لطيف وٽ سُوريءَ جي سچ جو فلسفو
”تنهنجي منهن ڏسڻ لاءِ،
پرهه جي هير وانگر، گھرگھر، دَر دَر، گھٽيءَ گھٽيءَ
ڀٽڪندي رهي آهيان!“
چوڻ جو مطلب اهو آهي ته صوفي ازم تحريڪ دنيا کي نه رڳو شاعريءَ جا زندگيءَ جھڙا ڪنول ڏنا آهن، پر پنهنجي عاشقن جو روهيڙن جھڙو رَت به پيش ڪيو آهي.
منصور حلاج جو جيڪو ارڏو رت رجعت پرستن وهايو، اُن مان لکين ستارا ڦُٽي نڪتا. جن جو سُهائو ڪڏهن به جھڪو ڪونه ٿيو، ۽ صوفي ازم ويتر جواڻ ٿي ويو. اها نئين تاريخ جيئن لکجڻ لاءِ اُٺي جي هوا ٿِي، جيئن پرهه جي هير ۾ تبديل ٿي، پڌري ٿي، تيئن اڄ برقرار آهي. اُن جا نوان صفحا لکين سينا بڻجي ويا آهن! منصور جي شهادت جو اهو اثر آهي، جو وحدت الوجوديءَ فلسفي کي نئين سگهه ملي وئي .
هي فلسفو پوءِ ڪڏهن به سرحدن ۾ سوگھو نه ٿي سگھيو، ڄڻ هوا جي بدن تي لکجي هِي فلسفو فاتح بڻجي سرحدون لتاڙي ويو آهي. اولهه کان اوڀر تائين جتي به صوفيءَ پيدا ٿيا آهن، انهن کي منصور متاثر ڪيو آهي. اُنهن منصوري مَڌ جي چُڪيءَ چَکي پوءِ پنهنجو فڪر اڳتي وڌايو آهي.
حُسين بن منصور حلاج کي 1922ع ۾ سندس منفرد خيالن، نئين روشن خيال فڪر، حق جي نعري، اقتدارين سان اختلاف رکڻ، ۽ آزاد خيال فڪر کي عام ڪرڻ جي ڏوهه ۾ شهيد ڪيو ويو! کيس 9 سال قيد ۾ رکي سخت اذيتون ڏنيون ويون. پوءِ کيس صليب تي ٽنگي، آخر ۾ عضوو عضوو ڪپي شهيد ڪيو ويو. اها درد ناڪ شهادت تاريخ جو نه وسرندڙ باب آهي.
چون ٿا: ”منصور حلاج جڏهن دل کي صوفي ازم ۾ ٻوڙي پنهنجي استاد کان عجيب عجيب سوال پڇيا ته، ان اڳواٽ ئي پيشنگوئي ڪئي هئي ته: ”منصور مان محسوس ڪري رهيو آهيان ته هڪ ڪاٺيءَ آهي، جيڪا تنهنجي رَت سان ڳاڙهي ٿيندي، ۽ اُهي ئي رَت جا قطرا تنهنجي سوالن جا جواب هوندا!“
”منصور حلاج جي آخري سفر بابت ابوالحسن حلواني جي روايت آهي ته، ”مون ڏٺو ته جڏهن قيد خاني مان ڏنڊا ۽ ٻيڙيون پاتل حلاج کي ٻاهر آندو ويو ته، اهو ڦاهيءَ ڏانهن ائين وڌي رهيو هو، جيئن ڪو بهادر انسان جنگ جي ميدان ۾ فخر سان سِر اونچو ڪري ايندو آهي. ان وقت هُن جي وات تي هِيءُ فارسيءَ شعر هو:
ترجمو: ”منهنجو دوست ڪنهن به صورت ۾ ظلم سان سلهاڙيل ناهي. مون کي هُن گھرايو آهي، ۽ ڀليڪار چئي آهي! جيئن ڪو ميزبان مهمان کي خوش آمديد چوندو آهي. ۽ جڏهن شراب جو جام گردش ۾ آيو، ته هُن تلوار گھرائي، ۽ اهو نتيجو ملندو آهي. اهڙي ماڻهوءَ کي جيڪو بهار جي موسم ۾ نانگ سان گڏ ويهي شراب پيئندو آهي!“
گرو رجنيش اوشو لکي ٿو ته: ”منصور کي انڌن ڦاهيءَ تي لٽڪايو، جڏهن هُن کي ڦاهيءَ تي چاڙهيو ويو ته، ٽهڪ ڏئي رهيو هو، ڪنهن همراه اُنهي ميڙ مان رڙ ڪري پڇيو: منصور ٽهڪ ڇو پيو ڏينءَ، ڦاهيءَ تي هوندي به کلين ٿو؟“ منصور جواب ڏنو: ”مون کي انهيءَ ڳالهه تي خوشي ٿي رهي آهي، ته تون اکيون کڻي ڏس ته سهي! مان چاهيان ٿو ته مون کي ڦاهيءَ تي لٽڪندو ڏسي، تون اکيون مٿي ته کڻ!“ منصور وڏي ڳالهه ڪري رهيو هو، ۽ انهيءَ دؤر جا انڌا هُن جي ڳالهه نه سمجھي سگھياهئا. اُهي ماڻهو ان جي ڳالهه کي سمجھن ها ته ايڏي وڏي صوفيءَ کي ڦاهيءَ تي نه لٽڪائين ها. منصور انهن کي چئي رهيو هو ته: ”مان ڀلي ڦاهيءَ تي چڙهي وڃان، پر انهيءَ بهاني سان جيڪڏهن توهان جون اکيون مٿي کڄي وڃن ته مون لاءِ اهو ئي کوڙ آهي! سوال منهنجي ڦاهيءَ جو ناهي، سوال اوهان جون اکيون مٿي کڻڻ جو آهي!“ صوفيءَ ازم سچ ته اکيون مٿي کڻڻ جو ئي نالو آهي. انسان جون اکيون هيٺ نه جھڪن، مٿي کڄن اهو منصور جو نظريو هو!
”منصور جي دوست ابوبڪر شبليءَ کان هڪ روايت آهي ته: ”جڏهن موت کان اڳ حلاج جا هٿ پير ڪٽيا ويا هئا ته، مان هُن کي ڏسڻ ويو هوس! ان وقت هُو صليبُ تي لٽڪيل هو! مون هُن کان سوال ڪيو ته:”تصوف ڇا آهي؟“ هن جواب ڏنو: ”جيڪو ڪجھه ڏسين پيو، هِيءُ انهيءَ جو اڃان هيٺيون ڏاڪو آهي!“ مون سوال ڪيو ته: ”پوءِ هُن جو مٿانهون ڏاڪو ڪهڙو آهي؟“ هُن جواب ڏنو: ”اهو لفظن ۾ سمجھائڻ ڏکيو آهي، سڀاڻي اچي اکين سان ڏسجان!“ اهڙي طرح جڏهن رات لڙي ته حڪم آيو ته حلاج جي مُنڍي ڪپي وڃي! محافظن چيو: هينئر رات ٿي وئي آهي، سڀاڻي صبح جو کيس قتل ڪنداسين!“ ۽ پوءِ جڏهن صبح ٿيو ته هُن کي صليب تان لاٿو ويو، ۽ قتل گاهه ڏانهن نيو ويو! قتل واريءَ اڏيءَ تي پهچي هُن قرآن شريف جي آيت پڙهي: ”جيڪي هُن جو يقين نٿا رکن، سيئي ان جا انڪاري آهن. ۽ جيڪي يقين رکن ٿا، اُهي اُن کان ڊڄن ٿا، ۽ اِهو اعتقاد رکن ٿا ته هو ئي بر حق آهي!“ پوءِ کيس قتل ڪيو ويو، هُن جي لاش کي ٻوريءَ ۾ ويڙهي اُنهي تي نفظ (پيٽرول) هاريو ويو ۽ پوءِ ساڙيو ويو! انهي کان پوءِ سندس خاڪ کي وڏي مينار تي چڙهي هوا ۾ اُڏاريو ويو!“
منصور حلاج جي اُها خاڪ هوا ۾ صدين تائين ائين ئي موجود پئي رهي، جنهن سنڌ ۾ اچي لطيف جي ساهن ۾ ٺڪاڻو ٺاهيو هو! منصور حلاج جي شهادت هر دؤر ۾ جي باشعور انسان جي دل ۽ ذهن کي متاثر ڪيو آهي. صديون گذرڻ کان پوءِ به منصور جي محبوب فلسفي، ۽ عشق کي موت اچي ناهي سگھيو. هر دؤر منصور تي نئين انسان قلم کنيو آهي. يورپ کي به منصور جي شهادت ۽ فلسفي متوجھه ڪيو آهي. يورپ ۾ به منصور حلاج تي ڪيئي ڪتاب لکيا ويا آهن. پاڪستان ۾ منصور حلاج جي زندگيءَ تي لکيل جميلا هاشمي جي ناول ”دشت سوس“ کي وڏي پزيرائي ملي آهي. اسان جي عظيم شاعر بابا ڀٽائي کي به منصور حلاج سان وڏي عقيدت هئي. پاڻ ڄڻ ته منصوريءَ فڪر کي ئي رهنما بڻائي شاعري ڪئي هئي. لطيف اهو نعرو ته ناهي هنيو، جيڪو منصور هنيو هو. پر لطيف منصور جي فڪر سان وڏي محبت ظاهر ڪئي آهي. ان حقيقت م ڪوبه ٻيو رايو ناهي ته لطيف جي تصوف ۾ منصور جي رَت جي مهڪ پڌري آهي. لطيف پنهنجي دلي محبت منصور حلاج سان واڳي پکين جي پرواز جھڙا اجرا بيت تخليق ڪيا آهن. اهي عشق آهن.
سسئي آبري سُر جيڪو اصل ۾ سسئي جي سُورن ۽ اگھاڙن پيرن جي درد جو سُر آهي، اُن جي به هڪ بيت ۾منصور حلاج جي شهادت واري نظاري کي ڪمال جي درجي تي کڻي اچي جھنڊي وانگي جھُومايو آهي. اهو ئي مفهوم چٽو ڪيو ويو آهي، جيڪو منصور حلاج جي شهادت جو مظهر آهي.
ڀَڄي جان ڀنڀور کان، ڏونگر ڏوريو مون،
ڪاهي رسيس ڪيچ کي، جتي پاڻ پُنهون،
سڀت آهئين تون، قضا ڪندينءِ ڪِن سين!
هِيءُ آخري صدا آهي! ڪهڙن جي خلاف منصور جيان موت جي فتويٰ ڏيندينءَ! هِي حق موجود نعري جو پڙاڏو آهي. جيڪو صدين کان گونجي پيو! لطيف جي وحدت الوجودي رنگ کي سچ ته سون جو رنگ چڙهيل آهي. اُن مان جڏهن منصور جو ذڪر گونجي ٿو ته ڄڻ ڪيئي پڙاڏا اِهو چوندي، ٻڌڻ ۾ اچن ٿا ته،
سَڀت پچار پرينءَ جي، سَڀت هوت حُضور،
ملڪ مڙيو ئي منصور، ڪُهي ڪُهندين ڪيترا!
”سڀني هنڌن تي محبوب جو ذڪر جاري آهي، ۽ هر جاءِ محبوب موجود آهي. سارو جھان منصور آهي، تون ڪيترا ڪُهي، ڪيترا ڪُهندين!؟“ لطيف انهن منصورن ۾ شامل آهي. هو جاهلن سان باغياڻي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي چٽو ٿو ڪري ته منصور مرڻو ناهي! منصور نظريو آهي! منصور تحريڪ آهي. اهو منصور لکين انسانن ۾ داخل ٿي ويو آهي. تنهنجي ڪاتيءَ ڪيترن منصورن جون سِسيون وڍيندي. منصور هڪ ناهي، منصور لکين آهن. منصورن جو ختم ٿيڻ ممڪن ئي ناهي! تون جاهل ڪجھه به نٿو ڪري سگھين. تون شڪست کائي چُڪو آهين!
جَر ٿَر تِک تنوار، وڻ ٽِڻ وائي هيڪڙي،
سڀيئي شيءَ ٿيا، سُوريءَ سزاوار،
همه منصور هزار، ڪهڙا چاڙهيو چاڙهئين!
”پاڻي توڙي ڌرتيءَ تي هر هنڌ اها ئي پُر جوش تنوار پيئي ٻُڌجي ۽ وڻ ٽڻ ۾ اها وائي پيئي سُڻجي ته، ”مان حق آهيان!“ سڀيئي شيون انهيءَ حساب جون آهن، موت جي سزا جي لائق آهن! (جيئن منصور حلاج سان ٿيو) هزارين بلڪ مڙيئي شيون منصور آهن! ڪنهن کي ڦاسيءَ تي چاڙهي، ڪنهن کي چاڙهيندين؟” لطيف جو صوفياڻو فڪر منصور جو دوست آهي. لطيف، منصور جي فلسفي ۽ رَت کي پنهنجي هينئين تي رکيو آهي. لطيف ان روايت جو حامي آهي ته جاهلن کي زوردار جواب ڏيڻ حق جي حمايت جو اعليٰ رستو آهي. اها صدا جيڪا منصور جي عشق مان اُڀري هئي. اُها لطيف جي دل جي ڇانءُ ۾ اچي آرامي ٿي هئي. لطيف منصور جي خوشبوءِ کي پنهنجي تصوف ۽ فلسفي ۾ تڙڪرائڻ کي صوفي روايت ڄاتو آهي. ان جو محبوباڻو مثال سُر ڪلياڻ ۾ آيل شاندار فڪر آهي.
سِر ڍونڍيان، ڌڙ نه لهان، ڌڙ ڍونڍيان سِر ناههِ،
هٿ ڪرايون آڱريون، ويا ڪپجي ڪانهه،
وحدت جي وهانءُ، جي ويا سي وڍيا!
وحدت سان رشتو جوڙڻ سولو ڪم ناهي. منصور جي دوست شبلي جيڪو منصور جي شهادت جو نظارو جڳ کي ٻڌايو، لطيف ان سچ کي مستند حوالو بڻائي ڇڏيو آهي. سِر ڳولجي ٿو ته، ڌڙ هٿ نٿو اچي! ڌڙ کي ڳولجي ٿو ته سِر نٿو ملي. پير، ٻانهون آڱريون سڀ ڪپجي الاءِ ڪيڏانهن ويون آهن. هي سڀ عشق جو معجزو آهي! لطيف وحدت الوجودي فلسفي جي آرسي آڻي سامهون رکي آهي.
اسان جا ڪجھه سنڌي محقق بزرگ مٿئين بيت کي ”بودلي بهار“ جي ڪُسجڻ واري واقعي جو بنياد ڄاڻائين ٿا. جنهن کي انود ڪاسائي ٻوٽيون ٻوٽيون ڪري، سندس گوشت شهر ۾ وڪرو ڪيو هو! ائين به ٿِي سگھي ٿو، پر منهنجو خيال وري به منصور واري واقعي سان هِن بيت کي جوڙي ٿو. هتي اهو به چوندس ته اهو منظر جيڪو ابوالحسن تاريخ کي درج ڪرايو آهي، لطيف اهو ئي منظر هيٺئين بيت ۾ سنڌ جي ادبي تاريخ جي نرڙ تي لکي ڇڏيو آهي.
پاٻوهيو پُڇن، ڪٿي هٿ حبيب جو،
نيزي هيٺيان نينهن جي، پاسي پاڻ نه ڪن،
عاشق اجل سامهون، اوچي ڳاٽ اچن!
ڪُسڻ قرب جن، مرڻ تِن مشاهدو!
منصور جو شهادت قبول ڪرڻ، منصور لاءِ هڪ مشاهدو هو. اُهو عشق لاءِ آٿت هو! لطيف ڄڻ ته منصور جي دل ۾ موجود هو. منصور جو پل پل لطيف کي پيارو هو.
سُوريءَ آهي سينگار، اڳهين عاشقن جو،
مڙڻ موٽڻ ميهڻو، ٿيا نظاري نروار،
ڪُسڻ جو قرار، اصل عاشقن کي.
سوريءَ حق تي هلندڙ انسان جو ڏيج آهي. هيستائين دنيا ۾ ائين ئي ته ٿيو آهي، جو پروميٿيوس جي انسانن سان عشق کان وٺي عظيم سائنسدان برونو کي باهه ڏئي ساڙڻ تائين هر حق پسند انسان کي ڪوڙ جي ڪاڻيارن ٺيڪيدارن ائين ئي سزاوار بڻايو آهي.
اها سُوري مُنڍ کان ئي حق پرستن جي عشق جو مُلهه رهي آهي، پر دنيا کي خبر آهي ته حق ۽ سچ موٽڻ کي مهڻو تصور ڪندا آهن. جن جو انجام ئي سِر ڏيڻ هجي، تن کي هِي جهالتون پاليندڙ ڪري به ڇا ٿا سگھن؟ سُوريءَ کان ئي ته عاشقن جا سفر اصل ۾ شروع ٿين ٿا. ڀلا درياهه جي پاڻيءَ کي ماڪوڙيءَ جو چڪ ڪندو به ڇا؟
اگھي اگھائي، رنج پريان کي رَسيو،
چکيم چڱائي، سورانگھي سُوريءَ تان.
منصور جو، لطيف جي لفظن ۾ اهو نظريو پڌرو ٿو ٿئي ته، ”مون سُوريءَ تي چڙهي سچي عشق جو مزو ماڻيو آهي. ان نقطي کي اڃان وڌيڪ چٽو ڪندي لطيف هينئن به چوي ٿو ته:
سُوريءَ مٿي سيڻ، ڪهڙي ليکي سزا.
جيله لڳا نيڻ، سُوريائي سيڄ ٿِي.
”عاشق سُوري تي ڪهڙي ڪارڻ خوش ٿا ڏسجن!؟ جنهن صورت ۾ سندن نيڻ پرينءَ جي نيڻن سان اڙيا آهن، تنهن صورت ۾ ڦاسي ئي هنن لاءِ سيج ٿي پئي آهي!“ هر خوف هر و هم کي هر جبر کي شڪست ڏئي لتاڙي، امتحان جي باهه مان اُڪري وڃڻ، لطيف جي نظر ۾ عظيم نظريو آهي. اهو لازوال عشق آهي، جيڪو سوريءَ کي خود معنيٰ ڏئي وڃي ٿو. لطيف انسانيت ۽ محبت جي بقا کي آدرش ليکي ٿو. انهن شين لاءِ وجود وڃائڻ معمولي ڳالهه آهي. منصور جي عشق ۾ چوٽيءَ کان ننهن تائين لطيف رڱيل آهي. تڏهن ئي ته ائين چوي ٿو: ”تنهنجو سِر سُوريءَ تي هجي، ڌڙ بُرجن تي، تڏهن به متان ڪُڇيو آهين!“ لطيف پنهنجو دلربا فڪر خوشبوءِ ڪري ڇڏيو آهي، جيڪو ڪنهن کي به مُنجھائي نٿو، پر هٻڪاري ڇڏي ٿو. منصور حلاج ڪُسڻ مان قرار ماڻيو هو. شاهه عنايت به عشق کي نرڙ تي چميءَ ڏئي چين پاتو هو. اها ئي عشق جي منزل هئي. پراڻي روايت هئي. اها منزل هنن سمورن عاشقن کي معلوم هئي. پوءِ به هنن عاشقن جي چپن تي محبوبا کي ماڻڻ جھڙي مرڪ هئي! اُها مُرڪ تاريخ آهي! اُها مرڪ تاريخ جو سچ آهي. شمس تبريز به انهن عاشقن جي جوڙ جو جوڌو هو. پنهنجي وقت جي سچ جو سج هو! انڌن کي اهو به قبول ڪونه پيو هو! هُن ڄڻ رات جي چٻرن جي اکين ۾ مرچ ٿي وِڌا! چٻرا باهوڙجي پيا هئا. هن جي کل لاهي ڇڏيائون! پر هُو نه جھڪيو هو! جھُڪڻ ته ڪڏهن عشق جو منشور ئي ناهي رهيو. اهو ڪير چرٻٽن کي ڀلاٻڌائي! اُهي جاهل پاڻ کي سماج جا پڳدار ۽ ٺيڪيدار تصور ڪندا هئا، جن هنن عاشقن جا امتحان ورتا هئا. انهن عاشقن جو عظيم رت مرڳو تاريخ کي ئي حيران ڪري ويو آهي. اهڙن جاهلن کي لطيف شاهڪار ورندي ڏني آهي.
انڌا اونڌا ويڄ، کل ڪڄاڙيا کانئيين،
اسان ڏکي ڏيل ۾، تون پيارين پيڄ،
سُوري جِنين سيڄ، مرڻ تن مشاهدو.
”اي انڌا، اونڌا ويڄ! اُونڌيءَ سمجھه وارا طبيب تون ڇا لاءِ ٿو مون کي ڏنڀ ڏيئي منهنجي کل ٿو ساڙين! اسان جسم ۾ اڌورا، تن کي تون ويٺو دوائون پيارين! ياد رک! جن لاءِ سُوريءَ سيج ۽ سڪون آهي، تن لاءِ مرڻ محبوب جو مشاهدو ماڻڻ آهي. انهن جا حوصلا آسمان وانگي بلند آهن!“ سچ اهو آهي ته لطيف صوفي ازم کي عشق جي امانت سمجهيو آهي. پاڻ صوفي ازم جو عاشق هو. اهو عشق ان ڪري به هو جو لطيف صوفي ازم ۾ انسانيت کي ڳولي لڌو هو. لطيف صوفيت جي ڦهلاءُ کي انسانيت سان عشق تصور ڪيو آهي. اهو عظيم عشق جيڪو عظيم صوفين، ابن عربي، امام غزالي، رومي، شمس تبريز، منصور حلاج، ۽ شاهه عنايت وٽان لطيف کي امانت طور ورثي ۾ مليو هو.