لطيف جو عظيم تصوف
تصوف ايڏو وڏو موضوع آهي، جيڪو ڪنهن هڪ ڪتاب ۾ لکي پورو ڪرڻ ممڪن ئي ناهي، هِيءُ عالمي موضوع آهي. هتي اسان صرف ان جو ڳَر پيش ڪنداسين جنهن جا ماخذ مختلف ڪتاب آهن.
تصوف بابت مختلف رايا آهن. شيخ الاسلام ذڪريا انصاري جو قول آهي ته: ”تصوف اهو علم آهي، جنهن سان انسان جو نفس پاڪ ۽ اخلاق بهتر ٿيندو آهي.“
عمر بن عثمان المڪي جو قول آهي ته: ”صوفي نقد وقت جي قيمت ڄاڻي ٿو، ۽ هر وقت جنهن جو هوندو آهي، ان جو ئي ٿي سگهي ٿو.“
شيخ ابوالحسن جو چوڻ آهي ته، ”تصوف اهو آهي، جيڪو دل جي صفائي سان گڏ صوف جو لباس پائي، نفساني خواهش تي قابو پائي ٿو.“
سائين جي ايم سيد جو چوڻ آهي ته، ”تصوف، محبت، ۽ اخلاق تي گهڻو زور ڏئي ٿو. ڇاڪاڻ ته انساني زندگيءَ جا مکيه مقصد اتحاد انساني، امن عالم، ۽ ماڻهن جي روحاني ۽ جسماني ترقي جا هئا. جنهن ڪري تصوف هر چڱي شيءَ کي هٿ ڪري ٿو، ۽ بُري کان پاسو ڪري ٿو.“
”تصوف لفظ صوف جو لباس پائيندڙ (پشم يا اونهي کاڌيءَ جو لباس پائيندڙ) مان نڪتو آهي. عربي لغت ۾ صوف جي معنيٰ آهي ”اُهي جن صوف جولباس پاتو“ ان لاءِ صوفي اهو ٿيو، جيڪو کاڌيءَ يا پشم جا ڪپڙا پائي، کاڌيءَ جو ڪپڙو کُهرو ٿيندو آهي، جنهن ڪري انسان کي بي چين رکي ٿو، ۽ غافل ٿيڻ کان بچائي ٿو! کاڌيءَ جو جُبو سڀ کان پهرين عيسائي راهبن استعمال ڪيو، جنهن کي ڏسي مسلمان صوفين پائڻ شروع ڪيو. جڏهن ته ابو ريحان البيروني ۽ هڪ ٻئي مسلمان فلسفيءَ جو خيال آهي ته، لفظ ”صوفي“ لاطيني زبان جي لفظ ”سوف“ مان نڪتو آهي، جنهن جي معنيٰ ”ڏاهپ“. انهيءَ ڪري فلسفين ۽ ڏاهن کي يوناني ٻولي ۾ ”ٿِيو سوفيا“ يعنيٰ ”خدا ئي ڏاهپ“ تان ورتو ويو آهي. ڪجھه مسلمان عالمن وري لفظ ”صفه“ تان تصوف جو مفهوم ورتو آهي، پر حضرت علي هجويريءَ ان معنيٰ کي رد ڪيو آهي!“
سائين جي ايم ڄاڻائي ٿو ته: ”تصوف جو اکر اڪثر مسلمانن ڪتب آندو آهي، پر صحيح معنيٰ ۾ اهو لفظ جن عقيدن ۽ مقصدن لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو، انهن کي ٻين مذهبن جي ساڌن، سنتن، راهبن، بڪشن به جدا جدا نالن سان منسوب ڪري استعمال ڪيو آهي. عام طرح هن لفظ جي تشريح ۾ هيٺين گروهن حصو ورتو آهي.
1. افلاطون جو فلسفه اعيان، نوفل افلاطونيت، اسپائي نوزا، ۽ ٻين فيلسوفن جا خيال.
2. ويدانتي سنتن جي تعليم.
3. ڪرسچن توحيدي ۽ اسٽائڪش.
4. ڪي ٻڌ ڌرم جا ڀڪشو.
5. جين ڌرم جا ڪي يوگي.
6. اسلام جا وحدت الوجودي صوفي.
7. ٿيا سافسٽ.
8. جديد مذهب انسانيت جا حامي.
9. ٻيون اهڙي قسم جون روحاني جَماعتون.“
مشهور ڪتاب ”سوفي جي دنيا“ جي ليکڪ جسٽن گارڊر جو چوڻ آهي ته، ”هندستان ۾ افلاطون جي پيدائش کان اڳ صوفي تحريڪن جو سلسلو شروع ٿي چڪو هو.“
هي سڀ سلسلا ۽ تحريڪون مذهب ۽ خدا کي سمجھڻ جون ڪوششون آهن. خدا ڇا آهي؟ ڪيئن آهي؟ واري سوچ انهن سلسلن لاءِ سفر ڪيو آهي. مختلف نظريا ۽ خيال دنيا ۾ پيش ٿيندا آيا آهن. روحانيت ذريعي دنيا ۾ خدا کي سمجھڻ جي شروعات ٿي آهي. ديوتائن کان شروع ٿيل سفر هڪ خدا تي اچي ڇيهه ڪيو آهي. منظم مذهبن هڪ خدا کي ڪائنات جو پيدا ڪندڙ ڪوٺيو آهي. لڳ ڀڳ خدا هڪ آهي نظريو هر جاءِ عام ٿيل آهي. تصوف مذهبي توازن برقرار رکڻ، انسان ۾ اعتدال پسندي قائم ڪرڻ جي ڪوشش آهي. اڪثر ڏاهن جو رايو آهي ته ”تصوف جو وجود اسلام کان اڳ جو آهي، جيڪو عرب جي سر زمين کان ٻاهر اُسريو ۽ نسريو آهي. اهو يوناني سُريت ۽ اشراق، هندي ويدانيت، ڀڳتي تحريڪ ۽ اسلامي زهد ۽ تقويٰ مان جڙيو آهي.“
”اسلامي تصوف ڏي ٻارهين صديءَ جي وچ ۾ ابن سينا ۽ الغزالي متوجھه ٿيا. ٻارهين صدي جي وچ ۾ ايراني فلسفي يحيٰ سهروردي ۽ محي الدين ابن عربي اسلامي فلسفي کي تصوف سان ملايو. پر ڪن رجعت پرستن منصور حلاح جيان يحيٰ سهروردي کي اڻ ڄاتل سببن ڪري 1191ع حلب جي مقام تي موت جي سزا ڏئي ڇڏي! سهروردي صوفي هئڻ سان گڏ هڪ تخليقي آرٽسٽ به هو. هُن جونظريو هو ته: ”انسان هن دنيا جي اونداهي سبب پنهنجي اصل کي نظرن کان گم ڪري چڪو آهي. انسان جو روح روشنين جي اعليٰ دنيا سان وصال جي خواهش رکي ٿو!“ سهروردي جي موت کان ٽي سال اڳ سلطان صلاح الدين ايوبي يروشلم کي فتح ڪري چڪو هو.
صوفي سلسلن ۾ مشهور ترين سلسلو ”مولويه“ هو. جن جي عقيدتمندن کي اهل يورپ گھمندڙ ڦرندڙ درويش چون ٿا. انهن جو خوبصورت ناچ رياضي جو هڪ انداز هو. تيزي سان گھمندڙ ڦرندڙ صوفي پنهنجي انا جي حدن کي ڊهندي محسوس ڪندو هو، ۽ ائين هن کي فن جو ذائقو ملندو هو. انهيءَ سلسلي جو باني حضرت جلال الدين رومي 1207ع کان 1273ع هو، جيڪو خراسان ۾ پيدا ٿيو. پوءِ هجرت ڪري جديد ترڪي جي شهر قونيا ۾ رهائش پذير ٿيو. ان وقت تائين چنگيز خان جي قوم منگول جا ويڙهاڪ اڃا اتي نه پهتا هئا. 1244ع ۾ رومي مشهور صوفي شمس تبريز جي اثر هيٺ آيو. شمس جي شهادت کان پوءِ رومي رقص ۽ موسيقي ۾ ٻڏي ويو هو!“
تصوف ٻن قسمن جو رهيو آهي:
(1) راهبانا تصوف ۽ (2) عملي تصوف
سائين جي ايم سيد جي نظر ۾ : ”صوفين مذهب جو بنياد عشق کي قرار ڏئي، نفرت کي ڏور ڪيو آهي. صوفين پنهنجيون زندگيون خلق جي خدمت لاءِ وقف ڪيو هيون.
صوفين عدم تشدد ۽ اهنسا ذريعي انساني ٻڌي ۽ ايڪي جو پيغام ڏنو آهي. صوفين ظالم حڪمرانن خلاف به رڳو بغاوت جو جھنڊو بلند ڪيو، پر عملي جدوجھد به ڪئي. صوفين ڪنهن کي به ڪافر قرار ناهي ڏنو. صوفي مذهب کي سياست کان ڌار ڪرڻ جو حامي آهي.“
ڪيرن آرم اسٽرانگ به اهائي ڳالهه چوي ٿو ته: ”صوفي جي زندگيءَ جي انتها ۽ ابتدا محبت آهي. هُن جي نظر ۾ عشق عبادت آهي.“
تصوف کي صوفي ازم سان واڳيل فقيرن جي بيان ڪيل وصفن تي روشنيءَ وجھندي بدر ابڙو ڄاڻائي ٿو ته: ”لاهوت ۽ لامڪان جي معنيٰ ڪڍجي ته اها نڪرندي ته جتي هستي ۽ مڪان ناهي! تصوف ۾ اهو هڪ روحاني منزل جو نالو به چيو وڃي ٿو. جنهن جون پهريون منزلون 1. هاهوت _ معرفت 2. ناسُوت _ شريعت 3. ملڪوت _ طريقت 4. جبروت _ حقيقت، آهن.
فقيرن جي تشريح موجب، هاهوت، روح جي پهرين منزل آهي. انسان جو روح سڀ کان پهرين پيءُ جي پُٺيءَ ۾ اچي ٿو. ناسُوت، ماءُ جو پيٽ، ملڪوت، ٻالڪپڻي يا معصوميت واري منزل آهي. جبروت، بلوغت، سامائجڻ، عشق جو زمانو، ۽ پنهنجي وجود کي نظر انداز ڪرڻ جي منزل آهي. جڏهن ته لاهوت، موت کان اڳ فنا ٿي وڃڻ جي منزل آهي.“
ڪيون آرم اسٽرانگ صوفي ازم لاءِ لکي ٿو: ”صوفياڻو مذهب وڌيڪ سڌو سنئون آهي، ۽ ڏکئي وقت ۾ ڇانيل عقيدن جي مقابلي ۾ وڌيڪ مددگار ثابت ٿئي ٿو. تصوف جا قائدا، معتقد کي واحد ڏانهن وٺي وڃڻ ۽ مستقبل طور تي حاضر رهڻ ۾ مدد ڏين ٿا.“
تصوف جي اهميت کي بيان ڪندي مشهور فلسفي برٽينڊ رسل چئي ٿو ته: ”دنيا ۾ جيترا به عظيم ڏاها ۽ فلسفي گذريا آهن، انهن سڀني فلسفي سان گڏ تصوف جي ضرورت جو به اعتراف ڪيو آهي. ڏاهپ جي دنيا ۾ انتهائي اعليٰ مقام رڳو تصوف ۽ سائنس جي ڳانڍاپي سان ئي ٿي سگھي ٿو. اعليٰ انساني خوبين ۽ بهترين انساني سماج جي اڏاوت رڳو تصوف جي ذريعي ئي ممڪن ٿي سگھي ٿي.“
”تصوف جي سڀ کان وڏي خصوصيت اها آهي ته ويڇا ختم ٿي وڃن ٿا. تصوف ڪهڙي به مذهب، ڌرم، قوم ۽ ملڪ جو هجي، اُن جو بنيادي جذبو ساڳيو آهي. تصوف جو بنياد محبت ۽ عشق آهي. عشق جيان تصوف عالمي سچائي آهي.“ رهبر سنڌ سائين جي ايم سيد جو اهو رايو بنا شڪ جي صوفي ازم جي لازوال تشريح آهي. تصوف جي ان سڄي تجزيي ۾ دل کي ٻوڙڻ کان پوءِ اسان جڏهن بابا ڀٽائي جي پيش ڪيل تصوف تي غور ڪريون ٿا ته سولائي سان پتو پئجي وڃي ٿو ته لطيف جو تصوف اُن ئي خيال واري عظيم تصوف جو تسلسل آهي، جيڪو روشن خيال، سيڪيولر ۽ انسان دوست فڪر سان واسيل آهي. ان تصوف ۾ نهٺائي ۽ محبت آهي. عشق جي سرمستي آهي. ۽ روحانيت جا هزارين هڳاءَ آهن.
حال حقيقت رسيا، معرفت ماڳُون،
ناسُوت، ملڪوت، جبروت، اي انعام لَڌُون.
پس لاهوت لنگھيون، ها هوت مٿي هليا.
لطيف جو تصوف وحدت الوجودي تصوف جو حُسن آهي. اُهو تصوف جنهن کي ايڇ ٽي سورلي عشقيا تصوف سڏيو آهي. جيڪو رجعت پرستيءِ جو رد آهي. ”خدا هر جاءِ تي موجود آهي، اهو انسان جيڪڏهن پنهنجي اندر ۾ ڳولي ته اتي به ملي پوندو.“ اهو نقطو لطيف جي تصوف جو بنياد آهي. اهي خيال اوائلي صوفين پيش ڪيا هئا. جن جو باني اسلامي تصوف ۾ ابن عربي کي مڃيو وڃي ٿو. مسلمان صوفين ان نقطي کي قرآن مجيد مان ورتو هو. ”آئون انسان کي شهه رڳ کان به ويجھو آهيان.“ ”انسان منهنجو ڳجھه آهي، آئون انسان جو ڳجھه آهيان.“ ٻيا به اهڙا آفاقي نقطا کڻي صوفين اسلامي تصوف کي سگھه ارپي هئي. ان ڪري صوفي ازم اڳتي وڌي ويو هو.
لطيف جو تصوف خدا جي محبت ۽ وحدت کي ته ڀاڪر ۾ ڀري ئي ٿو پر اڳتي وڌي انسان سان محبت جو تصور به پنهنجي تصوف کان الڳ نٿو ڪري. انسان سان محبت، خدا کي سمجھڻ جي محبت جو ئي هڪ اهم حصو تصور ڪري ٿو. ڇو جو خدا انسان کي شهه رڳ کان به ويجھو آهي. لطيف جو تصوف انسانيت جو علمبدار آهي. اهو تصوف سڀني مذهبن کي هڪ ئي منزل جو سفر تصور ڪري ٿو. خدا هر مذهب جو مرڪز آهي. ان ڪري سمورا مذهب انسان جي ڀلائي لاءِ آهن. لطيف جو تصوف سيڪيولر تصوف جو اهڃاڻ آهي. ان حقيقت کي بيان ڪندي شيخ اياز لکي ٿو: ”شاهه لطيف صرف تصوف پسند نه پر تصوف پرست هو. ان تصوف پرستيءَ جو مثال ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو هوندو، جو هن جي پوري ڪلام ۾ اڻ ڳڻين رنگا رنگينن جي با وصف، تصوف جو بنيادي نصب العين هر جڳهه موجود آهي. اهو نصب العين سُر ڪلياڻ، يمڻ ڪلياڻ ۾ حمد ۽ ثنا، ۽ نعتيا مضمون جي صورت اختيار ڪري وڃي ٿو. سُر کنڀات ۾ چنڊ ۽ چانڊوڪي بڻجي ٿو. سُر سريراڳ ۽ سُر سهڻي، سُر ڪاموڏ، سُر سسئي، سُر ليلان چنيسر ۽ سُر مومل راڻو ۾ عشقيا تمثيل نگاريءَ جي نه وسرندڙ دلبريءَ ظاهر ڪري ٿو. سُر مارئي ۾ حب الوطني، پاڪدامني، مستقل مزاجيءَ جا اعليٰ ۽ دائمي قدر واضع ڪري ٿو. سُر گھاتو ۾ جرئت ۽ بيباڪيءَ جي شڪل ۾ ظاهر ٿئي ٿو. سُر سورٺ ۾ موسيقي ۽ موسيقار جو رتبو بلند ڪري ٿو. سُر سارنگ ۾ موسمي دلبرين، ساوڪاڻ، فضا جي حُسناڪيءَ، انڊلٺ جي رنگينين ۾ پنهنجو جمال ڏيکاري ٿو. سُر کاهوڙي ۽ سُر رامڪليءَ ۾ جوڳين، ساڌوئن، سناسين، ويراڳين ۽ آديسين جي ڪردارن جي سچي محبت ڳولي ٿو، مطلب ته هر سُر ۾ اهو ئي اعليٰ منشور موجود آهي، ۽ ان جي موجودگيءَ شعري معنويت کي ايترو ته اثر انگيز بڻائي ڇڏيو آهي، جو اهو اڄ هر انسان جي دل ۾ حسن ۽ محبت جون پاڪيزه اُمنگون، جمال جون عظيم لطافتون ۽ بقا جي جدوجھد جون محبوب اُميدون پيدا ڪري ٿو. شايد دنيا جي ڪنهن به شاعر اهڙي بلند ۽ مٿاهين ذوق ۽ شوق سان آفاقي پيغام جا گيت نه ڳايا هوندا.“
لطيف جو تصوف انسان سان عشق ۽ انسانيت سان ٽمٽار جذبي جو دلربا تصوف آهي. ايران جي عظيم شاعر رومي واري پيش ڪيل فڪر ۽ تصوف سان لطيف جي دوستي هئي.
رومي جنهن اهو چيو آهي ته ”مذهب نه تسبيح جي داڻن ۾ آهي، نه مصلي ۾، مذهب ته فقط انسانن جي خدمت ڪرڻ ۾ آهي.“ اهو به چيو اٿس ته: ”مون ڪيترائي انسان ڏٺا آهن، جن جي بدن تي لباس نه هو، ۽ مون ڪيترائي اهڙا لباس ڏٺا، جن جي اندر انسان نه هو!“ لطيف جي تصوف ان انسان جي عظمت برقرار رکڻ لاءِ جاکوڙيو آهي، جيڪو انسان تضادن ۾ ڪچلجي رهيو آهي. ان انسان کي مختلف رهزنين ورهائي، وڙهائي، لُٽي ۽ زوال ڏي ڌڪڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي آهي. انسان ڪٿي رت پيو ڳاڙي، ڪٿي ماني لاءِدربدر آهي. ان تباهيءَ جو ڪارڻ تضاد آهن، جيڪي ماڻهن خود پيدا ڪيا آهن. ماڻهن مختلف نالن سان فريب آڻي دنيا سامهون ڪيا آهن. لطيف جو تصوف انهن تضادن جو خاتمو ٿو چاهي. لطيف جو تصوف انسان جي چهري تي مرڪ جو رابيل ڏسڻ جو آرزمند آهي. لطيف انسان کي محبوب جي روپ ۾ ڏسڻ چاهي ٿو. هِي تصوف دشمنيءَ جو رد آهي، محبت جو بنياد آهي مذهبي تنگ نظريءَ جو پاڇو ئي هِن تصوف وٽ حرام آهي. لطيف جو تصوف انساني اتحاد جو علمبدار آهي ”هن جون نشانيون اوهان جي اندر ۾ آهن!“ هن تصوف جي خوشبو اِهو ٿي ٻڌائي. ان ڳالهه ۾ڪوبه شڪ ناهي ته لطيف جو تصوف عالمي ۽ سيڪيولر تصوف آهي.
ڪوڙين ڪايائون تُنهنجون، لِکَن لک هزار،
جيءُ هر ڪنهن جيءُ سين، دَرسن ڌارو ڌار،
پريم تنهنجا پار، ڪهڙا چئي، ڪهڙا چوان.
_
لطيف، خدا کي محبت تصور ڪري ٿو. اها محبت سڀني جو ورثو آهي. ان جا لکين ڪروڙين روپ آهن. ان ڪري ان کي محدود ڪري ئي نٿو سگھجي. محبت سڀني لاءِ آهي. بارش تي، روشنيءَ تي، چانڊوڪيءَ تي، هوا تي، خوشبوءَ تي، پاڻيءَ تي سڀني جو حق آهي. اُهي ڪنهن هڪ جي ملڪيت ناهن، اُهي محبت جي روپ ۾ سڀني لاءِ موجود آهن.
محبت پائي من ۾ رَنڍا روڙيا جن،
تن جو صرافن اڻ توريو ئي اگھيو!
¬محبت کي ڪوبه نظريو نٿو روڪي سگھي. محبت انسانيت جو بنياد آهي. محبت عالمي مذهب آهي. محبت کان دوريءَ لطيف جي تصوف ۾ ڪفر آهي. محبت کي جيڪو نٿو ڄاڻي، محبت جي جيڪو آجيان نٿو ڪري، ان ڄڻ پنهنجي پيدا ٿيڻ جي مقصد کي ئي ناهي سمجھيو!
سچ اهو آهي ته انسان زندگيءَ جا جيڪي به بي محبت ڏينهن گھاري ٿو، اُهي ته انهن آرسين جھڙا آهن، جن ۾ ڪنهن ڪڏهن جھاتي ئي نه وڌي هجي، اُهي ڄڻ هٿ مان ڪري ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويون هجن! ڪيڏو اهو الميو آهي ته انسان وانگي ساهه کڻندڙ پل ماڻهو بي محبت رهي پنهنجي هٿن سان وڃائي ڇڏين ٿا. چانڊوڪيءَ رات ۾ وڻن جي نظاري جهڙيون محبتون ماڻهو سگريٽ جو آخري سوٽو سمجھي اُڇلي ڇڏيندا آهن. تڏهن اهي محبتون انهن پکين کي نهارينديون آهن، جيڪي الاءِ ته ڪنهن جي غم جو، ڪنهن جي پيار جو گيت ڳائيندي وڻن تي ويهي ٿڪبا ئي ناهن! سج لهي ويندا آهن، محبتون پيار جي مسافرن جي پيرن جي نشانن جي آڱرين کي ڇُهي اوڇنگارون ڏينديون آهن! چنڊ پنهنجو لاش ستارن جي ڪلهن تي کڻائي الاءِ ته ڪهڙي بَر جي قبرستان ۾ لهي ويندو آهي! محبت چنڊ جي سيني جي ڌڪ کي وساري ناهي سگھندي! محبت کان سواءِ گھاريل ڏينهن ماڻهو جو ڄڻ پنهنجو ڪفن آهن! جيئري ئي ڪفن پائڻ جي ريت ماڻهن اڃا تائين الاءِ ڇو ختم ناهي ڪئي؟
رومي سمجھايو، غزالي سمجهايو، شيرازي سمجھايو، اُمارو ۽ اُمراءَ القيس سمجھايو، عمر خيام سمجھايو، ڪاليداس سمجهايو، هَري ڀرتري سمجھايو، نظيري سمجھايو، عرفي سمجھايو، بلي شاهه سمجھايو، باهو سمجھايو، لطيف سمجھايو، پر الاءِ ڇو اڄ به محبت کان خالي وقت ۾ دليون محبت کان خالي ڪري ماڻهو جيءَ رهيا آهن، ڄڻ زندگي کي اوندهه سان وهنجاري رهيا آهن! لطيف سمجھائي ٿو ته محبت انسان جو روح آهي. اهو روح مرڻ نه گھرجي! لطيف جو تصوف روشنيءَ جو سڏ آهي. لطيف جي نظر ۾ روشنيءَ سڀني لاءِ آهي.
ڪاري رات،اڇو ڏينهن، اي صفتان نُور،
جتي پرين حُضور، تِتي رنگ نه روپ ڪو.
روشني انسان جي دوست آهي. اها باهه جي روپ ۾ آهي، تڏهن به انسان جي دوست آهي. سج جي روپ ۾ آهي، تڏهن به انسان لاءِ جياپي جو سبب آهي. ڏيئي جي صورت ۾ آهي، تڏهن به پيار جو پيغام ڏيندڙ آهي. روشني جو ڪو هڪ روپ ناهي. اُها لامحدود آهي. انسانن ۽ ساهوارن لاءِ آهي. لطيف جي خيال جي خوشبو سمجھائي ٿي ته، هِن دنيا ۾ ڪروڙين ماڻهو آيا، جن روشي کي ئي ڪونه سمجھيو. اهي اونداهي ۾ مري ويا. بيخبريءَ به ته اونداهي آهي! اُهي علم کان محروم رهيا. محروم رهي ئي مري ويا. ماهر ٿي ڪو نه سگھيا. ڄاڻ کان سواءِ جھرڪيءَ وانگي چهنب سان صرف ڪک تاندا ئي ميڙي سگھيا، نه گلابن تائين پهتا، نه روشنيءَ انهن جي پلئي پئجي سگھي، ايئن ئي موڪلائي ويا، ڄڻ ڪڏهن هتي آيا ئي نه هئا! محبت ڪن ها، علم سکن ها، ته روشني انهن کي جيئڻ جو راز سمجھائي ڇڏي ها!
لطيف جي سيڪيولر سوچ ۽ تصوف جو وڏو مثال سُر رامڪلي ۾ نظر اچي ٿو. وڌيڪ حقيقت هن بيت مان ئي پروڙي سگھجي ٿي.
جي ڀانئي جوڳي ٿيان، ته سڱ سڀيئي ٽوڙ،
جي ڄاوا نه ڄاپندا، جيءُ تِن سين جوڙ،
ته تون پهچين توڙ، محبت جي ميدان ۾!
جوڳي جو مذهب ڪهڙو آهي؟ تاريخ ۽ تحقيق مان پتو پوي ٿو ته جوڳين جو بنيادي طور ڪوبه منظم ڌرم ڪونهي، اهي فطرت پرست آهن. يا مخصوص مورتي پوڄا ۽ انهن جو مرشد گوگو پير آهي، گھڻا نه ڪو مندر ٺاهين، نه پوڄا کي گھڻو وقت ڏين! پر دل جا ڏاڍا صاف آهن.
ان بيت ۾ لطيف جوڳي ٿيڻ واري کي اهو ٿو چوي ته دنيا سان مطلب سان ناتا ختم ڪري، ان سان ناتا جوڙ جيڪي نه ڄايا آهن، نه ڄاپندا! اهو نقطو خدا ڏي اشارو آهي. لطيف وري اچي ڳالهه جو ڇيڙو محبت تي ڪري ٿو. لطيف سرڳ نرڳ، جنت دوزخ جو نظريو ڪونه پيو اڀاري، محبت کي پيو واضع ڪري. محبت کي ئي مذهب جو پيو درجو ڏي. محبت جي ميدان ۾ پير پائيندين ته سچو انسان ٿيندين.
لطيف جي ان روشن خيال فڪر جي وڌيڪ وضاحت ۾ وڃڻ کي پاسي تي رکي هتي آئون ڊاڪٽر حبيب الله صديقي جي مضمون ”شاهه ڀٽائي جي سوانح حيات ۽ ڪلام جو پس منظر“ جي هِي پئرا پيش ٿو ڪريان:
”جن ڏينهن لطيف سائين شاهه ڪريم جي مقبري لاءِ ملتان مان ڪاشيءَ جون سِرون سودي لوءِ صاحبان (گھوٽڪي) ۾ حضرت موسيٰ شاهه سان ملاقات ڪري واپس پهتا هئا ته، تن ڏينهن هڪ فقير عرض ڪيو ته: جيئن حضرت موسيٰ شاهه جو قول آهي ته، جيڪو بندو رمضان شريف جي آخري جمع جي نماز سندس جامع مسجد ۾ ادا ڪندو اُنهيءَ تي دوزخ جي باهه حرام ٿي ويندي!” تيئن اوهان به ڪو اعلان ڪريو!
اهو ٻڌي شاهه لطيف تي حال طاريءَ ٿي ويو. ۽ وجد جي حالت ۾ چيائون: ”جيڪو ماڻهو محبت مان هِن ڀٽ تي آيو، انهيءَ کان دوزخ جي باهه پري ڀڄندي!“
اُن وقت سندن والد حبيب شاهه موجود هئا. انهن اعتراض ڪندي فرمايو ته: ”ابا، هي ڇا چَئي؟ ڀٽ تي ته هندو، زنديق، ڪافر، ۽ مُلحد به ايندا، پوءِ انهن کان به دوزخ جي باهه پري ڀڄندي!؟“ جواب ۾ لطيف سائين هِي بيت پڙهيو:
ڪيڏانهن ڪاهيان ڪَرهو، چٽاڻو چوڌار،
مَنجھين ڪاڪ ڪَڪوري، منجھين باغ بهار،
ڪانهي ٻي تنوار، ٿيو مِڙوئي مينڌرو.“
هڪ سوال اڪثر روشن خيال ماڻهو بحث دوران صوفياڻي شاعريءَ بابت ڪندا آهن ته، ڇا صوفي شاعريءَ ۾ رجعت پرست عنصر ناهي؟ ان جو جواب رسول بخش پليجي جھڙو روشن خيال ڏاهو اهو ٿو ڏي ته: ”هر ٻي شيءَ وانگر صوفي شاعريءَ به ابتڙن جو ميلاپ هئي. ان ۾ ترقي پسند توڙي رجعت پرست عنصر پاڻ ۾ گڏ هئا، ۽ پاڻ ۾ وڙهي رهيا هئا!“
لطيف جي تصوف ۾ ان نقطي کي ڳولجي ٿو ته هي بيت اچي سامهون بيهي ٿو:
روزا ۽ نماز، اي پڻ چڱو ڪم،
او ڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسين پرينءَ کي.
_
اهو ٻيو فهم، محبت ۽ جدوجهد جو نظريو آهي. عبادت کان قطعي انڪار ڪونهي، اهو چڱو ڪم آهي، پر ان روشنيءَ تائين پهچڻ جو رستو اندر جي سچائي آهي. انسان سان اتحاد، انسانيت سان قرب ان روشني جي حاصلات آهي، جيڪا لاٽ تصوف جي فڪر جو بنياد آهي. هڪ ڳالهه دل سان سمجھڻ گھرجي ته، صوفي شاعريءَ جي ترقي پسند فڪر جو اهو ڪمال مڃڻ جوڳو آهي ته ان رجعت پسند قوتن تي سڌو سنئون حملو ڪري سماج جي ترقيءَ لاءِ وڏو ڪردار ادا ڪيو آهي. اڻ سڌي طرح مام ۾، راز ۾ ڪيئي ٻيا به اهم پيغام اُن شاعري ڇڏيا آهن، ۽ ڪيئي علامتون پنهنجي ويڙهه لاءِ استعمال ڪيون آهن. جنهن وقت ۾ ان شاعريءَ جي سرجڻ جو عمل شروع ٿيو آهي. اهو دؤر ڪنهن وڏي سماجي انقلاب جو دؤر ڪونه هو. ان جي باوجود لطيف جي تصوف انساني حقن ۽ انساني سوچ جي ترقيءَ لاءِ اهم ڪم سر انجام ڏنو آهي. لطيف اندر ئي اندر ۾ وڏو انقلابي ڪم ڪيو آهي.
ويهه تون وساري، ڇنڊا جي ڇُلڻ جا،
جو لک لهريون ڏي، ڪر ساڃاه تنهن سمنڊ سِين.
لطيف اسان جو سمنڊ آهي، ان جي ڪنهن ڇوليءَ جي ڇُلڻ جو اُبتو مفهوم وٺڻ مناسب ناهي. ان سمنڊ جيڪي لکين ڇوليون موتين سان ڀري اسان جي قوم کي ڏنيون آهن، ان جي ساڃاهه ڪرڻ اسان جو قومي فرض آهي. اتهاس ثابت ڪيو آهي ته صوفي ازم تحريڪ مذهبي انتهاپسنديءَ کي روڪڻ جي هڪ تحريڪ آهي.
لطيف جي تصوف جو فلسفو به ان ئي گس جو اهڃاڻ ۽ بنياد آهي. لطيف جڏهن هِي انسانيت سان محبت، جدوجھد ۽ روشن خياليءَ جو درس ڏئي رهيو هو، ان وقت دنيا ۾ صنعتي انقلاب جي شروعات 1730ع ڌاري انگلستان ۾ ٿي چُڪي هئي. جڏهن آرڪ رائٽ سُٽ ڪُتڻ جي مشين ايجاد ڪئي هئي. سنڌ ۽ هند ۾ تڏهن چرخا پئي چوريا ويا! لطيف جڏهن سنڌ کان وڇڙي ويو ته ان کان ڪجھه وقت پوءِ جيمز واٽ دُخاني انجڻ ايجاد ڪئي هئي. لطيف جا بيت ان وقت ڪارا ڪپڙا پاتل فقير سنڌ ۾ طنبورن تي آلاپي رهيا هئا.
وڻجارن وَري، پِره پڳهه ڇوڙيا،
اوليون پسي ان جون پيڙم ڳچ ڳري،
وينديس ماءِ! مَري، ساري سامونڊين کي.
هتي هڪ ڳالهه ضرور چئجي ته تصوف ۽ صوفي ازم تاريخي اذيتن مان گھڙجي پنهنجو وجود گلابن وانگي برقرار رکيو آهي. فلسفي جي دنيا جي عظيم فلاسفر ۽ صوفي ابن رشد جي درد کي صوفي ازم جي تاريخ ڪڏهن به نٿي وساري سگھي. ”ابن رشد اسپين جو عظيم مسلمان فلاسفر ۽ صوفي جنهن کي يورپ جي احيائي انسانيت جي تحريڪ جو باني چوي ٿي، هُن کي يهودي قرار ڏئي، مسلمانن جي وسنديءَ مان رجعت پرستن ڪڍيو، يهودين جي وسندين ۾ رکيو ويو، ۽ هڪ ڀيري هُن کي آڻي شهر جي شاهي مسجد ٻاهران بيهاري ماڻهن کي چيو ويو ته ”هن ڪافر تي ٿُڪيو!“ عالمي انساني تهذيب ۽ ثقافت جو هي بي تاج بادشاهه ڪنڌ هيٺ ڪيو بيٺو رهيو ۽ ماڻهو هُن تي ٿڪيندا رهيا. هُن جا سڀ ڪتاب ساڙيا ويا!“ تاريخ جو انتقام ته ڏسو جو ابن رشد جو نالو ته زندهه آهي، پر اسپين ۾ اڄ انهن بنياد پرستن جو ڪو بڻ بنياد ئي موجود ناهي رهيو! ابن رشد کي تاريخ انهن ٿُڪن ۾ ڪڏهن دفن ٿيڻ ڪونه ڏنو! سچ اهو آهي ته فردوسيءَ جو هر تلخ جملو، شيرازيءَ جو هر باغي خيال، روميءَ جو هر تلوار جھڙو شعر، عمر خيام جي هر ڌڙڪندڙ رباعي، عُرفي جو هر ٽانڊي جھڙو اظهار ۽ ڀٽائي جو هر گلاب جھڙو بيت، عظيم صوفي فلاسفر ابن رشد جي جسم کي، روح کي ڀاڪر ڀرڻ جو عملي ثبوت آهي. محبت جي ڀيٽا آهي. اهو ڄڻ تاريخ جو فيصلو آهي. اسلامي تصوف جي باني ابن عربي جو هي محبوب نظم ان صوفي فڪر جو اوجاڳيل سچ آهي، جنهن تصوف جو ڀٽائي ترجمان آهي. ابن عربي چيو آهي:”اڄ کان پهرين منهنجو هي حال هو ته، جنهن رفيق، ۽ ساٿي جو دين، منهنجي دين جي ويجھو نه هوندو هو ته ان جو انڪار ڪندو هئس، ۽ ڌاريو ڄاڻندو هوس، پر هاڻي منهنجي دل سڀ ڪنهن صورت کي قبول ڪري ٿي. هر هرڻن لاءِ چراگاه، راهبن لاءِ گرجا، مجوسين لاءِ آتشڪده حج جي ارادي رکندڙ لاءِ ڪعبه، ۽ تورات جون ڦرهيون ۽ قرآن جو صحيفو آهي. هاڻ آئون مذهب عشق جو پوئلڳ آهيان. جيڏانهن اُن جو قافلو مون کي وٺي وڃي. منهنجو دين، ايمان عشق ۽ محبت آهي.“