پنهنجي پاران : سڄڻ ميخون ڏونگرين
اتر ڏِني اوت، نه مون سوڙ نه گَبرو،
چاريِئي چُنيءَ پوت، مون ريڙهيندي رات گئي!
سنڌ جي لاڏائو قبيلن، خانه بدوشن باهيون ٻاري پئي اُتر جي آريائي حملن جي مزاحمت ڪئي! بدين جي پرينءَ افتحار کوسي نئين سال جي آجيان جو ادبي پروگرام رٿيو هو، اچڻ لاءِ زور ڀريو هئائين، شهر بجاءِ هُن پنهنجي ڳوٺ تلهار ويجھو ٻهراڙيءَ ۾ اهو سٽاءُ سِٽيو هو، جتي مچ ڪچهريءَ رٿيل هئي. لاڙ جيئن ته پوئين ڏينهَن ۾ مذهبي تنگ نظريءَ جو مثال بڻجي، هڪ قديم سنڌيءَ دراوڙ جي لاش جي بيحرمتيءَ جي ڪري، ڏيهي ۽ پرڏيهيءَ ميڊيا تي سنڌ جي بدترين خُواريءَ جو سبب بڻيل هو، جنهنڪري شرڪت ضروري سمجھيم. سج لٿي مهل پياري شوڪت اڄڻ (ايس ڊي ايم جھڏو) سان گڏجي پروگرام لاءِ نڪتس. شوڪت اڄڻ قوم دوست لبرل انسان آهي. سفر ۾ اسان جو موضوع لطيف بڻجي ويو. رات جو جڏهن پروگرام ۾ مچ روشن ٿيا، اسٽيج گرم ٿيو ته اسان سڀني آيل مهمانن کي روايتي سوکڙيءَ اجرڪ کان هٽي ڪري شاهه جو رسالو سوکڙي ڪيو ويو! اها وڏي عزت افزائي محسوس ٿي. ٺرندڙ ڪاريءَ رات ۾ هِي نئين عاشقاڻي روايت وڏو نياپو محسوس ٿي. سوچيم: سنڌ جي خاموش راتين ۾ هاڻ جڏهن لطيف جو فڪر سوکڙيءَ ٿيڻ شروع ٿيو آهي ته پڪ ٿي وئي آهي ته سنڌ پنهنجو وڃايل دڳ ڳولڻ جي شروعات ڪري ڇڏي آهي.
صوفي ازم ۽ سيڪيولرازم سنڌ جي اصل سڃاڻپ آهي، مدارين ۽ تاريخ جي رهزنن جي ساٿارين سنڌ جي ان اصل روح کي لُٽڻ، گھُٽڻ ۽ ڪُچلي ڇڏڻ جي ڪوشش ڪئي آهي! ان ڪري سنڌ وڏن سانحن جو شڪار آهي. سنڌ جي اصل سڃاڻپ جو برقرار رهڻ سنڌ جي حق ۾ آهي. اُن رات لاڙ جي هوائن ۾ جديد سنڌي شاعريءَ مهڪِي، صوفي فڪر تي ڳالهايو ويو. رقص ٿيا، بينُون ۽ بانسريون وڳيون، ۽ راڳين فجر تائين ساز ۽ آواز سان دلين ۽ اکين کي سُمهڻ ڪونه ڏنو! صبح جي اڇاڻ ظاهر ٿيندي ئي اسان واپس موٽياسين، وري به اسان جو موضوع لطيف هو. سج لٿي کان سج اُڀرڻ تائين لطيف ئي اسان جو دوست بڻيل هو، جنهن چيو پئي:
مَتان مُٺي! ڇڏين، پِريتڻو پاڻان،
ڄاپن جئن ڄاڻا، تون پڻ هوئج تِن جئن!
_
”اي مُٺيءَ! متان محبت کي پاڻ کان الڳ ڪرين،
جيئن جاڙا ٻار گڏ ڄمن ٿا، تون به پريت سان ائين گڏ هجج!“
اوچتو اهو خيال ڪر کڻي اُڀو ٿيو ته، ڇو نه بابا ڀٽائي جي فڪر تي ڪو دل وارو ڪم ڪري ڏسجي. لطيف کي دل ۾ ته زمانن کان رکيو پيو هلجي، ڇو نه هُن جي شاعريءَ کي پنهنجي عاشقاڻي اک سان ڏسجي. لطيف تي پنهنجي سوچ ۽ نظر سان اظهارڪري ڏسجي. نئين صبح ۾ اڀريل ان خيال سان نڀائڻ جو وچن ڪري ويٺس! جڏهن لطيف کي ويهي، نئين انداز سان پڙهيم، ته لطيف ايترو ته گھرو ۽ نئون لڳم، جو سڀ ارادا ٺري ويا، سوچيم، ڀٽائي تي اڀياس جو ڪم منهنجي ذهن کان گھڻو ڳرو آهي، ڪونه نڀائي سگھنداسين! دنيا جي هڪ عظيم شاعر جي شاعريءَ تي لکڻ مون کي ناممڪن لڳو. پر دل جي عشق چيو، عشق ڪرڻ تنهنجو حق آهي، سُهڻي ٿِي وڃ، باقي جيڪا درياهه جي مرضي! حقيقت اها آهي ته، آئون لطيف جو پارکو ۽ ڄاڻو ناهيان، نه عالم ۽ محقق آهيان. آئون فقط ڀٽائي جو طالب ۽ ننڍڙو عاشق آهيان. اهِل علم سنڌين، لطيف تي، لطيف جي شاعريءَ تي تمام گھڻو پيار ڀريو ڪم ڪيو آهي. مون لطيف تي ٿيل اها سڄي تحقيق ناهي پڙهي، ان ڪوتاهي جو اعتراف اٿم. پر جيڪي ڪجهه پڙهيو اٿم، ان مان اهو ڄاتو اٿم ته اڃان لطيف تي تمام گھڻي تحقيق جي گھرج آهي. ان حقيقت ۾ ذرو به شڪ ناهي ته لطيف جي شاعريءَ سمنڊ به آهي، درياهه به آهي، ڌرتيءَ به آهي، ته فڪر جو آسمان به آهي. ان کي جيترو گھرائيءَ سان ڦولبو، اوترا نوان راز ظاهر ٿيندا ويندا، قصو ختم نه ٿيندو.
لطيف صوفيءَ به آهي، عاشق به آهي، محبوب به آهي، عظيم شاعر به آهي، ته فلاسافر به آهي. لوڪ ڏاهپ جو وينجھار به آهي. تصوف جو خزانو به آهي، ته انساني احساس جو ويڄ به آهي، سامونڊيءَ به آهي ته کاهوڙيءَ به آهي. سنڌ جو عاشق آهي ته پوري عالم جو به دوست آهي. ڪڏهن پتنگ آهي، ڪڏهن آڳڙيو آهي. ڪڏهن سهڻي آهي ته ڪڏهن مارئي آهي. ڪٿي منصور جو سڏ آهي، ته ڪٿي روميءَ جو يار آهي. ڪٿي ڏياريءَ جو ڏيئو آهي، ته ڪٿي عيد جو ڀاڪر آهي! ڪڏهن هنج ٿي موتيءَ چُڻي ٿو، ڪٿي ڪونج بڻجي اڏار ۾ نظر اچي ٿو! ڪڏهن ڪاڪ جو ڪاپڙيءَ آهي، ته ڪڏهن رام ڪليءَ جو ڀڀوت جوڳيءَ آهي! ڪڏهن مومل جو مجاز آهي، ته ڪڏهن سسئي جي اداس نگاهه جو اُلڪو آهي! ڪڏهن ويرانيءَ ۾ چنڊ آهي، ته ڪڏهن سارنگ جي انڊلٺ آهي! ڪڏهن ڪيچ جو پنڌ آهي، ته ڪڏهن لاڙ جو لُڙڪ آهي! ڪڏهن ڏياچ جو ڪنڌ آهي ته ڪڏهن ٻيجل جي تند آهي! ڪڏهن جھوڪ جي هوا آهي ته ڪڏهن پڌام جي پُڇا آهي! ته ڪڏهن ڪڇ جي کٿوريءَ آهي! ته ڪڏهن ڪلاچي جي خاموشيءَ آهي! ڪڏهن مڪڙيءَ آهي، ته ڪڏهن ڇوليءَ آهي!
لطيف عشق، وجد، انسانيت، جدوجھد، ۽ سنڌي ٻوليءَ آهي. ايڏي وڏي شاعر جي شاعريءَ جو انصاف ڀريو اڀياس ڪرڻ سچ ته منهنجي وس جي ڳالهه ناهي. مٿان وري جو محترم رسول بخش پليجي جا هِي واڄٽ ڪندڙ لفظ پڙهان ٿو ته آڱريون ئي ٺري وڃن ٿيون، انڌا اونڌا ويڄ ڪتاب ۾ لکيو اٿن: “لطيف تي سَوَن سالن کان اسان جا بزرگ لکندا اچن، سنڌي ٻوليءَ جون سموريون صنفون ۽ تعريفي اکر کُٽائي ڇڏيا اٿن، پر اهڙا سوين مقالا پڙهڻ کان پوءِ به ذهنن تي اُها ڪيفيت پيدا نٿي ٿئي، جيڪا لطيف جي ٻن سٽن کي پڙهي ڏسڻ سان ٿئي ٿي. در حقيقت هرسال جيڪي بزرگ لطيف جھڙي ديوَ پيڪر، هماليه جبل جيڏي انسان کي خراج عقيدت ڏيڻ بهاني پنهنجي ذاتي راين جي تنجڻن ۾ ٻڌڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، ۽ کيس پنهنجي تنگ نظر جي پتڪڙيءَ چيچ ۾ هٿ ڏئي، پنهنجي مرضي موجب پيرڙيون کڻائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، تن جي خود اعتمادي ۽ خوشفهميءَ تي مون کي هميشه ساڳيءَ وقت کِل ۽ روئڻ ايندو آهي. آءٌ تصور ۾ ڪيتريون ٻليون ڏسندو آهيان، جيڪي ڪنهن ڪيهر شينهن جي ڪُلهي تي چڙهي، بزرگانه شفقت سان سندس پُٺ ٺپري، سندس سرپرستيءَ ڪرڻ جي ڪوشش ڪنديون هجن!” مار! هِن راءِ کان پوءِ ڪيئن دل ٻڌجي ته لطيف کي ڪجهه ڀيٽا ڪجي؟ ڇا ڪجي؟ عشق بي چيو آهي، جيڪو چوي ٿو، عشق پڌرو ٿيڻ ئِي گھرجي، ضروري ناهي ڪو شاهڪار ڪم پيش ڪجي، جھڙو حال هجي، اهو ڪم ڪجي ته به ڪو حرج ناهي!
اهو ئي سوچي سنڌ جي هماليا جبل کان به وڏي شاعر سان پنهنجي محبت کي پڌرو ڪرڻ جي هڪ ننڍڙيءَ ڪوشش ڪئي اٿم .
ايڇ ٽي سورلي لکيو آهي: “منهنجي راءِ ۾ شاهه لطيف اُن ملڪ ۾ پيدا ٿيندڙ سڀني شاعرن کان وڏو شاعر آهي، جنهن کي هاڻ پاڪستان چيو وڃي ٿو! هُو پاڪستان جو قومي شاعر ڪونهي، ان جا ڪي تاريخي ۽ سياسي سبب آهن، جن جو اعليٰ ادبي معيار سان ڪوبه واسطو ڪونهي. هڪ ٻيو شاعر هن وقت پاڪستان جو قومي شاعر آهي، اها هڪ جُدا ڪهاڻي آهي !” اُها ڪهاڻي سنڌ جي باشعور ماڻهن کان هاڻ ڳُجھي ناهي! اُن جُدا ڪهاڻي ۾ سنڌ جا جوڌا پنهنجيون زندگيون جيلن ۾ ساڙي چڪا آهن! اڄ به سنڌي ليکڪ ان جبر جو شڪار آهي ته سچ نه لکي! سنڌي روشن خيال ليکڪن کي سچائيءَ سان لکڻ جي هتي اجازت ناهي. اسان قابو ٿيل ليکڪ دل جي ڳالهه ڪرڻ کان محروم آهيون. ها اهو سچ آهي ته سنڌيءَ اڄ پاڻ کي هڪ قوم تصور ڪن ٿا. اهو قومي وجد هر دل ۾ موجود آهي. ان جي پويان لطيف جو فڪر شامل آهي. هڪ قوم جي حيثيت ۾ شاهه لطيف سنڌين جو قومي شاعر آهي. ان حقيقت کي ڪنهن به کاري هيٺ نٿو لڪائي سگهي! قومون پنهنجا فيصلا پاڻ ڪنديون آهن. ان ڪري سنڌي هڪ قوم جي ڏنل قومي شاعر جي فيصلي کي ڪابه طاقت تبديل نٿي ڪري سگھي! سنڌي قوم فطري طور پر امن قوم رهي آهي، جنهن سڄي دنيا جو احترام ڪيو آهي. سنڌين جو تاريخ ۾ ڪيترو احترام ۽ ساڻن زيادتيون ٿيون آهن؟ سنڌ ڪهڙين ڪهڙين رهزنين کي پنهنجي سيني تي زخمن وانگي برداشت ڪيوآهي؟ سنڌ ڇا ٿِي سوچي؟ اهي سوال ۽ انهن جا جواب نه ڪنهن کان لِڪل آهن، نه وري سنڌ جي باشعور ساڃهوندن ان تي پردو وجھڻ مناسب سمجھيو آهي!
سنڌ جي سڄاڳي اڄ جو وڏو سچ آهي. سنڌي ڪلهه به سج جي روشنيءَ جا عاشق هئا، اڄ به انهن انهيءَ نظريي کي پُٺيءَ ناهي ڏني! ارڙهين صديءَ ۾ ڀٽائي جي جيڪا قومي ۽ صوفياڻي سوچ هئي. ٽن صدين کان پوءِ به ان سچ کي وقت جي اُڏوهيءَ کائي ناهي سگھي! سنڌي قوم اڄ به لطيف جي آڱر جھلي بيٺل آهي! لطيف سنڌين جي دلين ۾ موجود آهي، ته ڄڻ سيڪيولر فڪر سنڌين جو نظرياتي مورچو بڻيل آهي. هڪ وقت آيو، جو سنڌي قوم ٻن مذهبن طور ورهائجي وئي. ان تجربي مان سنڌي قوم تاريخ جي ان شعور کي ماڻيو آهي، جيڪو تمام گھٽ قومن کي هوندو آهي. قومن جي زندگين جا اهي تاريخي تجربا انسانن کي نئين شعور کان آگاهه ڪندا آهن. سنڌين ان تاريخ مان ڪافي ڪجھه سکي ورتو آهي. هڪ دؤر ۾ اسان جي باشعور ماڻهن صوفين تي لڳندڙ ميلن ملاکڙن جي مخالفت پئي ڪئي، هاڻ انهن کي سُڌ پئي آهي ته صوفين جا ميلا قومي اتحاد ۽ صوفيءَ ازم کي قائم رکڻ لاءِ ڪيڏا اهم آهن.
سنڌين جو قومي استحصال ڪهڙن ڪهڙن نالن ۾، معتبر نظرين ۾ ۽ نعرن ذريعي ڪيو ويو آهي؟ اڄ جي شعور ان راز کي ڳولي ورتو آهي. اهو راز خود لطيف ٻڌايو آهي ته:
ڌُريان ئي ڌاريان، مِٽ مُئي جا نه ٿيا،
مَدي ڏيرن مَن ۾، آئون کِليو کيڪاريان،
صبح ٿِي ساريان، اُٺ نه اوطاقن ۾ .
سنڌ سان اهو ئي حشر ٿيو آهي، جيڪو مارئي سان ٿيو هو، جھڙو سسئي سان ٿيو هو! اُٺن ڪيئن لاڻو سمجھي سنڌ کي کاڌو آهي، اُن جو حساب ٿيڻ ضروري آهي. اها تمام ٿورن ماڻهن کي سُڌ آهي ته سنڌ جي سيڪيولر، پرامن، انسان دوست صوفي فڪر کي باهه ۾ ساڙڻ جون غليظ سازشون چوٽ تي چڙهي چڪيون آهن. سنڌ انتها پسنديءَ ڏي ڌڪجي رهي آهي، جنهن کي بچائڻ سنڌ جي باشعور فردن جو قومي فرض آهي. مندرن تي حملا، ڌرمشالائن کي باهيون، سنڌي هندن جي ملڪيتن کي ڦٻائڻ جون سازشون، انهن کي ڪوڙن جڙتو ڪيسن ۾ ڦاسائڻ جا مرحلا تمام وڏي سازش آهن، نه رڳو ايترو پر قومي ڪارڪنن کي به جيئري ساڙيو ۽ ماريو پيو وڃي. اها نئين ايجندا آهي جيڪا سنڌ تي مڙهي پئي وڃي. ٿورو ذهن ۾ رکڻ کپي ته ٻي عالمي جنگ کان پوءِ 1920ع ڌاري عالمي قوتن پنهنجي مفاد لاءِ مختلف اڏا ٺاهيا هئا. هاڻ عالمي قوتن نئون ڦيرو کاڌو آهي، ته انهن جا محور تبديل ٿي رهيا آهن. اهي قوتون ڀاڙي جا غنڊا خريد ڪري ماحول تبديل ڪرڻ ۾ مصروف آهن. عالمي قوتن جون پگھاردار ۽ ڪمداريءَ ڪندڙ ڌريون سنڌ جي سيڪيولر ۽ روشن خيال فڪر کي نشانو بڻائڻ لاءِ سندرو ٻڌي چڪيون آهن، سنڌ ۾ رجعت پرستيءَ جا ادارا وڌائڻ جو سلسلو شروع ڪيو ويو آهي، ان لاءِ امداد ڏيڻ وارا هٿ موجود آهن. سنڌ جو اصل وارث مذهبي اقليت جي بنياد تي نشانو بڻجڻ جي دؤر مان گذري رهيو آهي. ياد رکڻ گھرجي ته اهو اقليت ناهي، سنڌ ڌرتيءَ جو وارث آهي. ان جي عزت سنڌي قوم جي عزت آهي. ان نظريي کي سمجھڻ ۽ عام ڪرڻ جي وڌيڪ ضرورت آهي. سنڌ جي سيڪيولر فڪر جو گھيراءُ ٿيڻ واري سازش جو گڏجي مقابلو ڪرڻ جي گھرج آهي. وقت جي ضرورت آهي ته رجعت پرستيءَ کي منهن ٽوڙ جواب ڏنو وڃي.
منهنجو ايمان آهي ته جيڪڏهن هر سنڌيءَ جي گھر ۾ لطيف کي پڙهيو ۽ سمجھيو وڃي ته سڄي سنڌ ٻيهر مڪمل صوفي ازم جو گھر ٿي سگھي ٿي.
لطيف جي شاعريءَ انتهائي عظيم ۽ مهذب آهي، مهذب پرست آهي. لطيف جي شاعريءَ اوڀر جي ڪپهه جو گل آهي، اوڀر جي ڦُٽيءَ مان جنم وٺندڙ اجرو لباس آهي. سنڌيءَ قوم کي رجعت پرستيءَ کان بچائڻ لاءِ لطيف جو قومي فڪر حفاظتي ٽڪن طور ڏيڻ بيحد ضروري آهي. سنڌ جنهن لاءِ آمريڪي محقق عهدنامه عتيق جو حوالو ڏئي ڄاڻائي ٿي ته: “انسان ذات جي شروعات سنڌ مان ٿي!” ان سنڌ ۾ ان جو وارث دراوڙ عزت واري طريقي سان هوليءَ به نه ملهائي سگھي، ته ان کان وڏو ٻيو الميو ڪهڙو هوندو؟ ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته سنڌ جو عظيم روح بحال ٿيڻ کپي.
ڀٽائي تي لکيل هن ڪتاب لاءِ ڪابه دعويٰ ناهي، مون پنهنجو عشق پڌرو ڪيو آهي، اهو عشق سنڌيءَ قوم کي قبول پيو ته ڄڻ مون کي سڀڪجهه حاصل ٿي ويو.
آءٌ تمام گهڻو ٿورائتو آهيان نوجوان قلمڪار پنهنجي دوست تولارام سوٽهڙ ۽ اُڀرندڙ ليکڪ پرديپ ڀاناڻيءَ جو، جن هن ڪتاب جي مسودي کي ڪمپوز ڪري ڇپائيءَ جي لائق بڻايو.
[b]ايوب کوسو
[/b]جهڏو
جولاءِ 2014ع