ساروڻيون سَوَ ساههَ ۾
جنات بلڊنگ لڳ سندس گھر جي آسپاس، اڪثر شام جو ڪلاڪ ڏيڍ گڏجي پسار ڪندا هئاسي. ان دوران شيخ اياز پنهنجي يادُن جا ورق ورائيندو هو. شخصي زندگي ۽ ادب جي حوالي سان، تمام گھڻيون معلوماتي ۽ دلچسپ ڳالهيون ڪندو هو. هڪ ڀيري چيائين: ”مان انهيءَ موڙ تي پهتو آهيان، جتي ڪپڙي لٽي ۽ کائڻ پيئڻ جو شوق گھٽجي ويو آهي. ڪيترائي قيمتي ڪپڙا ۽ فلسوٽ پيا آهن، پر انهن کي پهرڻ جي طلب نه ٿي رهي. هاڻِ فقط هڪ ئي طلب رهي آهي ته باقي رهيل حياتيءَ جو هر هڪ پل شاعريءَ جي تخليق ۾ گُذاريان. هاڻِ لکڻ منهنجي لاءِ عبادت بڻجي ويو آهي جنهن ۾ مان دلي سُڪون محسوس ڪريان ٿو. مان چاهيان ٿو ته پنهنجي ادب کي هزارين نوان گيت ڏئي وڃان، جيڪي اڃان تخليق نه ٿيا آهن ۽ انهن ۾ سنڌ جي سڀني جاگرافيائي ڀاڱن کي اتان جي ٻوليءَ جي پس منظر ۾ سمايان.“
منهنجي لاءِ اهو تمام گھڻي خوشيءَ جو ڪارڻ آهي جو شيخ اياز جا سوين گيت ۽ بيت، وايون ۽ نظم وغيره سڀ کان پهريان مون ٻُڌا آهن يا پڙهيا آهن. ڇو ته انهن جي تخليق کان پوءِ مُون ئي انهن کي اتاريو آهي يا شيخ اياز کان ٻُڌو آهي. شاعري اُتارڻ جي سلسلي ۾ مهينن جا مهينا روزانو شيخ اياز وٽ وڃڻ ٿعيو آهي. رات جو يا پرهه ڦٽيءَ جو تخليق ڪيل شاعري اڪثر ڪري، صُبح جو شيخ اياز ٻڌائيندو هو. مون شيخ اياز جا ڪتاب، ”رڻ تي رمجھم“، ”راج گھاٽ تي چنڊ“، ”بڙ جي ڇانوَ اڳي کان گھاٽي“، ”اڪن نيرا ڦُليا“، ”ڪراچيءَ جا ڏينهن ۽ راتيون“ ۽ ”جھُڙ نيڻان نه لهي“ سندس ڊائرين تان اتاري، پريس ڪاپيءَ طور فيئر ڪيا. انهيءَ ڪم ڪندي مون ڪڏهن به ٿڪاوٽ محسوس نه ڪئي، پر ائين سمجھندو هوس، ته مان ڪنهن پکيءَ جان، خوبصورت وادين، ڍنڍن، گُلن ٻوٽن ۽ آبشارن وٽان اُڏامندو، گُذري رهيو آهيان.
شاعري اتارڻ دوران اڪثر وچ ۾ شيخ اياز ايندو هو. ڪڏهن مون لاءِ صوف کڻي ايندو هو ته ڪڏهن ڪولڊ ڊرنڪ. مانيءَ جي مهل ٿيندي هئي ته بُوئا (سندس بورچياڻي) کي سڏ ڪري، مون لاءِ ماني آڻڻ لاءِ چوندو هو. ڪچهري به ڪندو رهندو هو ته جيئن مسلسل لکڻ ڪري ٿڪ محسوس نه ڪيان. ڪتاب شايع ٿي ايندو ته پهريان اُن جي ڪاپي ڏيندو. جڏهن سندس شاعريءَ جو مجموعو، ”اڪن نيرا ڦليا“ شايع ٿي آيو ته ان تي لکي ڏنائين:
”پهرين ڪاپي ادل سومري لاءِ، جنهن جي تعاون کان سواءِ هن ڪتاب جي ڇپائيءَ ۾ دير پئجي وڃي ها.“
ڪوبه ماڻهو شيخ اياز سان شخصي توڙي نظرياتي اختلاف رکي سگھي ٿو، ڇو ته انسان بهرحال انسان آهي ۽ انسانن جا هڪٻئي سان اختلاف رهندا آيا آهن. پر شيخ اياز جي ڏات اسان جي ادب جو اهو بي بها سرمايو آهي، جنهن جو هن وقت اندازو ڪرڻ مشڪل آهي. ڪوي شيخ اياز، ادب جي اڀَ تي، پنهنجن واين، بيتن ۽ نظمن جا هزارين ستارا چمڪايا آهن، جن جي جوت ڪڏهن جھَڪي ٿيڻي نه آهي، ان بيماريءَ جي حالت ۾ به راتين جون راتيون جاڳي اسان جي ادب جي ڦلواڙيءَ ۾ ڪوتائن جا اهڙا گُل ٽڙايا آهن، جن جي سرهاڻ سدائين رهندي. ادبي تاريخ ۾ اهڙو مثال مشڪل سان ملندو ته ڪنهن شاعر پرهه ڦٽيءَ کان اڳ پکين سان گڏ جاڳ، باک جهڙا بيت، وايون ۽ نظم تخليق ڪيا هجن. موٽ ۾ تنهنجا ناپاڪ هٿ، انهيءَ سرجڻهار کي ڀونڊي ڏيڻ لاءِ کڄن ٿا. حيف هُجئي او مورک! ڀلا سورج کي ڀونڊو ڏيڻ ڪهڙي معنى رکي ٿو؟
(شيخ اياز ٻڌايو هو ته هڪ ڀيري هُو سکر ۾، گھنٽا گھر وٽ خريداري ڪري رهيو هو ته اتان هڪ نام نهاد شاگرد اڳواڻ ڪار ۾ گُذريو. اوچتو شيخ اياز جي مٿس نظر پئي ته هُن ڪار جي دريءَ مان کيس ڀونڊو ڏنو هو.)
شيخ اياز کي مون ڪڏهن به جذباتي ٿيندي ڪونه ڏٺو آهي. هو پنهنجي مَٺَگھُرن لاءِ به نيڪ جذبا رکندڙ آهي، پنهنجي مخالفن کي پرپُٺ گھٽ وڌ ڳالهائڻ جي رسم اسان وٽ تمام پراڻي آهي، پر مون شيخ اياز کي انهيءَ معاملي ۾ ان جبل وانگر محسوس ڪيو آهي، جيڪو پنهنجي چؤڌاري طوفانن جي پرواهه ڪرڻ کانسواءِ، خاموش ۽ پروقار بيٺو هوندو آهي.
شيخ اياز هونئن ته نهايت ڳنڀير شخصيت جو مالڪ آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن ڀوڳ چرچي واري موڊ ۾ به ايندو آهي. پراڻي سکر واري بازار ۾ هڪ ريڙهيءَ واري جي ڀرسان گُذري رهيا هئاسين. ريڙهيءَ تي گدرا رکيل هئا. شيخ اياز گدرن تي هٿ رکندي، ريڙهيءَ واري کان پڇيو: ”ڏي خبر، ڪيئن ٿو ڏئين گدرا؟“
”چئين روپئي ڪلو“ گدري واري وراڻيو.
”ڀلا مٺا به آهن يا نه؟“ شيخ اياز پڇيو.
”سائين اها خبر ته خدا کي ته، گدرا مٺا آهن يا ڦِڪا“ گدرن واري نماڻي انداز ۾ وراڻيو.
شيخ اياز کيس کلندي چيو:
”چڱو ترس ڀلا ته مان خدا کان پُڇي، موٽي ٿو اچان.“
اڀياس جا ستَ سمونڊ پار ڪندڙ ڪوي شيخ اياز، پنهنجي گفتگوءَ مان ڪڏهن ڪڏهن معصوم ٻار وانگر لڳندو آهي.
شيخ اياز جي طبيعت ڪجھه ٺيڪ نه هُئي، مان به سندس گھر ويٺو هوس. منهنجي ڀرسان اچي چيائين، ”ادل! منهنجون اکيون ته ڏس، سائيون آهن ڇا؟ ڊاڪٽر چيو پئي ته متان سائيءَ جو اثر هجي.“
مون شيخ اياز جي اکين ۾ نهاريو.
الائي ڪيترن چهرن، ماڳن ۽ خوبصورت نظارن جو مشاهدو ڪيو هوندو انهن اکين، هزارين صفحن ۽ لکين لفظن کي ڏٺو هوندو انهن اکين، پوءِ به انهن ۾ ڪائي ٿڪاوٽ ڪانه هُئي.
عقابي اکين جهڙيون اکيون، جيڪي ڪنهن خوبصورت منظر کي جھٽڻ لاءِ ڄڻ آتيون هُجن.
شيخ اياز کي مون روئندي به ڏٺو آهي ته بي انتها کلندي به. رشِيد ڀٽيءَ جي وفات جو کيس گھڻو ڏک ٿيو هو. چيائين ته، هو پنهنجي والده جي وفات ۽ رشيد ڀٽيءَ جي لاڏاڻي تي گھڻي ۾ گھڻو رنو هو. مون کي ياد آهي رشيد ڀٽيءَ جي جنازي کڻڻ جو منظر، جڏهن شيخ اياز اوڇنگارون ڀري رُنو هو.
هڪ موقعي تي شيخ اياز ايترو ته کليو هو جو کلندي کلندي سندس اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا ها. مون کي يقين نه پئي آيو ته ڳنڀير ۽ سنجيده طبيعت جو ماڻهو، ائين کلي به سگھي ٿو. اهو هڪ ڪتاب ۾ آيل جگر مراد آباديءَ جو ذڪر هو، جنهن کي بيان ڪندي، شيخ اياز کلندو رهيو. ڳالهه ڪجھه هيئن هُئي ته جگر مراد آبادي پنهنجي هڪ دوست وٽ مهمان ٿي ويو. رات جو ميزبان کيس هڪ ڌار ڪمري ۾ حقو ڏيئي پاڻ وڃي سُتو. جگر کي ننڊ نه ٿي آئي سو غزل ٺاهڻ شروع ڪيائين. حقي ڇڪڻ سان گڏ غزل جا شعر به جوڙيندو ٿي ويو. حقي جا اڱر ٺري ويا پر غزل اڃا مڪمل نه ٿيو هو. حقي کانسواءِ سندس ذهن ڪم نٿي ڪيو ۽ آڌيءَ رات ميزبان کي جاڳائڻ مناسب نٿي سمجھائين، سو ڪُڙتو لاهي، ان جا ٽڪر ڪري حقي ۾ ساڙيندو ويو. هُن غزل مڪمل ڪرڻ ٿي چاهيو، پر حقي کانسواءِ تخليق جو سفر ڏکيو هيو، سو شاعر سڳوري آخرڪار پنهنجو پاجامو لاٿو ۽ پاجامو ساڙيندي حقو ڇڪيو ۽ غزل ٺاهي مڪمل ڪيو. صبح جو ميزبان جڏهن شاعر کي جاڳائڻ لاءِ سندس ڪمبل مٿي کنيون ته همراهه ننگو ستو پيو هو.
شيخ اياز، اهو ڪتابي واقعو ٻڌائيندو به ٿي ويو ته کل ۾ ٻڏندو به ٿي ويو. مون کيس ايترو کلندي ڪڏهن به ڪونه ڏٺو آهي.
ڪراچيءَ ۾ ڪلفٽن واري فليٽ تي مان ۽ تاجل بيوس، شيخ اياز وٽ وياسي. کانئس طبيعت جو پڇيوسي. ڳالهين ڪندي استاد بخاريءَ جي بيماريءَ جو ذڪر نڪتو، جيڪو ان وقت جناح اسپتال جي پرائيويٽ وارڊ ۾ داخل هو. شيخ اياز (جيڪو خود ان وقت ناچاڪ هو) استاد بخاريءَ کان خير عافيت معلوم ڪرڻ جي خواهش ڏيکاري. شيخ اياز، تاجل ۽ مان جڏهن جناح اسپتال جي پرائيويٽ وارڊ ۾ پهتاسي ته خبر پئي ته استاد بخاري، ڪينٽونمينٽ اسٽيشن ڀرسان شاليمار هوٽل منتقل ٿي ويو آهي. وري ٽئي ڄڻا شاليمار هوٽل پهتاسين. اڌ ڪلاڪ اڳ استاد بخاري پنهنجي دوستن سان اتان سامان کڻي هليو ويو.
شيخ اياز کي استاد بخاريءَ سان نه ملڻ جو افسوس ٿيو ۽ اسان کي چيائين ته جڏهن به اسان استاد بخاريءَ سان ملون ته کانئس، سندس پاران خيرعافيت ضرور پڇون. سوچيم ته شيخ اياز خود بيمار آهي، پر پنهنجي هڪ بيمار شعر ڀاءُ لاءِ ڪيئن نه همدرديءَ جا احساس رکي ٿوجو تڪليف ڪري کانئس پڇڻ لاءِ هليو.
ڪڏهن ڪڏهن ائين ٿيندو آهي جو پسند جا شعر ۽ جملا وغيره ڊائري تي اتاري ڇڏبا آهن، جن جي هيٺان ليکڪن جو نالو لکڻ وسري ويندو آهي ۽ ڪجھه وقت گذرڻ بعد انهن شعرن ۽ جملن جي تخليقڪارن جي خبر نه پئجي سگھندي آهي. شيخ اياز چواڻي ته سندس نثري نظم جي مجموعن، ”پتڻ ٿو پور ڪري“ ۽ ”ٽڪرا ٽٽل صليب جا“ ۾ پندرهن کن نثري نظم ٻين ليکڪن جا به شامل ٿي ويا آهن، جيڪي سندس ڊائري تي اتاريل هئا ۽ سندس نثري نظمن سان گڏجي ويا هئا، پر انهن جي خبر ناهي ته اهي ڪهڙا آهن. اهڙيءَ ريت شيخ اياز وڌيڪ ٻڌايو ته فارسي شعر جي هڪ مصرع:
کستي که کُشته نه شُد، از قبيله مانيست
جو ترجمو پڻ سندس هڪ بيت جي مصرع ۾ هن ريت اچي ويو آهي:
جيڪو ڪونه ڪٺو، سو نه اسان جي ڪُڙم مان.
گھڻي مطالعي سبب، اتفاقاً غير ارادي طور، اڀياس هيٺ آيل ويچار، ڪڏهن ڪڏهن پني تي پکڙجي ويندا آهن. جيڪڏهن تخليقڪار کي، خيالن جي ان هڪجھڙائپ جي خبر پئجي ٿي وڃي ته ان کي لڪائڻ بدران ظاهر ڪرڻ وڌيڪ بهتر آهي ته جيئن مستقبل جي نقاد کي اهڙي اوڻائيءَ ظاهر ڪرڻ جو موقعو نه ملي.
شيخ اياز جي گھريلو زندگي ۽ آفيس جي مصروفيتن جي ويجھي مشاهدي هئڻ ڪري، سمجھه ۾ نه ايندو هو ته هي شاعڳر ماڻهو مطالعي ۽ تخليق لاءِ ڪيئن ٿو ايترو وقت ڪڍي؟ صبح کان منجھند تائين مختلف ڪورٽن ۾ ڪيسن جي پيروي، منجھند جوٿورو آرام. وري شام کان آفيس ۾ اصيلن جي مسئلن جا داستان ٻڌڻ ۽ انهن کي مطمئن ڪرڻ. جڏهن مون کيس دوستن ۽ عقيدتمندن سان گھٽ ملڻ جي شڪايت ڪئي ته چيائين: جيڪڏهن ملڻ جُلڻ جو اهوسلسلو وڌائي ها ته هوند گھڻو وقت ان طرف سيڙجي وڃي ها ۽ هو پنهنجي تخليقي عمل کي ايترو وقت ڏئي نه سگھي ها. شيخ اياز جي انهيءَ روش جي ڪري ڪي ماڻهو کيس مغرور سمجھندا هوندا، پر سوچڻ گھُرجي ته جيڪڏهن اهڙو ماڻهو، جنهن جا سوين عقيدتمند هُجن، سماجي وهنوار ۾ ماڻهن سان ملاقاتن جو سلسلووڌائي ته شايد سندس گھڻو وقت ڪچهرين ۾ گُذري وڃي. ڇو ته سندس گھڻي کان گھڻا پڙهندڙ ساڻس ملڻ چاهيندا آهن. سندس پرستارن جا ڏانهنس ڪيترائي خط ايندا آهن، جن ۾ فوٽو موڪلڻ جي فرمائش سان گڏ، ساڻس ملڻ جي خواهش جو اظهار هوندو آهي.
شيخ اياز پنهنجي ڪتاب، ”ڪراچيءَ جا ڏينهن ۽ راتيون“ ۾ سبطِ حسن جو ذڪر ڪندي هڪ هنڌ لکيو آهي ته اردو ٻوليءَ جا اديب سبطِ حسن جي ساٿ لاءِ سڪندا هئا. مان سمجھانٿو ته اسان وٽ ساڳي حيثيت شيخ اياز کي حاصل آهي.
(پنهنجي همعصر ليکڪن/شاعرن وٽ نه سهي، پر ان کان پوءِ وارن شاعرن/ليکڪن وٽ شيخ اياز کي اهڙي حيثيت ضرور حاصل آهي).