اسين مسافر پيار جا
اڄ چوڏهن سالن جي ادبي سفر کان پوءِ به مان سنڌي ادبي سنگت جي تربيت گاهه جو ساڳيوئي شاگرد آهيان. ادب جي حوالي سان هن وقت جيڪا به منهنجي سڃاڻپ آهي، سا سنڌي ادبي سنگت ڪئي آهي. مو نه ڪنهن کان سکيا جو سڳو ٻڌرايو نه ئي وري انفرادي طرح ڪنهن کي ادب جو استاد بڻايم. ان سلسلي ۾ منهنجو سڀڪجھه سنڌي ادبي سنگت هئي ۽ آهي. زندگي جي ڳپل سفر ڪرڻ کانپوءِ به مان پاڻ کي اڃا تائين اهو ئي ٻار تصور ڪريان ٿو. جيڪو معمولي نفرت ڪرڻ تي ڪاوڙجي وڃي ۽ ٿوري پيار ڏيڻ تي پرچي پوي، ڇو ته منهنجي اندر جو ٻار اڃان زندهه آهي.
ڪيڏو پيارو هو ننڍپڻ
ڪوئي خواب ڏٺوسي ڄڻُ
ڳالهه ڳالهه تي روز رُسڻ
پيارُ ڏيڻ تي پرچي پوڻ
ڪير پرايو ڪير سڄڻُ
سڀني کي پنهنجو سمجھڻُ.
هن وقت ننڍپڻ جي ساروڻين جا ڌنڌلا عڪس ذهن جي پردي تي ڊهن ۽ ٺهن ٿا. اسان جو پرائمري اسڪول سئنيما جي ڀرسان هوندو هو، سئنيما ٻاهران آرٽسٽ فلم جا پوسٽر ٺاهيندا هئا. رسيس ۾ مان بيٺو انهن کي پوسٽر ٺاهيندو ڏسندو هوس. پهريان خاڪو ٺاهي، مٿان برش سان رنگ ڀريندا هئا ته هو بهو مسرت نذير يا صبيحه جي تصوير اڀري ايندي هئي. مون کي اهو ڪم ڏاڍو وڻندو هو. سوچيندو هوس ته وڏو ٿي اهڙو آرٽسٽ ٿيندس ۽ سئنيما جا پوسٽر ٺاهيندس. مونکي اهي آرٽسٽ عام ماڻهن کان منفرد لڳندا هئا، جن جي فن کي ماڻهن جا ولر حيرت مان بيهي ڏسندا هئا.
پنهنجي ٻالڪپڻ جي ان خواهش جي تسڪين لاءِ گھر ۾ سِرُن ۽ ڪاٺ جي تختن سان هڪ سئنيما ٺاهي هيم. پوءِ هر هفتي نئين فلم جا، پينسل سان پوسٽر ٺاهي هڻندو هوس. اهي ڪارٽون نما اسڪيچ هوندا هئا، جن ۾ هيروئن کي تاج پاتل هوندو هو ۽ هيرو ۽ ولن پاڻ ۾ تلوار بازي وڙهندي ڏيکاريل هوندا هئا. پاڙي ۾ دروازن ۽ ديوارن تي به ڪوئلي سان آءٌ ابتا اسڪيچ ٺاهيندو هوس. هاءِ اسڪول ۾ پڙهائيءَ دوران به اها دلچسپي قائم رهي. رف ڪاپيءَ جي هر ٻئي صفحي تي ڪارٽون يا اسڪيچ ٺهيل هوندو هو. همڪلاسي دوستن کي ڪاپي تي سندن نالا ڪئليگرافي ڪري ڏيندو هوس.
اٺين درجي ۾ نهايت ئي ٻاجھاري طبيعت جي مالڪ ۽ همدرد استاد سائين ممتاز علي مغل صاحب جي نصيحت تي عمل ڪندي معصوم شاهه لائبريري وڃڻ شروع ڪيم. اتي دلچسپ باتصوير رسالن ۽ ڪتابن ڏسڻ ۽ پڙهڻ جو پهريون ڀيرو موقعو مليو. ڪتابن جي دنيا سان اها ڏيٺ مونکي گھڻي وڻي ۽ اسڪيچ ٺاهڻ وارو ذوق ٿڌو ٿي ويو. لائبريريءَ ۾ ادبي بورڊ جا شايع ڪرايل لوڪ ڪهاڻين جا ست ئي جُلد پڙهي پورا ڪيم. خيالي دنيا جي انهن ڪهاڻين کانپوءِ هڪ ڏينهن رسالي ۾ امر جليل جي ڪهاڻي ”لهندڙ سجُ جي لام“ پڙهيم ته مونکي گھڻي حيرت ٿي، ڇو ته ان ڪهاڻيءَ ۾ لوڪ ڪهاڻين واري اوپري ماحول بجاءِ منهنجي چؤڌاري وسندڙ ڪردارن ۽ ماڳن جو ذڪر ٿيل هو. خاص ڳالهه ته امر جليل جي ان ڪهاڻيءَ ۾ سکر شهر جي ٽاور ۽ بئريج روڊ جو به ذڪر ٿيل هو انڪري مونکي وڌيڪ تجسس ٿيو ۽ اتان منهنجي دلچسپي لوڪ ڪهاڻين کان هٽي افسانن ڏانهن وڌي. انهن افسانن جي گھڻي مطالعي جو اثر اهو ٿيو جو امر جليل وار انداز ۾ پنهنجي همڪلاسي دوستن ۽ پاڙيسري ڪردارن تي ڪهاڻيون لکڻ شروع ڪيم. معصوم شاهه لائبريري کان علاوه، پاڙي ۾ قائم ٿيل ”اداره سنڌي ساهت“ جي لائبريري مان به ان دور ۾ گھڻائي ڪتاب پڙهڻ لاءِ مليا ۽ ائين ادب ـ نگر جون راهون منهنجي آڏو واضح ٿينديون ويون. مون ڪهاڻين لکڻ سان گڏ شاعري به شروع ڪري ڏني.
ننڍپڻ ۾ ماءُ جي هميشه جي وڇوڙي سبب، هر عورت کي مان پنهنجي ماءُ سمجھندو هوس. دل جي هڪ ڪنڊ ۾ ماءُ جي محبت کان خالي رهي، انڪري مامتا جي محبت کان محرومي منهنجي حياتيءَ تي حاوي رهي. مونکي ياد پوي ٿو ته مون پهريون نظم ماءُ بابت ئي لکيو هو. وقت ۽ مطالعي شاعريءَ ۾ پختگي آندي، پر مون ڪڏهن به فاعلاتن جي ڦرهيءَ تي ڪو شعر ڪونه لکيو. هڪ شاعر جي صلاح تي مون پندرهن ڏينهن کن فاعلاتن فاعلاتن جو ورد ڪيو. مونکي لڳو ته ڄڻُ مان طوطو ٿي ويو هجان ۽ منهنجي ذهن تي ڪجھه سانچا ٺهي ويا آهن. اندر مان اڀريل هر خوبصورت سٽ، انهن سانچن ۾ فٽ ٿيڻ کان اڳ پنهنجا عُضوا ڦٽرائي ٿي ويهي ۽ ان جو سڄو تاثر مارجي ٿو وڃي. اهڙي طرح اندر جي اها ئي اڃَ رهجي ٿي وڃي. شاعريءَ جي انهيءَ واٽ تي مخصوص گھاڙيٽن ۾ ساڳيائي خيال ڌار ڌار قافين ۽ رديفن ۾ بند ڪري بيان ڪيا وڃن ٿا. انهيءَ طريقي سان اندر جا سچا احساس فائلاتن جي ڦيٿي هيٺيان اچي مري وڃن ٿا ۽ فقط قافيا ۽ رديف زندهه رهن ٿا. جيڪڏهن شاعري فقط ڊکاڻڪيءَ جو نالو آهي ته انهيءَ حساب سان مون ۾ ايتري ڪاريگري آهي جو مان پنهنجي قافين جي ڪارخاني مان هڪ ڏينهن ۾ ويهن کان مٿي غزل ۽ وايون جوڙي سگھان ٿو. پر ڇا اهي ڪوٽا جي حساب سان تيار ڪيل ڪوتائون پڙهندڙن جي من کي موهي ۽ ذهن ۾ هلچل پيدا ڪري سگھنديون؟ هرگز نه. سچا جذبا ۽ احساس اهي آهن جيڪي ذهن مان ائين ڦٽن، جيئن ڌرتيءَ مان سَلا ڦُٽندا آهن. مشهور شاعر جان ڪيٽسر به لکيو آهي ته:
"If Poetry comes not as naturally as the leaves to a tree it had better not come at all"
(Keats=Dic=of quot=p.no 219)
”جيڪڏهن شاعريءَ جي تخليق فطري طور تي ائين نٿي ٿئي جيئن وڻ ۾ پن ڦُٽندا آهن، ته بهتر هو ته اها نه لکجي ها.“
(ڪيٽس)
اهڙي ريت شيخ اياز به ائين ئي لکيو آهي ته:
”شاعريءَ ۾ ڪوشش جي منتها اها آهي ته بنا ڪوشش جي لکي وڃي.“
سوچ ساگر ۾ جڏهن طوفان ايندو آهي تڏهن فڪر جون ڇوليون اٿنديون آهن ۽ اهڙي طرح اثرائتيون لکڻيون جنم وٺنديون آهن. دل جي دروازي کي جڏهن خيال اچي کڙڪائيندا آهن، تڏهن اجرا گيت ت خليق ٿيندا آهن. حيدرآباد ۾ نوڪري دوران مان هڪ ڊاڪٽر دوست جي فليٽ ۾ ڄامشوري جي ايل ـ ايم سي اسپتال مٿان رهندو هوس. رات جي مانيءَ کان پوءِ مان اڪثر پنهنجي دوست وٽ ٻارڙن جي وارڊ ۾ ويندو هوس. ٻين وارڊن جي ڀيٽ ۾ مون کي ٻارڙن جو وارد وڌيڪ اُداس محسوس ٿيندو هو. بيمار هيڊا ٻار ۽ دُکي ويڳاڻيون مائرون، جن جون اکيون اوجاڳي سبب رُڃ جان لڳنديون هيون. وارڊ مان هڪ رات ٿوري دير لاءِ بجلي هلي وئي ته ٻارڙن جي روئڻ جا آواز اچڻ لڳا. اتي منهنجي ذهن ۾ هڪ خيال ڦُٽو ته: انسان فطري طرح اوندهه کان نفرت ۽ روشنيءَ سان محبت ڪري ٿو. اوندهه وحشت جي علامت آهي ۽ پيار روشني آهي. انهيءَ احساس منهنجي ننڊ ڦٽائي ڇڏي ۽ مون ان رات ”انسان جو ابتدائي احتجاج“ نظم تخليق ڪيو هو، جنهن جي لاءِ مون اڳواٽ ڪا به ذهني ڪوشش ڪانه ڪئي هئي. اهڙي طرح اسپتالن جي ڏکوئيندڙ حالتن کان متاثر ٿي هڪ شعر به لکيو هوم ته:
هر دُکي انسان جو درمان ڪر
اسپتالون سڀ خدا ويران ڪر.
ڪڏهن ڪڏهن ڪي واقعا يا حالتون ايترو ته متاثر ڪنديون آهن جو من ماندو ۽ ذهن پريشان ٿي ويندو آهي. اهڙين حالتن ۾ اندر مان احساس لاوَن جي صورت ۾ پني تي پکيڙجي ويندا آهن. هڪ ڏينهن اخبار ۾ لبناني ڇوڪري ثناءَ مهدي جي تصوير ڏٺم جنهن جي هيٺان لکيل هو: ”لبنان جي عظيم نياڻي جنهن بم رکيل ڪار سان اسرائيلي فوجي گاڏين کي ٽڪر هڻي، 50 يهودين کي ماري پاڻ شهادت جو رتبو ماڻيو.“ مونکي ان نياڻيءَ جي جذبي تي ايتري ته اندر ۾ اٿل آئي جو اکين مان پنهنجو پاڻ لڙڪ ڪري پيا ۽ هڪ نظم تخليق ٿيو، جنهن جو عنوان آهي: ”جوڀن رُت جا ڳاڙها خواب“. اڪثر پڙهندڙ شعر پڙهڻ کان پوءِ ان ۾ بيان ٿيل وارتا کي شاعر جي داخلي معاملن جو حصو سمجھندا آهن، ته اهو سڀ شاعر جي ذاتي ڪيفيت جو عڪس آهي. جڏهن ته ذاتي احساسن سان گڏ سماجي حالتن جا اولڙا ۽ تخليق پڻ ان تخليق جو حصو هوندا آهن. اهو ضروري ناهي ته هر ليکڪ فقط پنهنجي جذبن کي لفظن جو روپ ڏئي ٿو، پر سماج ۾ ٿيندڙ نا انصافين، ٻين کي ملندڙ ڏکن ۽ محبتن جي مايوسين کي پڻ پنهنجو دک سمجھي، انهن جي احساسن کي پنهنجا لفظ ڏئي ٿو. مون کي هڪ طرفي ناڪام محبت جي، هڪ سچي واقعي جي خبر آهي، جنهن ۾ محبوبه جي پسنديده رنگ هئڻ سبب هڪ عاشق نوجوان پنهنجي ڪمري ۾ هيڊاڻ ٿو ڦهلائي ڇڏي ۽ آخرڪار بيماريءَ سبب پاڻ به هيڊو ٿي وڃي ٿو. اها ڪيفيت هڪ طرفو پيار ڪندڙ نوجوان جي آهي، پر هو اُن کي لفظن جو روپ ڏئي نٿو سگھي. ڇو ته هر پيار ڪندڙ شاعر ٿي نٿو سگھي، پر هر شاعر پيار ڪندڙ هوندو آهي. مون هڪ طرفي محبت جي ان احساس کي، پنهنجي نظم ”هر ڏس ۾ هيڊاڻ آ ڇانيل“ ۾ اهڙي ريت بيان ڪيو آهي، ڄڻ اهو سڀ ڪجھه مونسان ٿيو آهي.
شاعريءَ جي ديوي ڪنهن دور ۾ فقط درٻار جي داسي هئي. ان دور جا شاعر اشرفين جي آسري تي قصيدا لکي درٻارين جي دل وندرائيندا هئا، پر اڄُ شاعري فقط شُغل، وندر يا تفريح نه آهي، پر هڪ اهڙي سگھه آهي جيڪا ذهنن ۾ تبديلي آڻي ٿي، جيڪا نفرتن جي اوندهه ۾ محبتن جون مشعلون روشن ڪري ٿي. سماجي، ثقافتي ۽ سياسي مونجهارن جو شڪار ٿيل قومن جا شاعر، ڏکين حالتن ۾ قوم جي رهبري ڪندا آهن. هو پنهنجي سوچ جو رُخ ذاتي ڏک بدران، اجتماعي اهنجن طرف موڙي ڇڏيندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو شاعريءَ جي پنجويهن مجموعن جو خالق، لبنان ۾ رهندڙ شامي شاعر نذار قباني چوي ٿو ته:
Our Poems have gone sour
Women's hair, nights, curtains and sofas
Have gone sour,
Everything has gone sour
My grieved country!
In a flash
You changed me from a poet
Who wrote love poems
To a poet who wrie with a knife
(Modern Poetry From Arab World)
اسان جا شعر کٽا ٿي ويا آهن
عورتن جا وار، خوابن ڀريون راتيون
پردا ۽ صوفا
سڀ اڻوڻندڙ ٿي ويا آهن
هي شيءَ بي مزا ٿي وئي آهي.
اي منهنجا دُکي ديس!
تنهنجي محبت جي روشنيءَ
مونکي مجازي محبت جا گيت لکڻ واري شاعري بدران
اهڙو شاعر بڻايو آهي
جيڪو پنهنجا جگيت
لکي ٿو هٿيارن سان...
هر قوم جو پنهنجو مزاج ٿئي ٿو. جديديت ۽ تجريديت جي نالي ۾ اهڙيون شيون نه لکيون وڃن، جن جا پير ڌرتيءَ کان ڪٽجي خلا ۾ وکري وڃن. ادب جو ناتو ڪنهن نه ڪنهن طرح پنهنجي ڪلاسڪ سان ضرور هئڻ گھرجي. ڇو ته ان ريت ئي اسين پنهنجي منفرد سڃاڻپ ڪرائي سگھنداسين. دنيان جي مختلف ٻولين جي ادب جو مطالعو، ذهن کي نوان خيال ۽ لاڙا ڏئي ٿو ليڪن ٻاهريان رجحان هتان جي پڙهندڙ جي مزاج جي ابتڙ زوريءَ مڙهي نٿا سگھجن. هونئن ته هر ليکڪ جي مزاج تي منحصر آهي ته هو سياست جي صدري پائي يا نه. پر منهنجي ذاتي خيال ۾ (جيڪو غلط به ٿي سگھي ٿو) ليکڪ سياسي شعور ضرور رکي، پر ان کي پنهنجي قميص جي کيسي تي ڪنهن سياسي جماعت جو بيج لڳائڻ نه گھرجي، ڇو ته ائين ڪرڻ سان ان جي سوچ جون سرحدون محدود ٿي وينديون. ذهني حد بندين ۾ هن جي تخليق اڳواٽ گھڙيل لڪير تي سفر ڪندي، جنهنڪري هُن جي احساسن ۽ جذبن جون پتيون ٿي وينديون. جيڪو هڪ تخليق ڪار لاءِ هاڃيڪار آهي. باقي انسانيت جي بنيادي قدرن جو بچاءُ ڪرڻ، انسان دوستي ۽ ڌرتي جي محبت کي دل ۾ جاءِ ڏيڻ ۽ سونهن ۽ سچ جو ساٿ ڏيڻ، هر ليکڪ جو بنيادي فرض هئڻ گھرجي.
هونئن ته گھڻن ئي شاعرن جي شاعريءَ مونکي موهيو آهي، پر جنهن شاعر جي شاعريءَ مونکي اڪيلائپ ۾ رئاريو آهي، اهو آهي شاهه عبداللطيف ڀٽائي. هيڪلائپ ۾ سُر مارئي جي مطالعي کان پوءِ ڪيترائي ڀيرا سُڏڪا ڀرايا آهن. اهو سڀڪجھه دلي ڪيفيت تي به مدار رکي ٿو. ڪڏهن ته ڪنهن وڏي حادثي تي اکين مان لڙڪ نه لڙندو آهي ته ڪڏهن وري ٿوري ڳالهه تي اکين جا بند ڀڄي پوندا آهن. الطاف عباسي جي اوچتي وڇوڙي جي جڏهن خبر پئي هئي ته مان ڪجھه گھڙين لئه پهڻ ضرور ٿيس، پر اکين مان ڳوڙهو نه ڳڙيو. ائين لڳو ته اها خبر ڪوڙي هئي. پر ڪجھه ڏينهن کان پوءِ ريڊيو تي الطاف عباسيءَ جو گيت:
آهي تنهنجي تات اوسائين
آهي تنهنجي تات
سانجھي يا پرڀات اوسائين!
زيب النساءِ جي آواز ۾ ٻڌم ته اکين مان پنهنجو پاڻ نير وهڻ لڳا. اها ڳالهه دلي ڪيفيت جي حوالي سان ڪيم. الطاف عباسي، ثميره زرين ۽ مولائي شيدائي هڪٻئي پٺيان اسان کي ڇڏي ويا. ٽنهي جي جدائيءَ ۾ هڪ ڳالهه يڪسان هئي ته ٽنهي جيئري جيڪي وصيتون ۽ مئي پڄاڻان جون تمنائون ڪيون هيون، سي پوريون ٿي نه سگھيون. الطاف پنهنجي اکين جي عطيي جو اعلان ڪيو هو، پر افسوس جو حياتيءَ جي ان موڙ تي هڪ شاعر جون اکيون ٻئي کي روشني بخشڻ کان اڳ اوسيئڙي ۾ ئي اجھامي ويون. اسين سڀ بيوس هئاسين. ثميره جي اها خواهش هئي ته سندس قبر ۾ سرُن بدران سهڻن جلدن وارا ڪتاب ۽ ڪتبي جي جاءِ تي شاهه جو رسالو رکيو وڃي ۽ قبر جي چؤڌاري پيلا گُل پوکيا وڃن. سندس اها پوري ٿيڻ جوڳي خواهش به پوري نه ڪئي وئي. جڏهن ته مشهور اردو شاعر ن. م راشد کي سندس مائٽن، مسلمان هوندي به سندس وصيت موجب مرڻ کانپوءِ باهه ۾ ساڙيو هيو. اهڙي طرح مولائي شيدائيءَ جي معمولي خواهش ته مرڻ کان پوءِ کيس بکر ۾ دفنايو وڃي، به پوري ٿي نه سگھي. ڇو ته مولائي پنهنجي تخلص وانگر ئي مولائي هو، ڪو پيرُ يا ڪامورو ڪونه هو جو سندس مڙهه کي بکر ۾ دفنائڻ جي اجازت ڏني وڃي ها. مون انهن ٽنهي ليکڪن جي خواهشن جي حوالي سان هڪ نظم لکيو هو. اسانجي ليکڪن کي جيئري ڪهڙي اهميت ملي ٿي جو مُئي کان پوءِ سندسن وصيتن جو قدر ڪيو وڃي. ڪنهن ليکڪ جي صلاحيتن جي مڃتا طور وڌ ۾ وڌ هڪ اڌ شام ٻه ٽي مقالا.... اها آهي شهرت جي آخري حد جيتوڻيڪ شهرت هڪ ننڍڙي ڪڪريءَ جيان آهي، جنهن جي ڇانوَ سدائين ناهي رهڻي، پر تڏهن به هر فنڪار يا سرجڻهار جي دل جي ڪنهنڪنڊ ۾ اها ڳالهه ضرور ويٺل هوندي آهي ته سندس رن جي ٿوري گھڻي قدرداني، سندس جيئري ٿئي پر ائين ٿيندو بنهه گھٽ آهي. پنهنجين لکڻين ۾ آبشارن، گلن پوپٽن، ندين جهڙن خيالن کي، ريشم جهڙي نرم ٻوليءَ ۾ بيان ڪندڙ جڳ مشهور ليکڪ جبران خليل جبران نيويارڪ جي ڪنهن گمنام گھٽيءَ ۾ تنگدستي واري حالت ۾ گذاريندو هو، پر ڏات مٿانس ڇانوَ نه ڪئي. هومر لاءِ، جيئري يونان جون سڀ گھٽيون سوڙهيون هيون، پر هن جي لاش جي آجيان لاءِ هر دل جا دروازا کُلي پيا ها. ان ڪري اهو ضروري ناهي ته هر تخليقڪار جي مڃتا سندس جيئري ٿئي.
مان ادب ۾ چٽاڀيٽيءَ ۽ درجا بنديءَ جو قائل ناهيان. اسين سڀ هڪ ئي قافلي جا مسافر آهيون. ان ۾ ڪي اڳان اهن ته ڪي پٺيان. اسان سڀني جا چهرا سفر جي مٽيءَ ۾ ڍڪجي هڪجهڙا ٿي ويا آهن. اسان جي قدمن جي چال ڌار ڌار سهي پر اسان جي منزل هڪ آهي. سونهن ۽ سچ جي سفيرن جي ان قافلي جي، مان آخري قطار جو پانڌيئڙو آهيان. شال انهيءَ واٽ تي هلندو رهان، هوريان هوريان ئي سهي، پر مان ان سٿ ۾ رهڻ ٿو چاهيان، ڇو ته ان کان ڌار منهنجي ڪابه سڃاڻپ ڪانهي.
مون جيڪي ڪجھه لکيو آهي ان جي ڪڏهن به ڪا دعوى نه ڪئي آهي. منهنجي لاءِ اهو ئي وڏو خوشي جو ڪارڻ آهي ته مان ٿوري گھڻي لکڻ جي حوال سان ليکڪن جي سٿَ ۾ شامل آهيان.