)
(سنڌي ادبي سنگت پاران محترم ملڪ نديم جي ڪتاب ”تجريدي نظم“ تي 11جنوري 1990ع تي ڪوٺايل ورڪشاپ ۾ پڙهيل.)