سنڌي شاعريءَ ۾ عورتن جو حصو (مختصر جائزو)
سماجي شعور ۽ سجاڳي پيدا ڪرڻ ۾ ادب اهم ڪردار ادا ڪري ٿو. ادب جا سرجڻهار، معاشري جا اهي حساس فرد هوندا آهن، جن جو ذهني پورهيو عوام کي سچ جي سڃاڻ ڏيڻ سان گڏ، انهن ۾ حياتيءَ سان پيار ڪرڻ ۽ مسئلن سان منهن ڏيڻ جي سگھه پيدا ڪري ٿو. سنڌي ادب جي تقريباً سڀني شاخن جي اؤسر ۾ عورتن ڀرپور حصو ورتو آهي. سومرن جي دؤر جي شاعره مرکان شيخڻ، جنهن جي ڪلام جو مجموعو مرحوم محمد سومار شيخ جو ترتيب ڏنل آهي، سنڌي زبان جي پهرين شاعره هئي. هن جو ڪلام جو نمونو گنان جهڙو آهي، جنهن ۾ ڌڻِي تعالى جي وڏائي ۽ واکاڻ بيان ٿيل آهي.
جديد سنڌي ادب ۾ عورت ليکڪائن کي اڀارڻ ۽ متعارف ڪرائڻ ۾ محترمه بيگم زينت عبدالله چنا جي 1957ع ۾ جاري ڪيل ”مارئي“ رسالي ۽ محترمه خديجه خانم دائود پوٽو جي ماهنامي ”اديون“ 1940ع کان اهم ڪردار ادا ڪيو. 1970ع کان ماهوار سوجھرو به انهيءَ ڏس ۾ نمايان خدمتون سرانجام ڏنيون. انهيءَ دؤر ۾ جيتوڻيڪ ڪيترين عورتن جي شاعري شايع ٿي، پر انهن جو ان صنف سان گھڻو نڀاءُ ٿي نه سگھيو، جنهنڪري اهڙا نالا اهستي آهستي پڙهندڙن کان وسرندا ويا. 1965ع کان 1970ع واري دؤر ۾ شاعريءَ جي شعبي ۾، نور شاهين، سحر امداد ۽ ثريا سوز ڏيپلائيءَ جا نالا نمايان طور اڀري آيا ۽ بعد ۾ انهيءَ سٿَ ۾ اضافو ٿيندو ويو.
نور شاهين، پنهنجي شاعريءَ جي مجموعي ”رسُ مَ رُسڻ گھوريو“ وسيلي پنهنجن احساسن کي پڙهندڙن تائين پهچايو. سندس غزل ۾ روايتي رومانوي خيال ڏنل آهن. موجوده دؤر ۾ سندس ڪلام ادبي رسالن ۾ گھٽ شايع ٿئي ٿو:
آس وئي هر ڪا کڄي
ٿي نه مگر ڪا به سڄي
ختم ٿي ”شاهين“ چُڙي.
ثريا سوز ڏيپلائي ڪهاڻين لکڻ سان گڏ شاعري به ڪري ٿي. هن شاعريءَ ۾ تجربن ڪرڻ بجاءِ روايتي رستو اختيار ڪيو آهي، پر پوءِ به سندس شاعري وقت ۽ حالتن مطابق ٺهڪندڙ آهي:
جي راهن ۾ آهي انڌيرو ته ڇا ٿيو
اسين داغ دل جا جلائي ڏسون.
سحر امداد جديد سنڌي شاعريءَ جي سرواڻ آهي. هن جي شاعريءَ جو هڪ منفرد انداز آهي. فن يا اسلوب جي لحاظ کان هُن اڳ ۾ مروج روايتن کي ٽوڙي سنڌي شاعريءَ کي نوان لاڙا ڏنا آهن. ان ڪري کيس شاعريءَ ۾ هڪ اهم مقام حاصل آهي. سندس شاعريءَ ۾ مشيني ماحول جا عڪس نظر اچن ٿا. نظم ”اوسيئڙو“ ۾ هن اوسيئڙي جي احساس کي هن طرح بيان ڪيو آهي.
پل پل ڪوڪن جيان
ماس ۾
ٽنبجي رهيو آهي.
شمشاد مرزا پنهنجي شاعريءَ جي مجموعي ”سنڌو تنهنجا سڏَ“ معرفت متعارف ٿي. سندسن ڪلام ۾ سادا احساس ۽ ڪومل جذبا عام فهم ٻوليءَ ۾ بيان ٿيل آهن. انهيءَ مجموعي کان پوءِ سندس شاعري رسالن ۾ شايع نه ٿي آهي.
مان ئي مومل مان ئي آس
مان ئي ديول مان ئي داس
مان ئي تنهنجو گيتُ.
سلطانه وقاصيءَ جي شاعري، نازڪ ۽ لطيف احساسن جي شاعري آهي. هُن وٽ شعر جي گھاڙيٽي کان اون جي فڪر جي وڌيڪ اهميت آهي. سندس ڪوتائن جو مجموعو ”دونهاٽيل درشن“ جي نالي سان شايع ٿيل آهي. سندسن شاعريءَ ۾ اداسيءَ جو رنگ هر جاءِ ڦهليل آهي. پنهنجي نظم ”ڳوڙها ڳڙيا ڳُجھه ۾“ چوي ٿي ته:
مونکي هت نه اچڻ گھربو هو
هي ڄاتل سڃاتل چهرا
هي روشنيون هي رستا
مون کي پاڳل ڪري ڇڏيندا.
منور سلطانه هونئن ته گھڻي وقت کان لکي پئي پر سندس پڙهندڙن سان سڃاڻپ شاعريءَ جي مجموعي ”ڳولا“ کان پوءِ چڱي ريت ٿي. سندس شعر ۾ هڪ حساس شاعره/عورت جي احساسن جا اولڙا نظر اچن ٿا:
مان ڪجھه هتي لکڻ چاهيان پئي
پاڻ کي به ڪجھه وندرايان پئي
دنيا کي به ڪجھه سمجھايان پئي.
سوسن مرزا جي شاعري رسالن ۾ گھٽ شايع ٿي رهي آهي. ٻارن لاءِ لکيل سندسن شاعريءَ جو مجموعو ”سڀان جا ٻيجل“ جي نالي سان ڇپيل آهي. هن جي شاعريءَ ۾ ڳنڀير احساس ۽ اداسيءَ جي ڪيفيت جو اثرائتو اظهار ٿيل آهي.
دل ديول جي ديوار سان
ڇو ٿي سر ٽڪرائين
پنهنجو پاڻ گنوائين
ڳهيلي! مُور نه ايندئي ميتُ.
نورالهدى شاهه جو نالو ڪهاڻي ۽ ڊرامي جي حوالي سان گھڻو مشهور آهي. هوءَ انهن ليکڪن مان آهي، جن ٿوري عرصي اندر پنهنجي تخليق جي مڃتا ڪرائي آهي. شاعريءَ ۾ هن آزاد نظم/نظماڻي نثر ۾ پنهنجي نڪور خيالن کي نهايت فنائتي نمونت ۾ بيباڪيءَ سان لکيو آهي:
ٻه ليڪا ڪڍي، صليب ٺاهي
پنهنجو پاڻ ٽنگي ڇڏيان
جي ڏک سڀئي لکي نه سگھان.
مريم مجيديءَ جي شاعريءَ ۾ فڪر جي گھرائيءَ کان سواءِ فن جي جيڪا پختگي آهي اها موجوده ليکڪائن ۾ بنهه گھٽ نظر اچي ٿي. مٽيءَ جي خوشبوءِ سان واسيل سندس شاعريءَ جي ٻولي ۽ لهجو نج آهي. سندس شاعريءَ جي مجموعي ”سروم دُکم دُکم“ ۾ ڌرتيءَ جو هر عڪس موجود آهي. چٽو ۽ خوبصورت عڪس:
پَٽَ تي ڪوبه نه پيرو پنهنجو
ڪيڏو ماڳ ڏکيرو پنهنجو
شبنم موتي ۽ ثريا سنڌي، سنڌي شاعريءَ جا مشهور نالا آهن. هُنن تمام گھٽ عرصي ۾ چڱي شهرت حاصل ڪئي. 1973ع کان 1977ع تائين هنن جي شاعري تقريباً سڀني رسالن ۾ شايع ٿي. شبنم موتيءَ جي ڀيٽ ۾ ثريا سنڌيءَ جي شاعري وڌيڪ اونهي ۽ پختي آهي. هنن ٻنهي جي شاعريءَ ۾ موضوعن جي کوٽِ ناهي. هيٺ ڌار ڌار سندن شاعريءَ جون ڪجھه مصرعون ڏجن ٿيون.
سازن جي ساگر ۾ ٻوڙي
دل دريا ۾ ڪنڪر اڇلي
پيار جون ڇوليون ڪو ڇُلڪائي
ڪوئي جوڳي بين وڄائي.
(شبنم موتي)
ميت اسان جا گيت اڏاڻا
ڏهر ڏهر تي لهر لهر ۾
ڳولن توکي نيڻ نماڻا
آس ٽُٽي پئي بين ڀڄي پئي
دل جا سارا ديپ اجھاڻا
(ثريا سنڌي)
ج.ع منگھاڻيءَ جي شاعري اڪثر ڪري رسالن ۾ شايع ٿيندي رهي ٿي. سندس خيالن ۾ روايتي انداز سان گڏ جدت به آهي. سندس ٻولي پختي ۽ مترنم آهي:
سانجھي ايندي وينديون راتيون
باک ڦُٽيءَ جو رمجھم رمجھم
وسنديون خوشين جون برساتيون.
جيءُ به مرڪي جھول جھليندو.
نذير ناز، ڪهاڻين جي ڀيٽ ۾ شاعري گھٽ لکي آهي. شاعريءَ ۾ اڪثر ڪري هن غزل ۾ پنهنجا خيال بيان ڪيا آهن. سندس غزل نهايت سادا ۽ ڊگھي بحر ۾ هوندا آهن.
هن ڌرتيءَ تي ڪي ڪي مَنَ کي وڻندا آهن ماڻهو
سي ئي سُونهن جي وستيءَ ۾ رهندا آهن ماڻهو.
پشپا ولڀ آزاد نظم/نظماڻي نثر جي صنف جو هڪ اهم نالو آهي. هن جي شاعريءَ ۾ ڏنل ويچار نهايت ڳنڀير، اثرائتا ۽ مَن کي ڇُهندڙ آهن. سندس شاعريءَ جي مجموعي، ”دريءَ کان ٻاهر“ ۾ حساس جذبا ۽ وڻندڙ عڪس، خوبصورت لفظن ۽ تشبيهن سان بيان ڪيل آهن:
پراڻا خواب، جي ڪڏهن حسين هئا
ميرن ڪپڙن جيان
ڪلين ۾ ٽنگيا پيا آهن.
مٿي ذڪر ڪيل شاعرائن کان علاوه شاعري کيتر جي عورتن واري حصي ۾ شاني، رحمت زبيده ميتلو ۽ تهمينه مفتيءَ جا نالا جيتوڻيڪ نوان آهن، پر هُنن جيڪا ٿوري گھڻي شاعري ڪئي آهي اها فني توڙي فڪري لحاظ کان نهايت پختي آهي. انکانسواءِ انهيءَ عرصي ۾ ڪجھه ٻيون شاعرائون به اڀريون آهن، جن مان شهناز ميمڻ، ايس ـ نسرين، مڻيا، زڪيه ميمڻ، زينت بروهي، عذرا جبين ميمڻ، بلقيس عارباڻي، امرتا بيدل، پروين شيخ، سلمى سومرو، رشيده قطب، شازيا رسول، شميم ميمڻ، تسنيم يعقوب، مهر پروين، روشن تبسم ميمڻ، ”تبسم“عروج قاضي، فوزيه قاضي ۽ زيب نظاماڻي قابل ذڪر آهن. عورت شاعرائن جي هڪ خاص ڳالهه رهي آهي ته اهي پنهنجي ماڻيل شهرت کي برقرار رکي نه سگھيون آهن.