ڀٽائيءَ وٽ عورتاڻي مزاج جي عڪاسيءَ جو رنگ
سيفوءِ جو هڪ مختصر نظم هن ريت آهي:
بيحد خوش هئس آئون،
تون مُنهنجو يقين ڪر،
دعا گھُري اِها مون ته،
ڊگھي ٿي وڃي هِي رات،
اسان لاءِ !
جڏهن ته اوڀر ۾ هرو ڀرو اهڙي اک سان اهل علم ناهي ڏٺو، ائين به ڪونهي ته اوڀر ۾ عورت غلام ناهي رهي. غلام ته اڄ به آهي، عورت تي سنگھرون اڃا به سوگھيون آهن. عورت اوڀر ۾ اڄ به رَت ٿُڪي رهي آهي! آئون چوڻ اهو پيو چاهيان ته اوڀر ۾ اهل علم ۽ شاعرن ڪڏهن به عورت لاءِ هروڀرو رجعت پرست فڪر ناهي رکيو. هڪ وڏو سچ اهو به آهي ته اوڀر ۾ وڏي معيار جون شاعرائون جن بيباڪ اظهار ڪيو هجي، اُهي مشڪل سان نظر اچن ٿيون. ميران ٻائيءَ جو اوڀر ۾ وڏو نالو آهي، پر هن نه ته ڪا شادي ڪئي هئي، نه انساني عشق تي ڪا هڪ سٽ به لکي هئي! هُن ڀڳتي ڪلام ۾ خدا سان عشق جو اظهار ڪيو آهي. اوڀر جي ڪن اهم ڪتابن ۾ عورت سان ٻه اکيائي جو رويو ضرور چِٽو نظر اچي ٿو. مثال طور ڪتاب ’رسومِ اقوام‘ پڌرو ڪري ٿو ته ”ارٿ شاستر ۾ قانون جي هڪ شق هيءَ به آهي ته: ”شاديءَ شده عورت سان ڪو ماڻهو زنا ڪري ته ان کي لوهه جي تپايل پلنگ سان قابو ٻڌو وڃي، ۽ عورت کي سرعام ڪتن کان چيري ڦاڙايو وڃي!“ ارٿ شاستر ۾ اهو به لکيل آهي ته: ”ڪوبه شخص ڪنهن عورت کي ڪنهن به دشمن جي چنبي يا ڪنهن آفت کان بچائي ٿو ته، ان مرد کي اُن عورت سان جنسي ميلاپ جو حق آهي!“ اوڀر ۾ مجموعي طور عورت لاءِ هاڪاري ناڪاري رويا هلندا آيا آهن، ان چوڻيءَ سميت ته: ” عورت کي کُڙيءَ ۾ عقل آهي، اهو به سج لٿي کان پوءِ گم ٿيو وڃي!“ ٻي طرف اوڀر ۾ ئي عورت کي، جيجيءَ، سانئڻ، سَتي ساوتريءَ، پاربتي، جھڙن لفظن سان عزت به ڏني وئي آهي. تاريخ مان پتو پوي ٿو ته، ”گوتم ٻُڌ جي ماءُ ”مايا راڻي“ جو ماڻهو ايترو ته احترام ڪندا هئا، جيترو چنڊ جو!“ تاريخ ۽ ڪتابن ۾ اوڀر جي عورت لاءِ ڇا لکيل آهي؟ اهو اسان جو بحث ناهي! هتي اسان ان عظيم سچ کي پڌرو ڪرڻ جي ڪو شش ڪريون ٿا، ته اوڀر ۾ سرجندڙ شاعريءَ اهو ئي ٿي ثابت ڪري ته صوفي شاعرن عورت جي مقام کي وڏي اهميت ڏئي پنهنجو اهم موضوع بڻايو آهي، ان سلسلي ۾ ڪاليداس جي شڪنتلا ۽ لطيف جون سورميون تاريخي ثبوت آهن. لطيف جي فڪر ۾ روايتي ۽ غير روايتي موضوعاتي دلفريبيون آهن.
لطيف، عورت جي احترام ۽ عشق کي منفرد اهميت ڏيئي اجاگر ڪيو آهي. هُن عورت جي روپ جي جيڪا دلربائي واري تشريح ڪئي آهي، ان جو مثال ورلي ٿو ملي. لطيف پنهنجي فڪر جو وڏو حصو عورتن جي زباني، علامتي ۽ احساساتي رنگ ۾ وڏي بيساختگي ۽ بيباڪيءَ سان بيان ڪري سنڌي شاعريءَ کي نئون ڪلاسيڪي لاڙو ڏئي وسعت ڏني آهي. لطيف جا شاعريءَ ۾ ايترا سورما ناهن، جيتريون سورميون آهن. واين ۽ بيتن ۾ لطيف اديون، سرتيون لفظ جنهن محبت سان رچيو آهي، اهو ڪمال آهي. لطيف سنڌي سماج جي پابند اک به رکي آهي، ته روشن خياليءَ کي به نظر انداز ناهي ڪيو. سورمين جي داستانن ذريعي انهن کي علامت بڻائي لطيف پنهنجو اهم فڪر پيش ڪيو آهي. مارئي (هڪ ڇوڪريءَ) جي ذريعي لطيف قوم دوستيءَ جو عظيم نظريو شاهڪار نموني پڌرو ڪيو آهي. سسئي ذريعي پنهنجي ور سان پريتڻو ڪري ان لاءِ جبلن سان جھيڙو ڪرڻ جو فڪر سنڌي سماج کي پيغام طور پيش ڪيو آهي. مومل جھڙي حسين عورت کي ڪاڪ منڊل کان باهه تائين پڄائڻ واري قصي کي لطيف جماليات ۽ عشق جي عجيب اسرار ۾ رڱي ظاهر ڪيو آهي. محبوب جي محبوبائيءَ کي لطيف اڻ مٽ بڻائي ڇڏيو آهي. سورٺ جو سوڳ هجي، نُوريءَ جي نوڙت هجي، ليلان جا ايلاز هجن، لطيف عورت جي دلي احترام جي انتها ڪري ڏيکاري آهي. لطيف عورت تي ڪابه فتويٰ ناهي مڙهي پر ان کي معتبر ۽ محترم ڪري پيش ڪيو آهي. لطيف هيڪڙائي، يڪسوئي، وحدت، وارو نظريو انهن سورمين ذريعي مختلف شڪلين سان اڀاريو آهي. هر شڪل، هر احساس هڪ سچ آهي، حُسن آهي. اتهاس آهي. ڪو مرد شاعر لطيف وانگي ايڏي گھري حساسيت سان عورتاڻي احساس جي ترجماني کي ڇهي ڏيکاري، اهڙو منفرد مثال شعر و ادب ۾ ورلي ملندو. اهو لطيف جو وڏو ڪم آهي. سڀ کان پهرين اسان اهو ڏسنداسين ته لطيف ”ماءُ“ لفظ ڪٿي، ڪيئن ڪهڙي روپ ۾ اُڀاري شاعريءَ کي ڪيئن گھَرائي ۽ وسعت ڏني آهي. لطيف جي شاعريءَ ۾ ماءُ جو نانءُ اڪثر ڪنهن ٻي عورت پاران مخاطب ٿيندي نظر اچي ٿو، يعنيٰ ڌيءُ پنهنجو سُور دل کولي ماءُ سان سلي ٿي. لطيف اوڀر جو اهو سچ وڏي ڪماليت ۽ حسناڪيءَ سان پيش ڪيو آهي، جيڪو هڪ اهم روايت جي روپ ۾ موجود رهيو آهي. اوڀر ۾ خاص ڪري سنڌ ۾ ڌيءُ هميشه ماءُ جي جيڏيءَ، دوست ۽ رازدان رهي آهي. عورت پنهنجي ڪا ڳالهه جيڪا پنهنجي ور، پيءُ يا ڀاءُ سان يا ويندي ويجھي سهيليءَ سان به نٿي سلي، اها ڳالهه پنهنجي ماءُ سان بنا هٻڪ ڪري دل جو بار ڇنڊي ٿي، ڇو جو ماءُ جو سينو راز لڪائڻ جو سمنڊ هوندو آهي. ٻيو اهو ته ،ماءُ ڌيءُ جي زبردست طرفدار رهندي آهي، ماءُ جي جھوليءَ ڌيءُ جو هندورو آهي. لطيف ان روايت، ان احساس کي کڻي شاعريءَ جو سدا حيات حصو بڻائي ڇڏيو آهي.
ماءُ! مريندم ڪڏهن، هُن پِرينءَ جا هورا،
اچن پرين پٻکيا، ڪر ٻاٻيهو جئن مورا.
”اي جيجل! هُن جون چنتائون ڪڏهن مون کي نهوڙي نينديون! منهنجا پرين پٻن تي ائين نچندا ٿا اچن، ڄڻ ٻاٻهيو پکيءَ ٻوٽن وچان، يا مور ٿو ٽلي!“
مون سي ڏٺا ماءِ، جنين ڏٺو پرينءَ کي،
رهي اچجي راتڙي، تِن جُنگن سَندي جاءِ،
تِنين جي ساڃاءِ، ترهو ٿئي تار ۾.
”اي امڙ! مون فقير ڏٺا آهن، جن پرينءَ جو ديدار ڪيو آهي، انهن وٽ هڪ رات گھاري اچجي، انهن جي سُڃاڻپ هِن اونهي ساگر ۾ ترهي جو ڪم ٿِي ڏئي!“ هِي بيت رواجي عقيدت جي نظر جي نظريي جو نه سمجهڻ گهرجي، جيئن اڄڪلهه عورتون مختلف درگاهن يا آسڻن تي مرادن لاءِ وڃن ٿيون. هن خيال کي خود لطيف ۽ سچل سرمست جي آستانن جي تناظر ۾ ڏسڻ گهرجي. جن قوم کي فڪر ڏنو آهي.
گوندر گڏياس، صحت نِيڙيم سَڄڻين،
مادر! مارياس، ڦوڙائي پرينءَ کي.
”مان غم سان هڪ آهيان، پرين منهنجي تندرستي کڻي هليا ويا.
اي جيجل! جانب جي جُدائي، مون کي ماري فنا ڪيو آهي!“
هڪ ماءُ جي هنج ۾ مُنهن لڪائي ڳوڙها هاريندڙ، دل جون ڳالهيون ڪندڙ ڌيءُ جون هِي دردناڪ سوچون، ڪهڙو هانءُ آهي جنهن ۾ وڍ نٿيون وجھن؟ نازڪ ڳالهيون، نازڪ انسانن وچ ۾ڪير چوندو ته سچ جو صبح ناهن؟
سُورن سانگھارو ڪڏهن تان ڪونه ڪيو،
آيل! اوڀارو، ٻاڙوڌو ٻوڙ وَهي.
”سورن ڪڏهن به منهنجي حق ۾ گھٽتائي ناهي ڪئي!
اي جيجل! نار ۾ پاڻي جيان سورن جو چاڙهه تارون تار پيو هلي!“
سُتي پَون ڇرڪ، آيل ٻاروچَن جا،
پنهون جي پيڪان جون، راسيون منجھان رُڪ.
هنيم هوت ڪِرڪ، لوچان لوهه نه نڪري!
”اي آيل! ستي ننڊ ۾ ڇرڪ پيا پون! هوت جيڪو منهنجي هانءُ ۾ ڪان هنيو آهي، اهو رُڪ جو آهي، جيڪو ٻاهر نٿو نڪري!“
تاريخ چوي ٿي: ”راجا دلوراءِ جي ڏينهن ۾ نائون نالي ٻانڀڻ ۽ ان جي زال منڌر کي سسئي ڄائي هئي. سسئي سنسڪرت لفظ، جنهن جي معنيٰ آهي چنڊ! سسئي کي صندوق ۾ وجھي لوڙهيو هئائون، اها صندوق ڀنڀور وٽ محمد ڌوٻي کي هٿ آئي هئي. هُن سسئي نالو رکيو هو،“ اها چنڊ جھڙي من مُهڻي سسئي ڀنڀور ۾ پنهون ٻروچ جي اکين جو شڪار ٿي هئي. اها سسئي پنهنجو ڏک پاليندڙ جيجل سان ويٺي سلي! اها توڙي جو اصل ماءُ ناهي! پر ماءُ ته ماءُ ئي هوندي آهي، جنهن کي دل ماءُ مڃي! لطيف اهو ڪمال اهو احساس ڀري حيرت ڏياري ڇڏي ٿو.
مُسافرنئون ماءِ! وِرهه وهايم وِترو،
اچي ٿيم اوچَتي، تِن سانگين سين ساڃاءِ،
جيجل جھل مَ پاءِ، هينئون هوت هَڻي ويا.
(حسيني)
”اي امڙ! مسافرن وڻجارن کان مون گھڻو درد پرايو آهي، انهن سفر ڪندڙن سان منهنجي اوچتي واقفيت ٿي. اي جيجل مون کي نه روڪ! منهنجي دل کي پرين چوٽ هڻي ويا آهن!“
کُوءِ هاڙهو، ٻَن هوت، کوءِ پُنهون ٻَن پريتڻو،
مادر! مُون موت، پسڻان پرائيو.
(حسيني)
”ٻَن پوي هاڙهو جبل، ٻَن پوي پريتم! ٻَن پُنهون، ٻَن پوي نينهن!
اي امڙ! مون محبوب جي ديدار مان ئي موت حاصل ڪيو آهي!“
ڇا ته خيال جو درد آهي! ڇا ته تصور کي لڳل تيليءَ مان اُٿيل باهه جو ڀڙڪو آهي! ڇا ته شاعريءَ جي احساس جي انتها آهي! محبوب جي ديدار مان موت جو پَسڻ پوڻ دنيا جي عظيم شاعريءَ جو عظيم مثال آهي. ڪو ٻيو شاعر ان رمز تائين رَسي ئي نٿو سگھي. ايشيا ۾، يورپ ۾، اولهه جي ڪُنڊ ۾، يونان ۾ ٽن هزار سالن ۾ جيڪا شاعريءَ سيفو جھڙين عظيم عورتن ڪئي آهي. دعويٰ آهي ته لطيف جي عورتاڻي احساس ۾ اُڻيل هِيءَ شاعريءَ اُن شاعريءَ کان گھڻي مٿڀري آهي!
آيل ڍولئي ساڻ، اچي ته جھيڙيان،
لايءَ ڏينهن گھڻا، مون سين ڪييءَ ٿورڙا.
(سامونڊي)
”اي امڙ! پرين اچي ته ساڻس جهيڙو ڪريان! ۽ چوانس ته مون سان ٿورن ڏينهن جي ڪري، وڃي گھڻا ڏينهن لاتئي.“
هتي سامونڊي جي ونيءَ، سامونڊي جي امڙ سان پيار واري ڏوراپي ۽ دادلپائي جي جذبي سان پئي ڳالهه ڪري، ماحول منفرد آهي. مزاج الڳ آهي. اها لطيف جي احساس جي ڪماليات آهي. ننهن، سَس کي سنڌ ۾ ماءُ جو درجو ڏئي ٿي. اهو لطيف جو اڀاريل نقطو بنا شڪ جي بي مثال آهي.
ڍولو وئڙو ڏُور، تي ٿي سيءَ گذاريان،
مادر مون مَ چور، نا ته پڌر پوندي پريڙي.
”منهنجو پرين سفر تي ويل آهي. آئون هتي سيءَ ۾ اڪيلي پئي آهيان. اي امڙ! مون کي هن جي ياد ڏياري سور نه جاڳاءِ، نه ته لوڪ ۾ پڌري ٿي پونديس ته اڪيلي آهيان.“
هتي هڪ ٻيو بنهه اهم تاريخي نقطو چٽو ڪبو هلجي ته دنيا ۾ اوڀر اندر خاص ڪري سنڌ جي اڪثر ذاتين ۾ ٻار کي پيدا ٿيندي ئي ٻڌڻي ۾ ٻڌو ويندو آهي، ته جيئن ان جا عضوا سِڌا رهن. اها ماءُ جي ذميواري هوندي آهي. لطيف اُن ٻنڌڻي ۾ ٻڌل ٻار جو به شاعر آهي!
ٻي طرف خاص ڪري سنڌ جي ٻهراڙين ۾ رهندڙ اڪثر ذاتين ۾ اها روايت رهي آهي ته پيدا ٿيل نياڻي کي ڪنهن ڇوڪر جي نالي ڪري ڇڏيندا آهن. اُها ان جي مڱ هوندي آهي، لطيف ان نالي ٿي ويل ٻارڙيءَ جو به شاعر آهي. سسئي توڙي جو پنهون جي تنجڻن ۾ نالي ڪونه ٿيل هئي. پر لطيف ان ريت جو ڪمال جي حسناڪي سان ذڪر ڪري حيرت سان ڀري ٿو ڇڏي!
ڪارُون وَس ڪَيام، ڙي! هيءَ! وو!
منهنجو هوت نه موٽيو! وو!
ٻنڌڻ ٻاروچن جا، پينگھي منجھه پيام.
(حسيني)
اهو لطيف جو سماجي مشاهدو آهي، جنهن کي شعوري طور لطيف بيان ڪيو آهي.
وڻجاري جي ماءِ! وڻجارو نه پلئيين.
آيو ٻارهين ماهه، پُڻ ٿو سفر سنبهي!
(ساموندي)
”اي وڻجاري جي جيجل! وڻجاري کي نٿي جھلين! ٻارهن مهينن کان پوءِ آيو آهي، ۽ وري ٿوسفر لاءِ سنبري!“
عورتاڻي مزاج جي اها شاعريءَ، اهو آرٽ آهي، جنهن کي ادب جي استادن، عالمن، پنڊتن وڏي سند طور تسليم ڪيو آهي! هِيءُ شاعريءَ عظيم آرٽ، فن ليکي وڃي ٿي. پوءِ اها شاعريءَ ميران جي هجي. سيفو جي هجي. ڪاليداس جي هجي، يا لطيف جي ان کي جڳ عظيم قرار ڏنو آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ اڄ ڏينهن تائين ڪا اهڙي شاعره ناهي پيدا ٿي،جنهن لطيف جي هڪ بيت جھڙو، عورتاڻي احساس ۾ رڱيل شعر چيو هجي.
موٽي مران ماءِ! موٽڻ کان اڳي مَران،
لُڇي لالن لاءِ، شال پونديس پير تي،
(سسئي آبري)
”اي امڙ! مان شل پٺتي موٽي پوءِ نه مران، پر موٽڻ کان اڳي ئي شل فنا ٿيان! پرينءَ لاءِ لُڇندي، شل پيرن جي نشانن تي ڪري جان ڏيان!“
پرينءَ جي پيرن جي نشانن تي ڪري، پوءِ مرڻ جي تمنا، شاعراڻي فڪر جو عظيم خيال آهي. اهو خيال جسم جو وار وار اُڀو ڪرائڻ وارو سدابهار خيال آهي.
پنهنجي زندگيءَ، جيڪا اڪثر ماڻهو فقط پنهنجي لاءِ جيئن ٿا، پنهنجين انائن ۾ رهن ٿا. پنهنجي، پنهنجي جنس، پنهنجي ذات جي نشي جي پورائي لاءِ ٻين انسانن کي نظر انداز ڪن ٿا. حُسن جو، حُوس جي اک سان شڪار ڪن ٿا. چنڊ جهڙي رشتن جون چانڊوڪيون زهر ۾ ٻوڙين ٿا. بازارين ۾ روحن ۽ جسمن جي انچ انچ جو سئودو ڪن ٿا! عورت فقط گوشت جو وطن ۽ جسم سمجھي لوئي وڃي ٿي! گندگيءَ ۾ گلاب ڪري ساهه ڏين ٿا!
اتي لطيف جي اُڀاريل عورت جي وشالتا ڏسو! لطيف جي عورتاڻي احساس جو وزن ڪريو! ساهمي جي هڪ پُڙ ۾ لطيف جي سسئيءَ جي سوچ وجھو! ٻئي پُڙ ۾ سڄي دنيا جي بئنڪن جي دولت آڻي رکو! خبر پئجي ويندي ته وزن ڪنهن جو وڌيڪ آهي! اها عورت جيڪا پنهنجي محبوب انسان جي پيرن جي نشانن تي مرڻ ٿي چاهي، يقين ڄاڻو اُها هر سوئر، هر بگھڙ، هر بد ذوق رجعت پرست، ۽ سڄي دنيا کي هارائي ڇڏيندي! اها دنيا، عشق جي ساهه کي ڇا ڪندي جيڪو باهه کان به سڙي نٿو سگھي. دنيا ته مفاد جو گولو آهي.
آتڻ اورنگھي ويا، آئون مَران ماءِ!
پِٿُون ٿينديس پير تي هَيءَ! هِيءَ! ڪري هاءِ،
جيئڻ مون نه جُڳاءِ، پرينءَ تان پاسو ڪيو.
”هُو آتڻ اورنگھي هليا ويا، اي امڙ! مان سندن جدائي ۾ ٿي مَران.
هاءِ هاءِ ڪري، پرينءَ جي پيرن تي پرزا ٿيندس! هينئر مون لاءِ جيئڻ واجب ناهي، ڇو جو محبوب، مون کان مُنهن موڙيو آهي.“
عورت جي زبان مان اُڀريل ”هاءِ“ جو درد ۽ سندس پُسيل اکيون! ڪڏهن به لفظن ۾ بيان ڪري نٿيون سگهجن، لطيف اهو ڪارنامو به ڪري ڏيکاريو آهي!
پَهي ڪام پِڃاءِ، اَمڙ! منهنجي آسري،
ڏيئي لَت چَرخي کي، پوڻِيُون پاڻي پاءِ!
ڪَتِيمَ جِنين لاءِ، سو ڪوهيارو ڪيچ ويو!
(حسيني)
”اي جيجل! منهنجي آسري ڪا ڪپهه جي پوڻي نه پڃاءِ، مڙيئي پوڻيون پاڻيءَ ۾ وجھي ڇڏ! جنهن ڪوهياري لاءِ اُهي ڪَتيم، اُهو ته ڪيچ روانو ٿي ويو!“
عورتاڻي رسامي جي دٻيل درد جي اِها الميائي آرسي آهي! خالي ٿي رڙندڙ دل جي اها سُڃي ٿيل دانهن آهي! ڪجھه به نه بچڻ کان پوءِ آڌيءَ رات ۾ اُجڙي ويل شهر جو ڄڻ المناڪ منظر آهي! لطيف جي احساس کي ماپڻ ناممڪن آهي.
هتي لطيف ڀنڀور جي تاريخ جو به منظر چٽي پڌرو ڪيو آهي ته، سسئي جڏهن ڀنڀور ۾ حَسين آرسون موڙيندي هئي، تڏهن ڀنڀور ۾ ڪپهه ڪتبي هئي. چرخا چُرندا هئا. حسينائون مرڪندي نوان داڳا ڄڀن سان چکي ڏسنديون هيون. اهو ذائقو سسئي کي به ياد هو! سسئي جون آڱريون جبلن ۾ زخمي ٿيڻ کان اڳ ۾ڪنواري هوندي، ڀنڀور جي هوائن ۾ داڻا کڻي پکين ڏي اُڇلينديون هيون! ۽ پوءِ سسئي ڇا نڪتي، ڀنڀور ئي ڀڙڀانگ ٿي ويو! ڄڻ ته ڏسندي ڏسندي هوائن وارو هڪ شهر ئي مري ويو!
سُر گهاتو ۾ لطيف جو هڪ نئون ڪمال نظر اچي ٿو! ٻن عورتن کي لطيف وڏي دلربائيءَ سان احساس جي داڳي ۾پوئي قهر جهڙي ڪيفيت اُڀاري آهي.
تَريون پَسان نه تار ۾، جھُڳا جاءِ نه ڪُن،
مادر! ملاحن، ماڳ نه ڍويا مَڪڙا.
ڪنواريءَ ڇوڪريءَ پئي پنهنجي ماءُ کي ٻُڌائي: ”ملاح جي زال ٿي چوي: تَرها ۽ مڇڻا درياهه ۾نٿي ڏسان، وڏا ڄار اُتي نٿا رڪجن، نٿا بيهن!
اي امڙ! ٻيڙياتا ٻيڙيون ڀَري ماڳ تي ناهن موٽيا!“
هڪ ڪنواريءَ جي حيرت، ڪيئن لطيف جي تصور، شاعريءَ ۾ تبديل ڪئي آهي، حيرتناڪ آهي! هڪ بيت ڪيڏي وڏي حقيقت کي ٻن سٽن ۾ کڻي ٿو، شاعراڻو ڪمال آهي. ڪردارن کان اهڙو يادگار ڪم وٺڻ، هر تخليقڪار جي وس جي ڳالهه ناهي. زندگي جيئن آهي، اُن کي ائين جو ائين پيش ڪرڻ آرٽ جو، فن جو وڏو عظيم مثال آهي.
اهڙو ئي شاهڪار مشاهدو ۽ عورتاڻي احساس جي انتها تي پهتل ترجماني ۽ نفسيات کي اعليٰ حُسن سان سُر سارنگ جي هِن ڪمال بيت ۾ ڀٽائيءَ چٽو ڪيوآهي. ڏسو:
ڪانڌَ! مَ وِڪڻُ ڪُنڍيون، ڌَڻُ سَڀوئي ڌار،
اَڀريون، سَڀريون،پانهنجُون، سَسيون سَڀ سنڀار،
ٻَن ڇڏي، ڇَن پئي، وَڃِي وَلهارَن وار،
ته اچي اڱڻا بهار، سَرلا ڪندي سڏڙا.
(سارنگ)
ٻهراڙي جي عورت نفسياتي طور مالوند هجڻ تي فخر ڪندي آهي. اڱڻ ۾ مينهون ۽ کير ڏسي پئي ٺرندي آهي. پاڻ وڃي ڪاڙهن ۾ ڪڙهي گاهه جون ڀريون آڻيندي آهي. کيس ايتري ته مال سان محبت هوندي آهي، جو هر ڀَٽاري مينهن تي سُهڻو نالو به رکي ڇڏيندي آهي. ڪا مينهن سُهڻي، ته ڪا سسئي بڻائي ڇڏيندي آهي! اهو ئي سچ ڀٽائي آڻي اسان جي سامهون ڪيو آهي! ”اي ڪانڌ ! وڙ ڪري هِي منهنجيون ڪنڍيون مينهون نه وڪڻ! اُهي اڀريون سڀريون پنهنجي اڱڻ ۾ سُونهن پيون. انهن کي سڏڙا ڪندي اڱڻ ۾ بهار محسوس ٿئي ٿي!“
لطيف عورت جي نفسيات جو وڏو مشاهدڪار آهي. لطيف اُن عورت جي روح جو شاعر آهي، جيڪا پنهنجي پيڙهِيءَ جي عظمت ۽ روايتن جي رکوال آهي. اُن جي محبت جي تاريخ به ايتري ئي پُراڻي آهي، جيتري اُن جي درد جي تاريخ پُراڻي آهي. اڄ به ٿرن برن ۾ سماجي رشتي جي لڄپال رکندڙ معتبر عورت جنهن کي لطيف هر تعصب کان بالاتر ٿِي ڳايو آهي، اها پنهنجي عظيم انساني ڪردار سان جيئن جو تيئن موجود آهي.
لطيف وٽ عورت وفا جو مجسمو آهي. لطيف وفا جي زيور سان عورت کي ڏٺو آهي. سسئي، مارئي، نوريءَ کان ويندي سامونڊين جي سدا سهاڳڻين ونين تائين لطيف ان وفا کي ڳايو ۽ ياد ڪيو آهي. صرف مومل ۽ ليلان جي ڪردارن ۾ آيل ڪن غلط فهمين هوندي به لطيف انهن جي پشيمانين ۾ به وفا جو رنگ ظاهر ڪري عام ڪيو آهي. اها وفا ونيءَ جو ور سان محبوب سچائيءَ جو ثبوت ۽ هڳاءُ آهي. لطيف اوڀر جي مزاج مطابق هِن رشتي تي روشنيءَ وڌي آهي. اوڀر ۾ مُنڍ کان ئي ور ۽ ونيءَ جي رشتي ۾ وفا کي اهميت جي اک سان ڏٺو ويو آهي. اوڀر ۾ پَتي پرميشور جو نظريو زمانن کان اڀريل رهيو آهي. اوڀر ۾وفا کي غيرت تصور ڪيو ويو آهي. اها غيرت گڻ ليکي ويئي آهي. شڪ جي صورت ۾ رشتن اندر وڏي ٽوڙ ڦوڙ به ٿيندي رهي آهي. اوڀر ۾ ٻيائي ۾ لهڻ کي بد ڪرداريءَ سان ڀيٽيو ويو آهي. ڇو جو ور ۽ ونيءَ جو رشتو وڏي سماجي حيثيت رکندڙ آهي. گهرن جو ماحول ۽ نسل جي اوسر جو اهو بنيادي رشتو آهي. اهو ئي سبب آهي جو لطيف ان رشتي جي تقدس جي پس منظر ۾ عورتاڻي مزاج ۽ احساس جي عڪاسي کي عروج تي پهچايو آهي. لطيف ڪمال اهو به ڪيو آهي جو عورت کي عاشق ڪري پيش ڪيو آهي. اسان وٽ اوڀر ۾ اهو نظريو به پيش ٿيل آهي ته ”عشق ته صرف عورت ڪري ڄاڻي ٿي!“ ان نظريي کي ڄڻ نئين سگھه ڏئي ڇڏي آهي.
سَر نِسريا پاند، اُتر لڳا آءُ پرين،
مون تو ڪارڻ ڪانڌ، سهسين سُکائون ڪيون.
لطيف جو سُر سامونڊي عورتاڻي وفا ۽ وڇوڙن جي ڇڪتاڻ جو محبوب داستان آهي. ان ۾ نازڪ احساس جي ڪشمڪش ته آهي ئي سهي، پرميارن، تنهائين، سڪ جي ڇڪ جو سوز به ڪمال جي حيثيت رکي ٿو.
سيئي جوڀن ڏينهن، جڏهن سڄڻ سفر هليا،
رئان رهن نه سپرين، آيل ڪريان ڪيئن،
مون کي چاڙهي چيئن، ويو وڻجارو اوهري.
جيئري چکيا تي چڙهڻ جدائي جي انتها جو بيقرار سچ آهي. لطيف عظيم مشاهدڪار آهي. تڏهن ئي تنهائي ۾ تڙپندڙ عورت اهو به اظهار اوڳاڇي ويهي ٿي ته : ”سامونڊيءَ جو سڱ سُورن ڀريو آهي، وڻجارو منهنجو جسم سوريءَ تي چاڙهي ٻيڙي هاڪاري ويو آهي.“ بيشڪ تنهائيءَ جي سُوري وڏي سُوريءَ آهي. اها ڪيفيت ورچائي وجھي ٿي، تڏهن ئي ڪا سامونڊيڻ ائين چوي ٿي ته،
وڃيئي وسري شال تو جو سودو سکيو،
اڃا آئين ڪال، پڻ ٿو سفر سَنبهين.
مٿان وري محبوباڻي چپن تي دلربائي واري ميار سان لطيف حيرت سان ڀري ڇڏي ٿو. اها ميار ناهي اصل ۾ پيار آهي:
ٻيڙي جي ڀُڻن، نينهن نه ڪجي تِن سين،
اُڀيون ڏنڀ ڏسن، جه سڙه ڏيئي سِير ٿيا.
لطيف پنهنجي ڪردارن جو دوست ۽ وارث آهي! انهن کي پنهنجي دل ۾ سانڍيندڙ آهي. ٻيڙيءَ وارن سان نيهن ڇو نه ڪجي؟ ان ڪري جو اُهي ترسن نٿا! اها عورتاڻي قرب جي محبت ۾لڪل گلابي سوچ جو ميار رکڻ وارو لهجو آهي. اها نازڪ تند جي تنوار آهي! ٻيڙين وارا يڪدم وڃڻ جي وائي ڪن ٿا. اڃا انهن کي ڏسي پورو ڍَءُ به نٿو ٿئي، جو وري سفر لاءِ ٿا نڪريو وڃن! پوءِ هينئون پاڻ انهن لاءِ ٻيڙيءَ ٿيو پيو ڀٽڪندو وتي! هو ايترا الاءِ ڇو پٿر دل آهن؟ اها محبت جي سوچ آهي! ”عورت جو ٻيو نالو بيوفائي آهي!“ اهو شيڪسپيئر جو خيال هو! عورت جو ٻيو نالو محبت آهي! اهو نظريو لطيف جو آهي. کاري ڇاڻ جي سامونڊي ٻيٽ تي جڏهن مون سامونڊين جا نيڻ پڙهيا هئا ته ان رات اُڀ جو هر تارو لطيف جي سُر سامونڊيءَ جو بيت لڳو هئم.
لاهِيندا ئِي ڪَن، ڳالهيون هلڻ سنديون،
ڏيندا مون ڏکن، وهِ وجھندا جندڙو!
”جھاز تان پير هيٺ رکندي ئي وري وڃڻ جون ڳالهيون پيا ڪن، مون کي ڏکن جي مُنهن ۾ ڏئي، منهنجي هانوَ کي وري ڏولائي ۾ وجھي ڇڏيندا! سامونڊي تڙ پائيندڙ قبيلو آهي، اي ماءُ! ڪو ته هنن کي سمجھائي!“
آيل ڪريان ڪيئن؟
منهنجو نينهن اَپليو نه رهي!
اُڏوهِيءَ جئن ڏکڙا، چڙهيا چوٽِي سيئن!
مُنهنجو نينهن اَپليو نه رهي!
عجيب شڪ آهن! عجيب دوريون آهن! عجيب دل جي حالت آهي! پري رهي، ڪٿي هو مون کي وساري ته نه ڇڏيندا؟ سوال آهن ، پر صليبن جھڙا سوال آهن! ڪاتي مٿان پير رکي بيهڻ جهڙيون بيقراريون آهن! اک ۾ اَڪ جو کير پئجي وڃڻ جهڙو سور آهي!
لاهيان جي نه چِتان، الا! اُن مَ وسران،
مَڙهيو منجهاران، جيءُ منهنجو جِن سِين!
هِي ڪيفيتون احساس جي اُها تاريخ آهن، جيڪا تاريخ مئورخن بي معنيٰ سمجھي آهي، پر عظيم شاعرن اها تاريخ صدين جي سينن تي لکي محفوظ ڪري محبت جو آئين جوڙيو آهي! “شاعر اڻ مڃيل آئين ساز آهن.” هتي اهو سچ پڌرو ٿيو بيٺو آهي. جيڪو انگريز شاعر شيلي اوريو هو!
”مٿان سياري جون سرد بي درد ولهون به شروع ٿيون آهن! آئون اڪيلي، ڪيڏي اڪيلي ٿي پئي آهيان، ٻين جا ڪانڌ پَسي، منهنجي اندر مان ٿڌا شوڪارا ٿا نڪريو وڃن! الا! وڻجاري جي گھر ۾ نسوري سُڃ آهي!“
محبت ۾ اڪيلو ٿي وڃڻ کان تنهائيءَ جي ڪاريهر جي ڪکڻ جي ڪيفيت تائين، عورت جي اندر جو آواز لطيف جنهن دل سان محسوس ڪيو آهي، ڪاش اها دل هر انسان وٽ هجي! عورت عشق آهي، اهو سچ آهي! عشق جو اظهار اُن سچ جو سچ آهي! احساس جي ايڏي گھرائي سمنڊ جي انتها کي ڳولڻ جي برابر آهي! عشق اُڻ تُڻ آهي! عشق وجد جي آخري منزل آهي. لطيف وجداني صوفي هئڻ ناتي، انسان جي اندر ۾ جھاتيءَ پائڻ وارو شاعر آهي. انسان ڪائنات جي اندر رقص ڪندڙ وجد جو راز ۽ ڳُجهه آهي.
”سامونڊين جي وسنديءَ ۾ ڏياري آئي آهي. ڏيئا وجدان ۾ ٻري رهيا آهن. پر سامونڊيءَ محبوب وڃي سڙهه سنڀاليا آهن، ونجھه کي وڃي ڀاڪر ڀريو اٿس! ته دل خود ڏيئوٿي ٻري پئي آهي! سامونڊيڻ جو جسم سڙڻ لڳو آهي! پڪ ته فجر جو جڏهن سمنڊ جا عاشق پکيئڙا ٻوليندا ۽ ڇوليون ڇاڇولجي وينديون ته جانيءَ جي جدائي جيئري ئي ماري ڇڏيندي!“ لطيف عشق جي جذبي ۽ سرمستيءَ ڪيفيت جي ان شاعريءَ جي دل تي پنهنجيون الماس آڱريون آڻي رکيون آهن، جيڪا صرف شاعريءَ ناهي، پر اها انساني احساس جي جاڳندڙ دل آهي. اها محبت جي ڪائنات آهي، جيڪا تانگھه جي تاءُ سان تڙپيل ۽ آس جي واس سان مهڪيل آهي... ۽ اُن عورتاڻي آنڌ پويان لڪل وهمن کي لطيف ڄاڻي ٿو، ته سامونڊيڻ ڇو ٿِي رڙي؟ الا! 1999ع واري سال ۾ آيل سامونڊي طوفان کي ڪير ٿو وساري سگھي! جڏهن هر سامونڊيءَ وني سان وهم ڪيئن اچي وڙهيا هئا! سمنڊ ويل ملاحن مان مشڪل سان ڪو واپس گھر موٽيو هو. سوين لاش دربدر ٿيا هئا. اُهي لاش وڻن ۾ ٽنگيل ونين اکين سان ڏٺا هئا!
لطيف جنهن عورت کي پنهنجي شاعريءَ ۾ ڀَرت وانگي ڀريو آهي. اُها سادگيءَ جي حُسن ۾ وهنتل آهي. ان جي زلفن جو وار وار تيل ۾ ميٽ جي مهڪ ۾ واسيل آهي. اُها عورت مصنوعي ناهي، نج آهي! اُها فطرت جي ويجھو آهي! ان کي فطرت جي حُسن ڳوهيو آهي! لطيف لوڪ ڏاهپ جو درياهه آهي، اها عورت ان درياهه مان وهنجي ٻاهر نڪتل آهي! ان ڪري ئي لطيف جي احساس جا پير ڇهڻ لاءِ هر دل آتي ٿيو پوي.
ڀٽائيءَ جي سسئيءَ جي دردناڪ سفر جي پس منظر ۾ استعمال ڪيل ٻوليءَ بيحد وجداني آهي. ڇو جو هي داستان ئي درد سان ڀريل آهي! وجد اڀرندو ئي عشق جي درد مان آهي.
جُدائي جو جام، ڏنائون ڏُکيءَ کي،
منگل منهنجي مَن ۾، ٻاريو هوتَ حِمامُ،
اَرک ٿيو آرام، ڪاڪُل پَسي ڪانڌ جو.
محبوب جا زلف ڏسي، آرام ڦِٽي وڃڻ ڪمال جو وجد آهي. جدائي جي جام ۾ جيڪي بيقرار ڪندڙ خمار آهن، سي فقط عشق وارا ئي ڄاڻن ٿا. پرينءَ باهه جو کُورو ٻاري ڪيئن وجود جو امتحان وٺندا آهن؟ اها ڪيفيت بيان نه ڪري سگھڻ جھڙي آهي! لطيف عظيم ڪيفيتن جا موتي چونڊي پڌرا ڪري ٿو. اُن ڪري جو خود عشق سان ڀريل انسان آهي.
هيڪليائي هيل، پوريندِيس پنهون ڏي،
آڏا، ڏونگر لَڪيون، سُوريون سڄڻ سيل،
ته ڪَر ٻيلي آهن ٻيل، جي سُور پرينءَ جا ساڻ مون.
”اڪيلو ئي پنهون ڏي پنڌ ڪنديس، ڇا ٿيو جي جبل ڏکيا ۽ اڙانگھا آهن. ڇا ٿيو جي جبلن جون چوٽيون تڪليف ڏيندڙ آهن. جيڪڏهن پرينءَ جا سُور مون سان گڏ آهن ته ڄڻ اُهي هن سفر ۾ منهنجا دوست آهن!“ لطيف ”ٻيلي“ لفظ ڪيڏي ڪوملتا سان ڪتب آندو آهي. اهو عورت جي مزاج جو محبوباڻو لفظ آهي. عورتون پنهنجي مڙسن کي پيار مان ٻيليءَ ڪري به سڏينديون آهن.
لڏيندي لباس، جتن جيڏو ئي ڪيو،
اچي آريءَ ڄام جو، وَڻ وڻ مَنجهان واس،
مرونءَ کِينَم ماس، هَڏ هلندا هوت ڏي.
”ڀنڀور مان لڏيندي جتن وڏو دولاب ڪيو، مون کي وڻ وڻ منجھان پُنهون جو واس پيو اچي! منهنجو ماس جانور کائي کپائي ڇڏين، ته به منهنجا ڪرنگھر پرينءَ ڏانهن پنڌ ڪندا هلندا!“ عشق مان عجيب دعويٰ اُڀري آهي ته منهنجا خالي هڏا جيڪي هِن رڻ ۾ بچندا، سي پاڻهي محبوب ڏي پنڌ ڪندا! اُهي پهچندا، ته آئون ڄڻ پاڻ پرينءَ جي سامهون پهچي ويس!
لطيف سنڌ جي پرڻيل عورتن جي عڪاسي تي قصو ختم ناهي ڪيو. لطيف ته پنهنجي مٽيءَ جي غيرتمند ڪنوارين جي عظمت کي به چانڊوڪيءَ وانگي چٽو ڪيو آهي. ڪنوارپ جو رتبو اوڀر جي عورت کي پنهنجي سماجيات مان مليو آهي. سنڌ قبيلن جي گڏيل وحدت جي ڌرتيءَ آهي، انهن قبيلن جا پنهنجا مزاج آهن، پر غيرت جو مزاج سڀني وٽ هڪجهڙو رهيو آهي! ڪارو ڪاريءَ رسم به ان منظر ۾ جوان ٿي آهي. لطيف مارئي جي ڪردار مان سنڌ جي عورت جي پاڪدامني جو عنصر اُڀاري پيش ڪيو آهي. مارئي به ته هڪ عورت آهي. جيڪا وفا جو مينار آهي. اُها ڪنهن به آڇ تي وطن ۽ جسم جو سودو نٿي ڪري . لطيف جسم ۽ وطن کي الڳ نٿو ڪري. هڪ ڳالهه سمجھي ٿو. جسم جي بيحرمتي، وطن جي مٽيءَ جي بيحرمتيءَ تصور ڪري ٿو. لطيف لوئيءَ کي به ڪنوارپ جو درجو ڏنو آهي.
جيئن ڳَنڍيون مَنجھه ڳَنڍير، تِيئَن مُون مَن ماروئڙن جي،
ڏنيون لَس لطيف چئي، هينئڙي کي هَمير،
وَڃي، منجھه ملير، سڀ ڇوڙينديس سُومرا.
”جيئن ڳنڍير ۾ ڳنڍيون هونديون آهن. تيئن منهنجي من ۾ مارن لاءِ نينهن جون ڳنڍيون آهن! همير سومري مون کي بيشمار ڳنڍين سان ٻڌو آهي! عمر جون زنجيرون ڇڄي پونديون، پر منهنجو مارن لاءِ نينهن ختم نه ٿيندو! عمر جي ڏنل سمورين ڳنڍين کي ملير ۾ وڃي ڇوڙينديس! “ اها هڪ ڪنواريءَ سنڌياڻيءَ جي سوچ آهي.
ڪانڌُ نه ڪَنديس ڪو ٻيو، کَٿيرو ئِي خُوب،
ميرو ئي محبوب، اسان مارُو مَن ۾!
مارئي جو اهو اٽل وچن اوڀر جي سج جي حُسن مان سرجندڙ سچ جو جلوو آهي. محبوب، محبوب آهي، پوءِ اهو ميرو آهي، تڏهن به دل ۾ ويٺل آهي. محبوب ظاهري ڏيٺ ويٺ ۾ ڪونه پرکبا آهن. اُهي ته دل سان پاڻهي چونڊ جي ويندا آهن.
سَنهي سُئي سِبيو، موُن مارُوءَ سين مَن،
هڻي کڻ حَلم جا ، تُھ وڌائين تَن،
ڪيئن ٽوپايان ڪَن، اباڻي اَبر رِي!
با ڪمال ڪُنوارو فڪر لطيف جي احساس مان گلاب ٿِي ڦُٽو آهي. مور ٿي ٽِليو آهي! ”منهنجو مَن ماروءَ سان محبت جي سَنهي سُئيءَ سان سبيل آهي. هُن حليمائي جا ٽوپا ڏئي، منهنجو بُت ڪپهه وانگر تهن ۾ ويڙهيو آهي. اباڻي سُئي کان سواءِ مان ڪيئن پنهنجا ڪن ٽوپائينديس!“ لطيف، هڪ ڪنواريءَ پاران ڪنوارپ جي بحاليءَ رکڻ لاءِ جيڪا ويڙهه وڙهي آهي، ان کي جنهن عظيم رنگ ۾ ظاهر ڪري، تصور کي جنهن ڪلا سان پيش ڪيو آهي، اهو حيرتناڪ آهي. سوڙ ٺاهڻ جي ٻن ڪپڙن وچ ۾ نفيس ڪپهه کي ڀري سئي سان سنهن ٽوپن سان سبي محفوظ ڪرڻ واري حقيقت کي ڪنوارپ جي تصوير ۾ پيش ڪرڻ بنا شڪ جي ادبي معجزو آهي! لطيف واضع ٿو ڪري ته عشق اُها سُئي آهي، جنهن سان دل به سِبي ويندي آهي، جسم به سبجي ويندو آهي! اباڻي سُئي کان سواءِ ڪَن نه ٽوپائڻ جو حسناڪ تصور دنيا جي ڪنهن به شاعر وٽ نه آهي، نه نظر ايندو! اهو لطيف جي تصور جو ئي شاهڪار مثال آهي! لطيف ڪن ٽوپائڻ جي رسم کي جنهن ڪلچر لاءِ نشانبر ڪيو آهي. اهو به رشتن جي تقدس جو ڪلچر آهي. نياڻي نڪ ۽ ڪن ان لاءِ ٽوپائيندي آهي ته ور واريءَ ٿيڻي آهي. ڏاج ۾ امڙ ابو جيڪي زيور پارائيندا آهن، اهي سهاڳڻ جو خواب آهن. انهن جو قائم رهڻ عورت جي تقدس جو بحال رهڻ هڪ ئي حقيقت آهي! لطيف زندگيءَ جو شاعر آهي. ثقافت جو شاعر آهي. ان ڪري هن هر نازڪ نقطو بيان ڪرڻ کان رهايو ناهي. هن اوڀر جي سنڌ جي جنهن ڪامڻي جا احساس پنهنجي شاعريءَ ذريعي اوريا آهن. اُن ڪامڻيءَ جون اکيون سُرمي ۽ خوابن سان ڀريل آهن. اُن ڪامَڻِي کي جسماني نزاڪت سان گڏوگڏ احساساتي گلابي گھگھو به دل سميت پاتل آهي! اُها رومانس جي وجد ۾ ننڊ به ڀُلجو ٿِي وڃي. ان لاءِ رات ۽ ڏينهن ساڳيا سُونهن ڀريا آهن.
ڍول مَ کَڻي ٻانهڙي، پِرههُ مَ کڻي پاند،
آئون پنهنجو ڪانڌُ، لڪي لوڪان رانئيان.
ڀٽائي جي هي سڄي عظيم شاعري پڙهي دل تي جلاالدين رومي جي هي ناياب شاعريءَ تري ٿي اچي ته:
پيغمبر فرمايو آهي ته عورت جو اثر ۽ غلبو،
داناءَ ماڻهن تي ٿيندو آهي!
هوءَ دل واري جي دلين تي قابض ٿيندي آهي،
جاهل جيئن ته جاهل، جهيڙاڪ ۽ بي دماغ هوندا آهن،
تِنهن ڪري هُو عورتن لاءِ عذاب هوندا آهن!
اسلامي تصوف جي رهبر ابن عربي جو نظريو آهي ته: “عورت اهم هستي آهي، جيڪا محبت کي پيدا ڪرڻ، جاڳائڻ جو سبب آهي!” ڀٽائي جي شاعريءَ اهو ثابت ڪيو آهي ته، عورت خود محبت آهي. اوڀر ۾ لطيف جي پيدائش کان ٿورو عرصو اڳي تائين ڪي عوام دشمن اهڙا بادشاهه به هئا، جڏهن ڪنهن ڪنوار جي پالڪي (ڏولي) سندن محل ڀرسان لنگھندي هئي ته اُهي ڪنوار کي پاڻ وٽ گھرائي وٺندا هئا! علي عباس جلالپوري اهڙو روئڻو پنهنجي ڪتاب ’رسوم اقوام‘ ۾ رنو آهي!
اسان جي لطيف اوڀر جي ڪنوارن جي مٿي تي ڀاءُ وارو هٿ رکيو آهي!