سنڌ، پاڻي ۽ لطيف جي شاعري
”اي اجھل اڻ موٽ سنڌوءَ!
ٻل واري سگھاري سنڌوءَ،
ڏيهَن ۽ ميدانن مان اپار پاڻيءَ جا ڦهلاءُ کڻي،
جَرڪندي، ڪڙڪاٽ ڪندي، وهندي رهي ٿِي.
جھڙي ابلق گھوڙِي!
سُونهاري ۽ سوڀياوان سِنڌو،
ڀلن گھوڙن ۾ شاهوڪار آهي.
۽ شاهوڪار آهي، رَٿن ۽ ويس وڳن ۾،
سُهڻي ڳُوڙهي سون ۾ شاهوڪار،
اَڻ مَئي مايا جي مالڪ،
هتان جا گل نيڻ ٺار ۽ سونهن وارا آهن،
اُن اهڙي جو ويٺو ڏس،
اُن جي پاڻي جو ميٺاج نه پُڇ!“
_
”سُون ورني سُرهي سِنڌو،
سدا گجندڙ، ڌوڪيندڙ، ڀڄندڙ، ڊڪندڙ،
وهندڙ تار ٿِي وڃي،
اگھاڙي سمنڊ ۾ ڪرندڙ سِنڌو.
سٻاجھن ۽ سائين سنوارين سنڌين کي،
هميشه نون زمانن جي سوغات ڏيندي رهي آهي.“
ان عظيم وطن سنڌ ۾ لطيف جو جنم 1689ع ۾ ٿيو. اهو ڪلهوڙن جي اقتدار جو شروعاتي زمانو هو. محققن سنڌ کي سمنڊ مان پيدا ٿيندڙ ڌرتيءَ سڏيو آهي. سنڌيءَ قوم ۽ سنڌ جي تهذيب جي اُسرڻ، وڌڻ، ترقيءَ ڪرڻ جو بنيادي عنصر پاڻي رهيو آهي. سنڌ جي تهذيب پاڻي جي ويجھو رهي اُسري ۽ نروار ٿي آهي. سنڌوءَ درياهه جي ڪنارن ۽ سنڌي سمنڊ جي ڪنٺ تي ئي وسنديون ۽ وڏا شهر جُڙيا، جيڪي سڄي دنيا سان ڳنڍيل رهيا.
سنڌين پاڻي رستي ڪاروبار ڪيو. پاڻي ئي سنڌ جي زراعت کي زندگي ڏني. ان پاڻي تي سڀ کان پهرين ڪڻڪ اُسري، ڦٽيون ڦاٽيون ته سنڌين دنيا ۾ پهريون ڀيرو ڪپڙي کي پڌرو ڪيو. اهو ڪپڙو اوگھڙ جو پردو ٿيو، جيڪو ”سُندس“ سڏجي مصر جي راڻين ۽ شهزادين جي نازڪ جسمن جو حُسن بڻيو! مرڻ کان پوءِ به مصري بادشاهن جي ممين جو ڪفن به سنڌ جو اهو ڪپڙو بڻيو! سڄي سنڌ اندر پاڻي فطري وهڪرن جي صورت ۾ رڳون بڻجي پئي ڊوڙيو. جتي ڪٿي پتڻ ۽ بندر آباد هئا. بخميليءَ پاڻي تي ٻيڙيون پئي تريون! ڪٿي هاڪڙو هو، ڪٿي پراڻ هئي، ڪٿي پٽيهل هو، ڪٿي ديبل بندر هو، ڪٿي لاهري بندر هو، ڪٿي پاري نگر هو، ڪٿي شاهبندر هو. ڪٿي ڪلاچيءَ جو ڪُن هو، ڪٿي کارو ڇاڻ هو! ڪٿي ڍورا پئي ڊوڙيا، ڪٿي ، ڍنڍون پئي ٻهڪيون! زندگيءَ جاڳيل هئي. اکيون اوجاڳيل هيون! پاڻي مٺو به هو، پاڻي کارو به هو، پوءِ به هر صورت ۾ پاڻي پيارو هو. هن پاڻي تي پلجندڙ انسانن وٽ سازشون ۽ هٿيار ٺاهڻ جيتري به واندڪائي ڪانه هئي. هنن هڪٻئي جو اجايو رت وهائڻ انساني ڏوهه ٿي سمجھيو. هنن پهرين ٻهراڙيون آباد ڪيون، پوءِ دنيا جا ست وڏا شهر شاهڪار ڪاريگريءَ سان جوڙي ورتا هئا. هِي انسان سازن، آلاپن، بانسرين، بوڻينڊن ۽ حسين رقص کي ايجاد ڪري چڪا هئا. ۽ پوءِ آريا آيا، سنڌ جي زندگيءَ کي ماڪوڙن وانگي وڪوڙي ويا. تهذيب جا ترا ڪڍي ڇڏيائون!اُهي برف جي سيءَ جا ستايل هئا، ڳورين ۽ باهه جي رنگت جھڙين آرياڻين جي ڳلن تي ان وقت ڳاڙهاڻ ٻهڪي پئي هئي، جڏهن انهن سنڌ جھڙي جنت کي اکين سامهون ڏٺو هو. انهن ڪڻڪ جي فصلن کي سونگھي محسوس ڪيو ته هِي ڪنواريءَ ڌرتي جو سچ آهي! اهي زمينون ڦٻائڻ لاءِ رت وهائڻ ضروري هو. جيڪو آرين بنا هٻڪ جي هر هنڌ هاري ئي ڇڏيو. نئون سئو سال هنن جي لوهه جي هٿيارن دراوڙن جي سينن ۾ سوراخ ڪندي گذاري ڇڏيا! پوءِ هنن درياهه شاهه جي ڪنارن تي ويهي رگويد کي مڪمل ڪيو! رگويد جا ڏهه منڊل پنج سئو سالن تائين لکبا رهيا. آريا سنڌوءَ درياهه تي ايترا ته ديوانا ٿيا جو ان کي مقدس سڏڻ لڳا. سنڌوءَ درياهه جي گجگوڙ کي ڍڳي جي رنڀ سان تشبيهه ڏنائون! وقت پاڻي جيان وهندو رهيو، پوءِ سنڌ ڏي سڪندراعظم ڪاهي آيو. پاڻي ۾ ايڏي دهشت هئي، جو سڪندر به سوچيو ته اٻهرائي ۾ سنڌ کي لٽڻ کان اڳ ۾ ئي پاڻي خود ڪشي ثابت ٿي ويندو! بهتر اهو آهي ته زميني رستو ڳولجي. پوءِ بولان کان اچي سنڌ جي شهر ملتان کي گھيريو هئائين! پاڻي جي آس پاس رهندڙ ملاحن جي ڪُتن ڌاريائپ جي بُوءِ سان ويڙهه ڪئي هئي. سريلنڪا مان عربن جي ڀٽڪيل ٻيڙين کي سنڌ جي ماڇين لٽيو ته اهڙي دانهن وار ڇوڙي هڪ عرب عورت حجاج بن يوسف کي ڏني نتيجي ۾ 711هه ۾ عرب سنڌ تي وڏو لشڪر وٺي ڪاهي آيا هئا. پورا ٻه مهينا سنڌو درياهه جي دهشت کي تڪيندا رهيا هئا! هلاڪو خان زمانن کان پوءِ بغداد کي لتاڙيندو، ايران جي فرار ٿيل حاڪم کي ڊوڙائيندو اچي سنڌوءَ درياهه جي مست وهڪري مٿان بيٺو هو، پاڻي جي سرڪشيءَ ڏسي سمجھي ويو ته دال ڪونه ڳرندي! واپس وڃڻ ۾ ئي بقا آهي! پورچوگيزن سنڌ جي گادي واري شهر ٺٽي تي حملو ڪري اٺ هزار ماڻهو ماريا هئا. شهر کي باهه ڏني هئي. اهو حملو به پاڻي ذريعي ٿيو هو! ان دؤر ۾ لطيف موجود هو. سنڌ جون هزارين نياڻيون اغوا ڪري کنيون ويون هيون. لطيف جو هينئون تڏهن ئي لوڻ ٿيو هو! سنڌياڻين جي نڙين جي رڙين کان لطيف غافل نه هو.
اها دنيا کي خبر آهي ته پاڻي مان اُسرندڙ سنڌ جي تهذيب عظيم ۽ مهذب رهي آهي. اهو مقدس پاڻي پيئندڙ فردن جو به مهذب پڻو ميراث رهيو آهي. پاڻي سان واڳيل سنڌين جيترو پنهنجي پاڻي سان پيار ڪيو آهي، ايترو ئي پنهنجي مزاجن، روحانيت ۽ روايتن کي به مٺو رکيو آهي. ڪاڪي ڀيرومهل مهرچند آڏواڻي پنهنجي عظيم ڪتاب “قديم سنڌ” ۾ لکيو آهي، ”سنڌ جا مهاڻا مهذب پرست هئا، لالچ نٿي ڪيائون، اُهي ٻيڙيءَ ۾ سواريءَ ڪرڻ وارين ڪُنوارين نياڻين جو ڀاڙو وٺڻ ڪفر تصور ڪندا هئا!“
جڳ مشهور عالم ايڇ ٽي سورلي لکي ٿو ته: ”سنڌ جي رهاڪو، پوءِ اهو اصلي هجي يا آبادڪار، ڪڏهن به فوجي ڪمال ڪونه ڏيکاريو آهي. هِن ڌرتيءَ تي ڪوبه اهڙو فاتح ڪونه ٿيو آهي، جنهن جي نالي جو ذڪر تاريخ ڪندي هجي. هتان جو ماڻهو امن پسند، محنتي، هيٺئين سنڌوءَ واري ماٿري واري خطي جي مقامي مسئلن ۾ وچڙيل رهيو آهي، ۽ هُن سنڌوءَ نديءَ ۽ اُن جي واهڙن جي ٻوڏ هيٺ آيل زرخيز پاسن پٽن تي هر هلائي پيٽ جو گذر ڪيو آهي!“
لطيف جنهن وقت سنڌ ۾ اکيون کوليون، اُها سادڙي ۽ معصوم سنڌ هئي. سادا سٻاجھا سنڌي انيڪ مشڪلاتن ۾ ڦاٿل هئا، ڪئين يورپي پئي سنڌ ۾ گھميا. ڪئين ڳجھون سنڌ کي ويڙهي ويل هيون! ”غريب ويچارو ڏاڍي ساديءَ جُوءِ ۾ رهندو هو، درياهه جي وٽ پاسي ۾ سُڪي گاهه جون پيهون يا وري ٻنين ۾ اهڙي قسم جا پکا يا ڪکن ڪانن جا مَنهَن، جن جون چئونرن وانگي ڪنڊائتيون ڇتيون ماکيءَ جي مانارن جيان هيون. يا وري گپ گاري جون کُڏيون هيون. وڏن ڳوٺن ۾ اهڙا به ڪچا گھر هوندا هئا، جن ۾ واپاري ۽ پئسي وارا ڪاريگر ماڻهو رهندا هئا!“
ان ئي دؤر ۾ سنڌ ۾ ٻه وڏا تاريخي واقعا ٿيا هئا، جن جو ڌرتيءَ ۽ پاڻي سان تعلق هو، هڪ اهو ته عظيم سوشلسٽ صوفي شاهه عنايت جي ذرعي سُڌاري واري تحريڪ تي راتاهو هنيو ويو هو. ٻيو اهو ته نور محمد ڪلهوڙي ڪڇ ڏي ويندڙ ڪوري نديءَ جي پاڻي کي بند ڏياري علائقي کي ڪڇ جي رڻ ۾ تبديل ڪيو هو. چون ٿا اهو تنازعو ٺڪرن جي هڪ خوبصورت ڇوڪريءَ تان ٿيو هو. نور محمد ڪلهوڙي اُن کي حاصل ڪرڻ چاهيو هو. ٺڪرن پنهنجا ٻار ٻچا عورتون ماري ويڙهه جي تياري ڪئي هئي! ڇوڪريءَ مارجي وڃڻ جي ڪري نور محمد جنگ بجاءِ ٺڪرن کي آباد ڪندڙ پاڻي ئي بند ڪرائي ڇڏيو هو!
شاهه لطيف جي شعوري اوسر سٻاجھن ۽ سادن ماڻهن جي زندگين جي مشاهدي مان ٿي. جيئن هن جو شعور اڳتي وڌندو ويو، تيئن هُن جي جھانگين سان ويجھڙائي وڌندي وئي. پاڻي تي پلجندڙ زندگين جي مشاهدي لطيف جي شاعراڻي مزاج تي پنهنجا اڻ مِٽ اهڃاڻ چِٽي ڇڏيا. لطيف کي پاڻي سان ايترو ته پيار ٿي ويو جو هُن پاڻي سان واڳيل هر مشاهدو، هر سچ، پنهنجي شاعريءَ ۾ پلٽي ڇڏيو. لطيف جي پاڻي سان محبت سج وانگر پڌري آهي. ڀٽائي رڳو ٺلهي محبت ناهي ڏيکاري پر پاڻي جي ڦڙي ڦڙي مان زندگيءَ جي ڪنهن نه ڪنهن ڪهاڻي يا سچ کي به ڳولي اُڀاريو آهي. پاڻي جو ايڏو وڏو مشاهدو شاعريءَ جي تاريخ ۾ شايد ئي ڪنهن شاعر کي هجي. پاڻي سان پيار جو ئي اهو احساس هو جو پنهنجي سڀ کان پياري فقير کي به تمر فقير جو نالو ڏنو هئائون. تمر جو ٻوٽو وڻ صرف سمنڊ جي ئي ٻک ۾ ٿيندو آهي. ان ئي تمر هڪ ڀيري جڏهن ڀٽائي کان پڇيو ته: ”بابا سائين، شاعرن ته سڄي زمين کيڙي ڇڏي آهي، پاڻ ڇا ڪنداسين؟“ ڀٽائي مرڪي چيس: ”تمر! پاڻ هاڻ سمنڊ کيڙينداسين!“ سچ به اهو آهي ته بابا ڀٽائي شاعريءَ جي دنيا ۾ واقعي به سمنڊ کي کيڙي ڏيکاريو آهي!
لطيف کي سُڌ هئي ته سنڌ ڇا آهي؟ لطيف کي سُڌ هئي ته سنڌ ڇا ڇا ڀوڳيو آهي؟ هُن کي خبر هئي ته سنڌ لاءِ ڪير ڪير وڙهيو ۽ ڪير ڪير ڪُٺو ويو آهي! لطيف پاڻي جي عاشقن کان واقف هو. سنڌ جي جاگرافي جي مڪمل ڄاڻ هئس! سُر سارنگ ۽ ڏهر ۾ لڳ ڀڳ سڄي سنڌ جي جاگرافي محفوظ ڪئي اٿن. سنڌ جي تاريخ کان لطيف واقف هو. ان ڪري سمنڊ کي کيڙڻ جو مطلب اهو هو ته ڌرتيءَ، انسانيت، رهڻي ڪهڻي، سرمايي جو هر نقطو، هر فڪر، هر مشاهدو امانت ڪري شاعري ذريعي قوم کي موٽائي ڏيڻو آهي. ان پس منظر ۾ لطيف پاڻي سان جڙيل هر حقيقت کي نه فقط قلمبند ڪيو آهي، پر ڄڻ پاڻي جي تاريخ کي به لکي محفوظ ڪيو آهي.
سيوا ڪر سمنڊ جي، جِت جر وهي ٿو جال،
سوين وهن سِير ۾، ماڻڪ موتي لال.
جي ماسو جُڙيئي مال، ته پوڄارا پُر ٿِئين.
لطيف پاڻي جو لطيف مشاهدڪار آهي. ”پوڙهو ۽ سمنڊ“ ناول جي جڳ مشهور ليکڪ هيمنگوي کي به ايتري سمنڊ جي خبر نه هوندي، جيتري لطيف کي هئي.
لهرين ليکو ناهي ڪو، جت ڪپر ڪُن ڪارا،
اڇاڙا عميق جا، اچن اوڀارا،
اُٿي اسارا، وِير وڙهنديءَ ويسرا.
پاڻي سان پيار ته آهي ئي سَهي، پر سُڌ اها به آهي ته پاڻي وڙهي به ٿو. پاڻي وڏي ڪُن ۾ به تبديل ٿئي ٿو. پاڻي ڪڙڪا به ڪري ٿو. پاڻي وڏا ٻيڙا به تختا تختا ڪري ڇڏي ٿو. پاڻي دوست ته آهي، پر اُن جي دشمنيءَ کي به نظر انداز ڪري نٿو سگهجي. تصوف ۾ به سجاڳي جو نظريو لطيف جو ڪمال آهي.
بندر جان ڀَئي سُکاڻا مَ سُمهو،
ڪپر ٿو ڪُن ڪري، جئن ماٽي مَنجھه مَهي.
ايڏو سُور سَهي، ننڊ نه ڪجي ناکئا!
پاڻي آس به آهي، رزق به آهي، حسرت ۽ مسرت به آهي. سامونڊين جي وڃڻ کان پوءِ ڪپرن تي جيڪا بي واس ماٺار رهي ٿي. اُها درد جي دانهن آهي! پر اها خاموشي اوچتو اچرج ۽ سرهائي ۾ ڪيئن ٿِي تبديل ٿئي! هوا ۾ ڪا هڳساڻ گھلي ٿي، ۽ ڪانگ ڪنهن نئين سُر نئين شاد ماني کي سمجھي لنوَن ٿا. محبوب موٽي آيا آهن! هاڻ راتين ۾ سرگوشيون دکنديون.
چمڪيون چوڌار، ڌَڄُون ڌاڙيچن جون،
ماءِ! سامونڊي آئيا، سهسين ڪري سينگار،
اُنين جي پچار، ڪالهونڪو ڪانگ ڪري.
لطيف سمنڊ جو دوست به آهي ته عاشق به آهي. سامونڊين جي ٻيڙن جون ڦڙڪندڙ جھنڊيون ۽ انهن جو روح به سمجھي ٿو. اِهي سلامتي جي نشاني آهن. هوا جو دلبر ڳيچ آهن.
انهن وڻجارن جي پويان ٻريل آسائتين اکين ۾ بيقراريون آهن. ٻيڙين وانگي لڏندڙ هينئان آهن. خيريت جي خوشبوءَ لاءِ وريتڻين سمنڊ کي چانور، سڪا، گل ۽ اکا ارپيا آهن.
اُڀيون تڙ پُوڄين، وَهُون وڻجارن جون،
آڻيو اکا ڏِينُ، کٿوري سمنڊ کي.
لطيف هر راز ڄاڻي ٿو، هُن ته پکين جون ڪلابازيون به پڙهي ڇڏيون آهن. سمنڊ جي مٿاڇري کان ان جي اندر تائين لطيف داخل ٿي ڏٺو آهي ته: ڇا آهي؟ لطيف کي بحر جي سِپ سِپ جي سُڌ آهي. هو سمنڊ جي رڳ رڳ تائين رسيو آهي. ان ڪري ئي پنهنجي ڌرتيءَ جي سامونڊيءَ کي بنا دير جي ٻڌائي ٿو ته:
ڪالهه وڌائين ڪُن ۾، جاڏا جُنگ جھاز،
تنهن جي اڄ تراز، آهي آر اکين ۾،
اونهي سمنڊ ڪالهه برپٽ جيڏا جھاز ڪُن ۾ ليٽائي ڇڏيا. اڄ پاڻي جي اکين ۾ تنهنجي ٻيڙيءَ آهي! سمنڊ تنهنجي ٻيڙيءَ کي تاڙيو ويٺو آهي. ”پاڻي جي اکين ۾ ٻيڙي جو هجڻ“ ڇا ته غضب جي تشبيهه ۽ شاعراڻي حسناڪي آهي!
لطيف هڪڙو بنهه منفرد عاشقاڻو فلسفو پاڻي جي واسين لاءِ ڇڏيو آهي. هي بيت اُن جو گواهه آهي.
جا، جَر جاٽُون، نه ڏئي، ڏِيا نه موهي،
سَڌون ڪوههَ ڪري، سا پنهنجي ڪانڌُ جون!
سچ ته هينئين ۾ هٿ وجھڻ جھڙو هي خيال آهي! ”جا حسين عورت، انگ انگ حُسن جو مجسمو اٿس! سمنڊ جي رهواسي به هجي، پوءِ به پاڻي جون زيارتون نٿي ڪري، سمنڊ کي ڏيئا نٿي ڀيٽا ڪري، سا پنهنجي ڪانڌ سان ملڻ جون سَڌون ڇو ٿي ڪري!“ سمنڊ به عشق آهي. سمنڊ به ساهه آهي. سمنڊ کي به سُرمي پاتل نيڻ آهن، فطرت جو هڪ شاهڪار حسن آهي. ان کي نظراندز ڪرڻ، ان کي ڀيٽا نه پيش ڪرڻ نامناسب آهي!
محبت رڳو سامونڊيءَ سان نه پر سمنڊ سان به ڪرڻ گھرجي. جيڪو ڏيندڙ آهي، جيڪو پاڻي تي پلجندر زندگين جو اصل سبب آهي. ان ڪري اُهو پيار لائق آهي، ان کي ياد رکڻ ضروري آهي.
لطيف کي ڪلاچيءَ جي ڪُن جي پوري پروڙ هئي. يورپ ته هاڻ پيو مورڙي تي فلمون ٺاهي، لطيف صديون اڳي مورڙي سان عشق ڪيو هو. ڪلاچي جي ڪُن ۾ اُهو مانگر مڇ پيو ٿونا هڻندو هو، جنهن معزور مورڙي جاڀاءُ ڳڙڪايا هئا. لطيف کي مورڙي جي اها عظيم ڏاهپ ۽ دليري ياد هئي، جيڪا پاڻ کان ٻيڻي طاقت سان وڃي اٽڪي هئي. لطيف ماڪ ۾ پُسي ويل پڳُن کان چڱي ريت واقف هو.
ماڪ ڀڄاين مولهيا، مٿان رات پئي،
اوليون اُجھڻ لڳيون، ويا ونجھه وهي.
ڪلاچيان ڪَهي، ڪڏهن ڪونه آئيو.
هِن درد کي رڳو ڪو محسوس ته ڪري، جنهن کي لطيف سُور جو سڳو ڪري اچي سُر گھاتو جي ٻانهن ۾ ٻڌو آهي! رات اکيون پئي ڇنڀي، ڪتيون ڳهرجي ويون آهن! هوا جا ساهه ڄائيتا ناهن، ٻيڙين جا ونجھه مڇ جي حملي ۾ رلي ويا آهن! ڳن لڙهڻ لڳا آهن. اکيون اُجھامي چڪيون آهن، ڪلاچيءَ جي ڪُن مان ڪو موٽيو هجي، اهڙو مثال ناهي. اهو درد سمنڊ ڪناري اوڀائي ملاح جي ويڙهي ۾ ماتم ٿِي اچي لٿو آهي! معزور ملاح مورڙو سمنڊ جو کارو پاڻي ٿي تڙپي پيو آهي. اهو درد لطيف جي محبت مان سرجي نڪتو آهي. لطيف پهرين سمنڊ هو، هاڻ مورڙو ٿي ويو آهي.
لطيف کاري پاڻي مان تڙ ڪري جڏهن درياهه جي مٺي پاڻي تي پلجندڙ جيئندڙ اکين جي سار لهي ٿو ته سُر ڪاموڏ درياهه جي پلي ۾ تبديل ٿيل محسوس ٿئي ٿو. نوريءَ جون اکيون ڪينجھر جي هندوري تي جاڳندي نظر اچن ٿيون. لطيف انهن اکين کي دل ۾ رکيو آهي، جيڪي سنڌ جي تاريخ ٿيون آهن. انهن اکين جي حُسن جو ئي ته اهو ڪمال آهي جو انهن بادشاهه جي ڪلهن تي مڇي ڦاسائڻ جو ڄارو کڻائي ڇڏيو آهي.
ڪاريون، ڪوجھيون، ڪوڙيون، مور نه موچاريون،
وٺي ويٺيون واٽ تي، کِکيءَ جون کاريون،
اکين جون آريون، سَمي رِي ڪير سَهي.
ڄام تماچي سنڌ جو حاڪم هو. جنهن کي هڪ سنڌي مهاڻيءَ سان عشق هو. ان عشق جي ڪري ٻين سنڌي مهاڻن کي به مرتبو مليو هو. لطيف کي سمن جي حڪومتي دؤر جي مڪمل ڄاڻ هئي. لطيف ڄام نظام الدين جھڙي محبوب حاڪم کان واقف هو. جنهن جي دؤر ۾ سنڌ جون سرحدون ۽ سنڌي محفوظ هئا. ڄام نندو سنڌي قوم جو عاشق ۽ محافظ هو. اهم ڳالهه اها به آهي ته لطيف ڪينجھر جي پاڻي جي حسناڪيءَ کي ڪڏهن به پاڻ کان ڌار نه ڪيو هو.
هيٺ مٿي مڃر، پاسي ۾ وڻراه،
اچي وڃي وچ ۾، تماچي جي ساءَ،
لڳي اُتر واءَ، ڪينجھر هندورو ٿئي.
ڪينجھر جو هندورو ٿيڻ، سنڌ جو هندورو ٿيڻ آهي. لطيف جي دل اها ٻيڙي آهي، جيڪا ڪينجھر جي پاڻي تي محبوبيت مان لُڏي آهي. لطيف ڪينجھر کي سنڌ وطن جو ڳيچ سمجھي ٿو. اهو ڳيچ هڪ قوم جو آهي، جيڪا مهذب آهي. لطيف جي دل ته اُهو هنج به آهي جيڪو سُر ڪارايل ۾ موتي چونڊيندي ملي ٿو. لطيف جي دل اُهو ڀئونرو به آهي جيڪو ان ڪنول جي واس لاءِ ڀِرندو ڀٽڪندو رهي ٿو، جنهن ڪنول جون پاڙون پاتار ۾ آهن. اها به دلچسپ حقيقت آهي ته قديم زماني کان ڪنول جو گُل سنڌ جو قومي گُل رهيو آهي. ڪنول جي پيدائش پاڻي ۾ ٿئي ٿي.
ڪنول جي گُل جي قديم سنڌ ۾ مذهبي حيثيت به رهي آهي. گدلي پاڻي مٿان ان جو ڳاٽ کڻي بيهڻ وجد ۽ حُسن جو نرالو مثال آهي.
ڪَنور پاڙون پاتار ۾، ڀئونر ڀري آڪاس،
ٻِنهي سندي ڳالهڙي، رازق آندي راس،
تنهن عشق کي شاباس، جنهن محبتي ميڙيا.
لطيف وٽ پاڻيءَ لاءِ بي انتها عشق آهي. ڇو جو ان پاڻي سان ڌرتيءَ واسين جو جياپو جڙيل آهي. پاڻي سان وطن جا نظارا سلهاڙيل آهن. اهو عشق عظيم عشق آهي. لطيف پاڻي جي پکين کي پيار مان ياد ڪيو آهي. انهن جي ادائن ۽ عادتن تي روشني وڌي اٿن.
لطيف جي بيتن ۾ پاڻي جي اوج جو به ذڪر آهي، ته پکين جي پريشانين کي به لطيف ناهي وساريو.
ڪُونجون ٿيون ڪُڻڪڻ، جيڪس هلڻ هاريون،
ٻَچا پوءِ اُٿن، وڃڻ وانڌا ڪنديون.
پکين جي لڏپلاڻ پاڻي سان واڳيل آهي. پکين کي سُڌ رهي ٿي ته پاڻي ڪٿي آهي. لطيف جي دل پکين سان گڏ اڏامي ٿي، ڇو جو شڪاري به تاڙ ۾ آهن. لطيف کي سُڌ آهي ته پاڻي جي آس ۾ ڍورن تي ايندڙ پکين ۽ ڪونجين جي ٻچن جا سخت زمين جي ڪري نازڪ پير ڦٽجي پيا آهن. اهو درد جيترو پکين کي آهي، ايترو ئي سندس دل کي به آهي. اڳي جڏهن سنڌ جي وڏن ڍورن ۾ تار پاڻي وهندو هو ته ملاح شاد ۽ آباد هئا، پر هاڻي اهو اوج ناهي رهيو.
ڍور نه اڳئين ڍار، مَهند ملاحن لِکيو،
موڙي ڇوڙيا مڪڙا، پَسي پاڻي پار،
جسودن جيها يار، پِيَڙا وِير وماس ۾.
پاڻي اڳئين حالت ۾ ناهي رهيو. نيون پريشانيون پڌريون ٿي آيون آهن. اکيون اداسين جا شهر بڻجي ويون آهن. هاڻ ته اهي ڏينهن به ناهن رهيا جڏهن وڏي پاڻي ۾ مڇ ٿُونا هڻي مستيون ڪندا هئا. لطيف سوچي ٿو هِن سوڳ جي پُڇا ڪنهن کان ڪريان، جيڪو سربستو حال ٻڌائي، ته هتي ڇا ڇا ٿي ويو آهي؟ لطيف جو عشق ته ڏسو جو وطن جي وڻ جي ڪنڊي کان وطن جي سُور جي حقيقت ٿو ٻڌڻ چاهي!
ڪَر ڪي ڳالهڙيون، ڪنڊا! ڍور ڌڻين جون،
ڪِئن سي راتڙيون، ڪنهن پر ڏينهن گذارئين!
لطيف پڇا ٿو ڪري، ”اي ڪنڊا تون تڏهن ڪيڏو هئين، جڏهن مهراڻ تار ٿي وهيو. توکي هاڻ جسودن جھڙو پانڌيئڙو ڪو گڏيو آهي؟“ هِي وطن دوستيءَ جي انتها آهي، ان کان مٿي وطن سان عشق جو مثال ملي نٿو سگھي.
مون کي هڪ حيرت وڏي حيرت ان ڳالهه جي آهي ته مون جڏهن سوشلزم جي پوري هزارين سالن جي تاريخ تي مشمل وڏي ڏاهي سبط حسن جي لکيل ڪتاب: ”موسيٰ کان مارڪس تائين“ ۾ اهو ڳولڻ جي ڪوشش ڪئي ته دنيا جي پهرين ذرعي ڌرتيءَ سنڌ جي زرعي نظام بابت ڇا ڄاڻايل آهي؟ عجب ٿيو جو هڪ سٽ به لکيل نظر نه آئي! ائين لڳم حضرت موسيٰ کان ڪارل مارڪس تائين جي دؤر ۾ سنڌ ڌرتيءَ، زمين تي نه ڄڻ آسمان تي موجود هئي. ان ڪري اُن جو ذڪر ئي نٿو ملي!