ڪالهه قطارون جن
”ڪجھه دير ترسو، متا ولي دائودپوٽو پهچي وڃي.“
اها سٽ منهنجي زبان تي ايندي ايندي رُڪجي وئي.
تنهن ڏينهن اسان کان رُسي ويو هو، چيو هئائين، ”سنگت جي ڪچهرين ۾ شريڪ ٿيڻ نه ايندس.“ وري اسان سڀئي کيس پرچائي وٺي آيا هئاسون. هاڻ به ته اسان کان رُسي ويو آهي، سنگت جي ماهوار چندي جي رسيد به سندس نالي ڪٽي رکي آهي. ڪڏهن کانئس سنگت جو چندو به وٺي ايندا سون ته کيس پرچائي به اينداسون. هو ايڏو ضدي به ته ڪين آهي، سندس ڪجھه شعر ٻُڌنداسون ته پاڻي ٿي پوندو.
سڀني دوستن جي راءِ سان وليءَ سان شام ملهائڻ جو پروگرام رٿيو هوسي. اخبارن ۾ خبر به شايع ٿي وئي، خميس 19 جولاءِ 1979ع تي ساڻس پريس ڪلب سکر ۾ شام ملهائڻ جون تياريون ٿي رهيون هيون. ڪيترن دوستن کي اڳواٽ زباني ڪوٺ به ڏئي ڇڏي هئي. پروفيسر شير محمد بلوچ کي به اڳواٽ خاص مهمان جي حيثيت ۾ شرڪت لاءِ چئي ڇڏيوسي. رسول ميمڻ پلاسٽڪ ڪوٽيڊ ڪارڊ مونکي دعوت نامن ڇپرائڻ لاءِ ڏنا.
پوءِ دعوت ناما ڇو ڪين ڇپيا. آخر ڪهڙو سبب هو؟
ائين پروگرام ڪجھه ڏينهن پوئتي هليو ويو.
ادبي شام جي ٻيهر تاريخ مقرر ڪرڻ لاءِ ولي وٽ صلاح مشوري لاءِ ويس ته وراڻيائين ته: ”ڪهڙي به تاريخ رکو يار!........ ڀلا تڪڙ ڪهڙي آهي. رمضان ۾ رکو يا غيد کانپوءِ، جڏهن مرضي توهان جي.“
پر وليءَ اهو ڪين ٻڌايو ته کيس ڪو ڳجهو دعوتنامو پهريائين ملي چڪو هو، سو اسان کان لنوائڻ لاءِ پئي ائين چيائين ته: ”جڏهن مرضي توهان جي.“
وليءَ سان شام ملهائڻ لاءِ اسانجي پهرين رٿيل تاريخ کان هڪ ڏينهن پوءِ، ملڪ الموت ولي کي فرشتن جي ادبي سنگت پاران، ساڻس طويل شام ملهائڻ لاءِ اوچتو وٺي هليو ويو جو اسين سڀيئي آسري ۽ اوسيئڙي ۾ ئي رهجي وياسين.
اها اسان سڀني جي هارَ هُئي.
ولي دائودپوٽو ڌنڌي ڌاڙيءَ وارو ماڻهو هو، تنهنڪري کيس واند جمعي واري ڏينهن ٿيندي هُئي. هر جمعي تي سندس اهو معمول هو ته شام جو سڀ کان پهريائين ڪيئن به ڪري سنڌي ادبي سنگت جي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيندو. جيڪڏهن اتفاق سان جمعي ڏينهن، ڪنهن ڪم سانگي، ڀرپاسي واري ڳوٺ يا شهر ۾ ويو ته اتان واپسيءَ تي وري به سنگت کي منهن ضرور ڏيکاريندو.
ولي سنگت جي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿئي ۽ ڪجھه نه پڙهي، کوڙوئي نه ٿو لڳي. هر ميڙ ۾ ٻه ٽي شعر ضرور پڙهندو. پوءِ ٿيندي هيس شعرن تي تنقيد. چوندو هو،”مون تي ڀرپور تنقيد ڪريو. جيئن منهنجي اصلاح ٿئي.“ پر سائين اسان جي عمر کان هن جي ادبي عمر وڌيڪ، سو شعر اهڙا جو سون وانگر جڙي ٺاهي کڻي ايندو. سندس شعرن ۾ پختگيءَ سان گڏُ، لفظن جي موسيقيءَ جو بيپناهه وهڪرو ــ ڪوشش ڪري نج سنڌي لفظ استعمال ڪندو. دوهن، گيتن، غزلن ۽ بيتن سان گڏُ، نيون صنفون، آزاد نظم، ترائيل، ۽ ٽيڙو وغيره به مير ۾ پڙهڻ لاءِ کڻي ايندو. سنگت جو ادبي ميڙ ختم ٿيندو ته پوءِ چانهه جو دور هلندو. پوءِ سموري سنگت ڪڏهن انڊس هوٽل ۾ ته ڪڏهن عوامي هوٽل ۾ ـ ڪچهري هلندي، وليءَ کي پنهنجي شاعريءَ جي مجموعي ڇپائڻ جو فڪر لڳندو. پوءِ شفن خرچ جو تفصيل لکندو، ٽائيٽل تي هيترو، ڪاغذ تي هيترو، ڪُل خرچ ٿيو ٽي هزار روپيا. ولي ڪجھه دير سوچي وري چوندو.
”ڪجھه صفحا گھٽايونس ٿا يار! ڀلا هاڻي خرچ گھڻو ايندو؟“
پوءِ ائين ولي خرچ کي ٿوري ڪرڻ لاءِ ويندو صفحن کي گھٽائيندو، تان ته مجموعو وڃي 80 صفحن تي بيهندو. پوءِ ولي ٿيندو مطمئن ته هاڻي خرچ گھٽ آهي. سو ايندڙ هفتي وڃان ٿو ڪراچيءَ ٽائيٽل ڇپرائڻ. پوءِ ائين هر هفتي سنبرندي، همراهه بنا سنبرڻ جي اهڙي پار هليو ويو جو هاڻ کڻي سندس شاعريءَ جا ڏهه مجموعا ڇپرايون ته فقط ڏسڻ لاءِ به نه ايندو ته ڪهڙا مجموعا ڇپرايا اٿَوَ. سندس شاعريءَ جا ٽي مجموعا بلڪل تيار پيا هئا، ”جي ٿي سليان سُور“، ”گھر گھر گونجن گيت اسان جا“ ۽ ”پن پن ۾ پڙلاءُ.“ پوين ٻن مجموعن جا ٽائيٽل گھڻو اڳ مونکان ٺهرائي رکيا هيائين. هر جمعي تي وتندو هو اهي ٽائيٽل گھُمائيندو، ڪو يار دوست گڏيس ته ڏيکاري چوندو: ”بس ايندڙ مهيني مجموعا ڇپجي مارڪيٽ ۾ اچي ويندا.“
اها ئي سندس وڏي ۾ وڏي خواهش هُئي.
سنڌي ادبي سنگت جي دوستن کان موڪلائي پوءِ نياز هوٽل تي هم عمر جھونن دوستن سان ويٺو ڪچهريون ڪندو. نياز هوٽل بند ٿيو ته وري اڪثر منير هوٽل تي ويندو هو. وفات واري رات به ٻارهين وڳي تائين منير هوٽل تي ويٺو هو. پوءِ اتان اٿي به گھُمندو ڦرندو رهيو. ڀيڄ ڀنيءَ جو 4 وڳي ڌاري پاڙي وارن کيس، سندس گھر جي ٻاهران دڪيءَ تي ويٺل ڏٺو.
رات ساري بيقراري، انتظاريءَ ۾ ولي،
چنڊ ۽ معصوم تارن جو نه دم نڪري وڃي.
ولي اٽڪلي ۽ ٽڪو پنجو ڪندڙ شاعر ڪين هو، صاف دل هيو. هن ڪنهن جي سرٽيفڪيٽ ذريعي ادب ۾ نامور ٿيڻ جي هرگز ڪوشش ڪانه ڪئي. نه ئي هن، ڪنهن ايڊيٽر جي سهاري وٺڻ لاءِ پاڻ پتوڙيو ته جيئن هو کيس، رسالي ۾ نمايان ڪري شايع ڪري.
هن پنهنجي فن رستي اڳتي وڌڻ جي جستجو ڪئي، ڇو ته هن وٽ صلاحيتون هيون. هن نه پئي چاهيو ته پوئين دروازي کان ادبي ايوان ۾ داخل ٿئي ۽ ٻين جون منڍيون لاهي پاڻ کي قداور محسوس ڪرائي.
آءٌ آهيان ڳُجھه سڄڻ جو، آءٌ آهيان فلسفو،
قافلي جي اڳ ۾ آهيان، ڪاروان کان پوءِ پوءِ.
هن سڌي رستي کان پنهنجي فن جي ذريعي عوام آڏو پيش ٿيڻ ٿي چاهيو پر ادبي داداگيرن کيس ٿڏي، اڃا به پوئتي ڌڪڻ جي ڪوشش ڪئي. هن جي فن کي رد ڪرڻ لاءِ، مٿائنس رجعت پرستيءَ جا الزام مڙهيا ويا. کيس ادبي ميڙن ۾ شريڪ ٿيڻ کان محرم رکيو ويندو هو، پر هو مايوس ڪڏهن ڪونه ٿيو. پنهنجو فڪر کنيون هڪ سچي فنڪار جان اڳتي وڌندو رهيو. عام زندگيءَ ۾ جهڙي ريت هو پنهنجي پورهئي سان سچو هو تهڙيءَ طرح ادبي دنيا ۾ لکڻ جي عمل ۾ هو ڪڏهن ڍَرو نه رهيو.
هو سنڌي ٻوليءَ جو اهو برک شاعر هو، جنهن مرندي گھڙيءَ تائين لکيو.
سندس شمار صرافه بازار جي ماهر سونارن ۾ ٿيندو هو.
اسين جڏهن به صرافه بازار مان لنگھندا هئاسين ته سندس دوڪان وٽان تکا تکا گُذري ويندا هئاسين ته جيئن متا وليءَ جي نظر نه پوي ۽ اسان کي سڏي پنهنجو تازو ڪلام نه ٻڌائي. مرهيات جي اها عادت هوندي هئي ته جڏهن به ڪو ادب دوست واقفڪار سندس دوڪان آڏو گذرندو هو ته کيس سڏي پاڻ وٽ ويهاري چانھه به پياريندو ته تازو ڪلام به ٻڌائيندو. ڪڏهن اسان کي ڪنڊ پاسا ڏيندي ڏسي وٺندو هو ته پري کان رڙ ڪندو: ”سڃاڻانوَ ٿو! لنوائي ڀڳا ٿا وڃو.“
پوءِ اسان کيس پرچائڻ تي، نه سائين اهڙِي ڪا ڳالهه ڪانهي، توهين ڪم ۾ رڌل هئا، اهو سوچيوسين ته اوهان کي ڪهڙو اچي سيڙائجي. ”اهي ڪم ته مرندي تائين ڪين ڇڏيندا....... ڀلا اٿَوَ گيت غزل ته ٻُڌايو.“
هاڻي اسان کي هجي ڪو پنهنجو شعر ياد ته ٻڌايون. لاچار هڪ اڌ ٽيڙو کيس ٻڌائيندا سين. پوءِ موٽ ۾ ولي جي درجن کن شعرن ٻڌڻ لاءِ تيار ٿي وينداسين. پوءِ چانهه به پئي پيئبي ته وليءَ جا شعر به پيا ٻڌبا. جڏهن ٻُڌي ٻڌي بور ٿينداسين ته پوءِ ذڪر ڪنداسين مصريءَ جو. (مصريءَ تي مرهيات چڙندو هو.) پوءِ ولي به اسان مان بيزار ٿي شعرن جو ديوان بند ڪندو.
ڪالهه جڏهن صرافه بازار مان گُذرڻ ٿيو ته وليءَ جي دوڪان جي ويجھو پهچڻ کان اڳ مان لنوائي رستي جي پرَينءَ ڀَر ٽپي ويس ته متان ولي دائودپوٽو ڏسي وٺي ۽ سندس شعر نه ٻڌڻا پون، سوچيم ته ڄاڻ پويان وليءَ جو سڏٿيو، پر سندس سڏ ڪونه ٿيو. مون پٺ ورائي وليءَ جي دوڪان ڏانهن نهاريو، اتي ولي نه پر، سندس وڏو پُٽ ڪم ۾ رڌل نظر آيو.
هڪ دفعو وري غور سان دوڪان ڏانهن نهاريم.
مونکي دائودپوٽو نظر آيو، هميشه جان مصروف.
تمام گھڻي جذبي سان ڪم پي ڪيائين.
پنهنجي ۽ پنهنجي اولاد جي پيٽ خاطر.
پنهنجي اولاد جي روشن آئيندي لاءِ.
اوچتو منهنجي ذهن تي ولي جي هيءَ سٽ ياد آئي؛
”مُون ۾ منهنجو پيءُ
ويٺو ٿو وايون ڪري.“