لطيف جي فڪري، انقلابي ۽ مزاحمتيءَ شاعري
جي فارسي سکيو، گولو تو غلام،
جو ٻڌو ٻَن ڳالهئين، سو ڪِين چائي ڄام،
اڃيو تان آب گھري، بکيو تان طعام،
اي عامن سندو عام، خاصن منجھان نه ٿئي.
فارسيءَ کي مفاد پرستن روزيءَ جو ذريعو ٺاهي ڇڏيو هو، رجعت پرست ڌريون سرڪار جي جھوليءَ ۾ ويٺل هيون. مذهبي ويڪو فتوا باز صوفين تي تعزيرون هڻڻ ۾ رڌل هئا. لطيف جو نياپو اهو هو ته، ڀلي فارسيءَ جي ڪري ڪو سرڪاري رتبو ڏئي به سهي، پر ان سان ماڻهو عام مان خاص ٿي نٿو سگھي! جيڪڏهن پنهنجي ڪا خاص سڃاڻپ آهي ته اها پنهنجي امڙ جي ۽ ڌرتيءَ ۽ قوم جي ٻولي ئي آهي، جنهن ذريعي انسان پنهنجي خاص سڃاڻپ برقرار رکي سگھي ٿو. لطيف جي ان فڪري مزاحمت کي تاريخي مزاحمت چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو. لطيف جو من پسند شاعر جلال الدين رومي هو، جنهن جي قومي ٻولي فارسيءَ هئي، پر لطيف پسند جي شاعر جي ٻوليءَ تي پنهنجي قومي ٻوليءَ کي قربان ڪرڻ لاءِ تيار نه هو. لطيف اهو ڄاتو پئي ته خود روميءَ قوميءَ ٻولين جي عظمت جو قائل هو، تڏهن ئي هِن هڪ رباعي ۾ چيو هو ته:
هنديان را اصلاح هِند مدح،
سنديان را اصلاح سِند مدح.
[هندين کي پنهنجي ٻولي هِندي سونهين ٿي.
سنڌين کي پنهنجي ٻولي سنڌي سونهين ٿي.]
لطيف جي ان فڪري بغاوت کي هڪ اعليٰ تحريڪ چئجي ته بهتر ٿيندو. لطيف جي ٻي وڏي فڪري بغاوت عورت جي رتبي کي مٿي کڻي ان کي اهم بڻائڻ آهي! ائين ضرور آهي ته لطيف ڪافي سُرن ۾ عورت کي نوڙت ۽ پنهنجو سَت بحال رکڻ جي تلقين ڪندي ڪندي اوچتو سُر سهڻي ۾ عورت جي بغاوتي روپ جي حمايت ڪري حيران ڪيو آهي. اها لطيف جي پيش ڪيل تبديلي شعوري بلنديءَ جو ثبوت آهي.
دنيا جي مختلف خطن ۾ عورت جو موضوع بحث هيٺ رهيو آهي. ڪٿي عورت کي غير اهم تصور ڪيو ويو آهي، ڪٿي عورت کي اڌ انسان جي روپ ۾ پيش ڪيو ويو آهي. ڪٿي عورت کي فساد جو بنياد ٻڌايو ويو آهي! مطلب ته بيحد تِکا، ڪڙا، ۽ عجيب نظريا عورت جي باري ۾ پيش ٿيا آهن. ڪٿي ڪٿي ڇا ڇا چيو ويو آهي، ان بحث ۾ وڃي حوالن جا پيرا کڻبا ته ڪڇڻ ڏوهه ٿي پوندو! ڳالهه پري نڪري ويندي، صرف ايترو چئبو ته لطيف عورت جي متعلق پيش ڪيل اڪثر راين کي رد ڪري، عورت کي انساني رتبي سان ياد ڪيو آهي. سُر سُهڻي لطيف جي فڪري بغاوت جو ثبوت آهي. اهڙو ئي رويو مومل لاءِ به لطيف اختيار ڪيو آهي. پرڻيل عورت هئڻ جي باوجود سهڻي ميهار سان مٿو مٿي تي عشق ڪيو. لطيف ان سهڻي جي عشق کي هڪ اهڙي خطي ۾ رتبي ۾ پيش ڪيو آهي، جنهن خطي ۾ روايتي غيرت جو نظريو عروج تي رهيو آهي. اهڙي ڪردار کي جنهن خطي ۾ ڪاڻيارو تصور ڪيو وڃي، سماج اهڙي ڪردار کي نه قبولي بد ڪرداريءَ نالو ڏي، جنهن خطي ۾ قبيلن جون سخت روايتون هجن، غيرت جي نالي ۾ سِسين جو لابارو ٿيندو هجي! جتي ٺوس اسلامي اثرات هجن، ماڻهو سينو تاڻي اهڙي قتل کي جائز سمجھندا هجن، اُتي لطيف پاران سُر سهڻي کي عظمت سان پيش ڪرڻ وڏي فڪري بغاوت آهي. ڀلي کڻي ڪو ايئن چوي ته هِن سُر ۾ تصوف کي پيش ڪيو ويو آهي، بلڪل اهو ئي ته لطيف جو ڪمال آهي جو هن عشق کي تصوف جو غسل ڪرائي فڪريءَ ترقي پسنديءَ کي ظاهر ڪري ڇڏيو آهي. تصوف جي باوجود هن جي اصل داستان کي ڀلا ڪير ٿو رد ڪري سگھي؟ سُهڻي گھڙو ڪڇ تي رکي وچين ويل درياهه ۾ لهندي هئي. چوندي هئي، ”مون کي ڪامَ جھلي، سڀڪا پاڻ پلي!“ تَن کي آڌيءَ جو پاڻي ۾ اڇلڻ ڇا ته ڪمال جو وجد آهي! لطيف نه سهڻي جي مذهب تي ويچار ونڊيا آهن، نه لطيف سماج جي ساهمي ۾، سهڻي جو وزن توريو آهي! لطيف سڌي سنئين عشق جي وجد جي ڳالهه ڪئي آهي، جيڪو درياهه جي اوج سان اٽڪيو آهي. سياري ۾ درياهه جي دادلپائي تي پير رکڻ عشق جي تاريخ جو اڻ وسرندڙ مثال آهي. سهڻي عشق جو امتحان درياهه جي مستيءَ سان پرکيندي هئي.
وڻن ويٺا ڪانگ، وچين ٿي، ويلا ڪري،
گھِڙي گھڙو هٿ ڪري، سهڻي سانجھيءَ بانگ،
سيئي ڍونڍي سانگ، جتي ساهڙ سُپرين.
عشقيا داستان جي اکين کي تصوف جو سُرمو پارائڻ لطيف جي ذهانت جي انتها آهي، ته جيئن سرمد جي قاتلن کي سينن ۾ اُهي ڪوڪا لڳن جو ننڊن لاءِ سِڪي وڃن! خوابن ۾ غور سان ڏسن ته انهن کي سهڻي جو گھڙو دارا شڪوه جي مرڪ لڳي! لطيف هتي هڪ ٻيو به ڪمال ڪيو آهي، جو شهيد صوفين شاهه عنايت شهيد ۽ حسين بن منصور حلاج کي سُر سهڻي ۾ وٺي آيو آهي. ٻنهيءَ جي ڪيل تاريخي فڪري انقلابيت کي سهڻي جي علامت ۾ آڻي پيش ڪيو اٿن. اهو لطيف جو کنيل شعوري قدم آهي. ڇو جو ماڻهن جن ڪردارن کي متنازع ڪري پيش ڪيو آهي. لطيف تن جي حمايت ڪئي آهي. منصور حلاج ۽ شاهه عنايت تي رجعت پرستن الزام مڙهيو ته هي ڪافر آهن! اُها اُنهن جي تنگ نظريءَ تاريخ ثابت ڪري چُڪي آهي. لطيف، سهڻي، منصور ۽ شاهه عنايت کي عظيم عشق جي علامت بڻائي نه رڳو تصوف جو منفرد نقطو پيش ڪيو آهي، پر عشق جي عظيم تشريح به ڪري ٻڌائي آهي:
گھِڙي گھڙو هَٿ ڪري، ٻهون نهاري ٻنگ،
”سِر در قدم يار فدا شُد چه بجا شُد“ اصل اهو ئي ونگ،
رات جنين جو رنگ، الا! سي اُڪارئين!
ڀٽائي مٿين بيت ۾ شاهه عنايت شهيد جو فارسي شعر ڏنو آهي، جنهن جي تشريح آهي ”يار جي قدمن ۾ سر قربان ٿيو ته ڇا ٿيو.“ لطيف رات جي رنگ جي به ڳالهه ڪئي آهي، مطلب ته، رات جو جيڪي وجد ۾ هجن، انهن کي اي خدا تون پار اڪارجان! اها دلفريب دعا آهي. لطيف انسان سان انسان جي عشق کي مان ڏئي ٿو. شاهه عنايت واري واقعي ۾ گھرائي سان ڏسبو ته ان ۾ رات جو هڪ اهم رنگ نظر اچي ٿو. شاهه عنايت جي حفاظت ڪندڙ هاريءَ، پورهيت، صوفي ۽ فقير رات جو سِر تريءَ تي رکي خندق ۾ ويهي سڄي رات اوجاڳو ڪندا هئا، پر هڪ رات جو هڪ فقير جي غلطيءَ سان ٿا ٻڙجي ڪرڻ جي ڪري، جيڪو نعرو هنيو هئائين، ان جي ڪري فقير مخالفن جي سامهون پڌرا ٿي پيا هئا، جنهن جي ڪري انهن جو قتل عام ڪيو ويو هو. اهو حملو رات جي رنگ ۾ ٿيو هو!
رات جي رنگ جو ٻيو مفهوم اهو آهي ته رات فطرت جو هڪ پردو آهي!
ساڳي ريت حُسين بن منصور حلاج بابت بيت به لطيف شعوري طرح سُر سهڻي ۾ ڏئي پنهنجي فڪري مزاحمت ۽ انقلاب وارو نظريو پڌرو ڪيو آهي..
سَڀت پچار پرينءَ جي، سَڀت هوت حضور،
ملڪ مڙيو ئي منصور، ڪهي ڪهندين ڪيترا.
لطيف چٽو ٿو ڪري ته، عشق جي پنهنجي نظر آهي، سماج جي الڳ نظر آهي، اهي هڪٻئي جو ضد آهن. هڪ عاشقياڻي کي دغا جي رستي ڪچو گھڙو ڏئي ٻوڙي مارڻ جو سٽاءُ سٽيو وڃي ٿو، ٻئي عاشق کي مقدس ڪتاب وچ ۾ آڻي صلح جي بهاني دشمنيءَ جي آڙ ۾ تلوار هيٺ آندو وڃي ٿو، ٽئين عاشق کي وڍي ٽڪي ان جي عشق جو وزن ڪيو وڃي ٿو، پر عشق جو ڪنڌ ڪير به جھڪائي نٿو سگھي! عشق جڏهن سامهون اچي ٿو، تڏهن به اوچي ڳاٽ سان اچي ٿو، جي موت جي ڀاڪر ۾ وڃي ٿو، تڏهن به عشق جو ڪنڌ هيٺ نٿو ٿئي.
ٿورو غور ڪجي ته ظاهر اهو ٿو ٿئي ته لطيف سهڻي کي شاهه عنايت جو شعر جسم تي پاتل ڏٺو آهي، يا پاڻ اهو شعر سهڻي کي پارائي آشيرواد ڏنو اٿن. سماجي توڙي مذهبي ماڻهن جي نظر ۾ اهي ٻئي ڏوهه آهن، جو هڪ عورت شادي شده هوندي غير مرد سان ملي، ۽ شاهه عنايت ۽ منصور وقت جي حڪمرانن خلاف ٿي آزاد خيال پيش ڪن. اهي ٻئي ڏوهه واجب القتل قرار ڏنل آهن. فتوائون به اهڙيون ئي اينديون رهيون آهن! ڇو جو اهي عمل سماج چيلينج سمجھي ٿو. انهن ٽنهي واقعن ۾ سماج ڪيو به ائين هو. دوکن ذريعي زندگيون کسيون ويون هيون منصور، سهڻيءَ ۽ شاهه عنايت کي هڪ سُر ۾ وٺي اچڻ واري شاهه لطيف جي انقلابي سوچ سچ ته بيمثال آهي. لطيف اهو چٽو ڪيو آهي ته انهن مزاحمتي عاشقن جا انجام هڪ ئي رخ ۾ ٿيا آهن. اهي پنهنجي نظرين کان هٽڻ وارا ڪردار نه هئا. انهن جي انفراديت عشق سان سچائي آهي. انهن جو هڪ ئي نظريو آهي ته:
اک اُلٽي ڌار، وَنءُ اُبتو عام سين،
جي لهوارو لوڪ وَهي، تون اوچو وهه اَڀار،
منجھان نوچ نهار، پَر پُٺيرو پرينءَ ڏي.
پنهنجو منفرد رستو اختيار ڪجي، دنيا کي پنهنجي اک سان ڏسجي، جيڪا ڳالهه نه وڻي، ان کي ڇو قبول ڪجي، ان سان مزاحمت بهترين عمل آهي.
جيهر لوڪ جھَپ ڪري، ذرو جاڳ نه هوءِ،
اوهيرا اچو اديون، پَهه پريان جو پوءِ،
جي ڪَچو چونم ڪوءِ، مَرڪ ڀانئيان مَهڻو.
مهڻي جي سزا جي پرواهه ناهي، ڪنهن جي تابع يا غلام ڇو بڻجي؟ ڳالهه اصل ۾ عشق سان سچائي جي آهي، اهو ئي انقلابي فڪر لطيف جو محور آهي، ته عشق ڪيئن ٿو وجدان ۾ اچي، سبب ڪهڙا آهن؟ جواب آهي:
عقل، مت، شرم، ٽيئي نينهن نهوڙيا.
عشق جو پنهنجو رستو آهي، ان ۾ پير رکڻ کان پوءِ عقل، مت، ۽ شرم جا روايتي نظريا الاءِ ڪيڏانهن اڏامي هليا وڃن ٿا. عقل ۽ عشق پاڻ ۾ اصل ٺهن ئي ڪونه! درياهه جو دڙڪو عقل کي ته اڳتي وڌڻ کان روڪي سگھي ٿو، پر درياهه جي ڌڙڪي کي اها جرئت ئي ناهي جو عشق جي پيرن کي ڀئو ڏياري سگھي! ڀَئو ته هوشياريءَ جو ڀاءَ آهي! هوشياري مصلحت جي مارڪيٽ جو سؤدو به ٿيو وڃي! عشق وٽ ائين ڪونهي! بي ڊپائي عشق جي مهڪ آهي، خوشبوءَ کي ڪوبه روڪي نٿو سگھي! مهڪ کي ڊپ ڏياري نٿو سگھجي ، ته بيهه اتي، اڳيان درياهه آهي! نه، خوشبوءَ قطعي ڪونه بيهندي! اهو عشق جو ايمان آهي!
اديون سڀ آندم، چڙن منهنجا چوريا،
لارن جا لَنئون لاتي، سا ڪيئن آڇيان عام،
لڳيس جنهن جي لام، سو دلاسا دوست مَنجي!
”سرتيون وجد سان وڄندڙ گھنڊڻين ۽ چڙن منهنجا مڙيئي انگ لرزش ۾ آندا آهن، محبت جيڪا چڙي جي لار ۾ لڪل آهي، سا مون ۾ اچي جاڳي آهي. اها محبت ڪيئن مان عام سان سليان؟ ماڻهو ته چهرن تي نقلي چهرا چاڙهيو پيا گھمن! آئون جنهن سان دل لڳائي نڪتي آهيان، اهو مون ڏي دلاسا پيو موڪلي!“ لطيف جو انقلابي ۽ نڪور فڪر ڊپ تي پير رکي اڳتي وڌڻ جو عظيم نظريو آهي.
خبر آهي ته، عشق رَت جي راند آهي، پوءِ به پير پٺتي نٿا ورن.
نَڪو سَنڌو سُور جو، نَڪو سَنڌو سِڪ،
عدد ناهي عشق، پُڄاڻي پاڻ لهي.
”نه درد جي ڪا حد آهي، نه سڪ کي سرحد آهي! عشق جي ڪٿ ئي ناهي! عشق ئي پنهنجو انت پاڻ ڄاڻي ٿو، عشق جي پڄاڻي لهڻ مشڪل آهي، عشق بي انت آهي!“
عشق امتحان ڏيڻ لاءِ حاضر آهي:
ڄنگھه ڄَرڪي وات ۾، سسِي کي سيسار،
چُوڙا ٻيڙا چِڪ ۾، لُڙ ۾ لڙهيس وار،
لکين چُهٽيس لوهڻيون، ٿيلهيون ٿرنئون ڌار،
مِڙيا مَچ هزار، ڀاڱا ٿيندي سُهڻي!
هڪ حسين عورت جي ڄنگھه ڄرڪي جي وات ۾ آهي، ۽ سِسيءَ واڳون جي حوالي آهي! هُن جا چوڙا ڇڪڻ ۾ ڀرجي ويا آهن، حسين ڪارا وار لڙاٽيل پاڻيءَ ۾ پيا ترن! جانورن جو مقصد انسان جو گوشت حاصل ڪرڻ آهي! اُهي مطلبي ۽ وحشي آهن، جيڪي هڪ انسان کي منصور ۽ سهڻي وانگي ڀاڱا ٿاڪن! پوءِ ورهائي ٿا کائين! جيڪو ٽڪرو جنهن کي ڦٻي! پر عشق نه وحشي آهي، نه مطلب پرست آهي! عشق قرباني ڏيڻ جو جذبو آهي! عشق روح جوسڏ آهي! عشق انسان جو، انسان سان عظيم تعلق آهي! عشق وجد جي روپ ۾ پنهنجي ڇڪيندڙ جو ڳولائو آهي! عشق احساسن جو آگم آهي! جسم گوشت جو وطن آهي، جنهن جي عمر جي به ڪا خبر ناهي، الاءِ ڪڏهن ڪٿي ڪيئن پوري ٿي وڃي! خبر ناهي اهو ساهن جو ٻيڙو ڪيستائين هلي! جسم کي ته مٽيءَ کائي ويندي. انسان جو انسان سان تعلق اڻ کُٽ آهي. هڪ انسان کي ڀلي واڳون چٻاڙي ڇڏين، يا سوليءَ تي
چاڙهي اُن کي ختم ڪيو وڃي، ڪا ڳالهه ناهي! عشق کي نه ته ڪو واڳون ٿو کائي سگھي، نه وري ڪا سُوريءَ ٿي جھڪائي سگھي! ڇو جو عشق نظريو آهي، جيڪو هڪ انسان کان ٻئي انسان ڏي سفر ٿو ڪري. هڪ سُهڻي کي زناور کائين ٿا ته اتان ٻي سهڻي نروار ٿي وڃي ٿي. منصور کي وحشي وڍي ٽُڪي ڇڏين ٿا ته وري شاهه عنايت جنم وٺي نروار ٿئي ٿو. درياءَ ۽ عشق سدائين آزمائيندڙ حقيقتون آهن، ٻنهيءَ جي اها روايت آهي. ٻي طرف سينو تاڻي اچڻ وجد سان ڀريل انسان جي ريت آهي.
ڀٽائي سُر سهڻي چاليهن سالن جي ڄمار ٽپي وڃڻ کان پوءِ تخليق ڪيو هو. ان وقت لطيف شعور جي انتها تي هو. اهو ئي سبب آهي جو علامه آءِ آءِ قاضي جھڙي عالم به ائين چيو آهي ته: سُر سهڻي شاهه لطيف جي شاعراڻي عروج جو ڪمال آهي.” محبوب سان ملي نا پاڪائي ڌوئي، پاڪ ٿيڻ“ جو جديد رومانوي نظريو شايد ئي ڪنهن ٻي شاعر پيش ڪيو هجي! ڊاڪٽر تنوير مطابق ڀٽائي جو انقلابي فڪر اهو هو ته: ”ڪڏهن خاموش ٿي، صرف ٻڌجي! حالتون سازگار ٿين ته وات ٿِي ڳالهائجي! خوب ڳالهائجي! وقت اچي ته ڪات ٿي دشمن کي ڪاٽي ڇڏجي! ۽ جي حالتون ڏکيون هجن ته قربان ٿي وڃجي!“
لطيف جو سنيهو اهو ئي آهي ته، وجد جيڪو انگ انگ کي سرمستي ڏي ٿو، اهو ماٺ ڪري وڃي سو ته ممڪن ئي ناهي!
هاڻ اچون ٿا، سُر مومل راڻي ڏي، جنهن ۾ لطيف جي فڪري انقلابيت جو عڪس ڏسون ٿا ”مومل راڻي جو قصو پندرهين صدي عيسوي جو قصو سمجھيو ويندو آهي!“ اهو محققن جو چوڻ آهي، جڏهن ته ڊاڪٽر فهيميده حسين جو رايو آهي ته: ”اهو ڄاڻايل دؤر ان قصي کي ڳائڻ جو دؤر آهي، قصو ان کان اڳ جو آهي، قصو ٻارهين صديءَ جي وچ کان وٺي چوڏهين صديءَ جي شروع واري دؤر ۾ اُسريو ۽ ٿوري عرصي اندر ملڪ ۾ مشهور ٿي ويو. چوڏهين پندرهين صديءَ ۾ سنڌ جي سُڃاڻ ڀٽن، ڀانن ۽ منڱتن مڱڻهارن هن قصي کي ڳايو ۽ سورهين صديءَ ۾ شاعرن ۽ سگھڙن هن کي اعليٰ شاعريءَ جو موضوع بڻايو. هن قصي ۾ هن سماج ۾ مروج ريتن رسمن بر خلاف ڪيتريون ئي اهڙيون ڳالهيون نظر اچن ٿيون جن بابت راوين ، شاعرن ۽ سگھڙن جو رويو هڪڙو آهي ته شاهه صاحب جو ٻيو ..!
انتهاپسندي جو مظاهرو ڪندي رچرڊ برٽن ته اهو به لکيو آهي ته هونئن ته: ”سنڌي ادب جو اخلاقي معيار ڪافي بلند آهي، پر مومل ۽ راڻي جو قصو البت اعتراض جوڳو آهي. ۽ عاشق خود شڪيءَ چال جو ماڻهو آهي ۽ معشوق هڪ ڪسبياڻي بيان ڪئي وئي آهي، جا ڪاڪ محل ۾ شوقينن کي شرط پوري ڪرڻ تي ملڻ لاءِ ويٺل هئي!“ ظاهر آهي، يورپي ماڻهو کي اسان جي ڪنهن سنڌي ماڻهو (راويءَ) قصي جي ڪردارن جو اهو روپ ڏيکاريو هوندو . هن سماج ۾ اهي يقينن اعتراض جوڳا عمل سمجھيا ويا هوندا. سگھڙ سائينداد جو بيت آهي:
جنهن ڌن ڪارڻ ڌيءَ ڪڍي، سو راجا هئو رڪ.
مڙسي مومل ڪانه ڪئي، جو ڀري ها وهه ڦڪ،
سُرهي سوڍي نه ڪئي، نه ته هڻيس ها هڪ ڌڪ.
ٽنهي ڪونهي نڪ، ڪنهن کي ساراهيان سائينداد چئي!
ڊاڪٽر فهميده اڳتي لکي ٿي: ”ڪن شاعرن ته باقاعدي خود به شڪ جو اظهار ڪيو آهي ته مومل سومل سان گڏ ستل هئي، اها الائجي عورت هئي يا مرڳو ئي ڪو مرد هو؟
ٻٽ ڏٺائين ٻه ڄڻا، تڏا، گھوٽ وڏو ٿيو گھاءُ،
مرد هئو ڪِ زال هئي، تنهن جو ڄاڻ ڄاڻي خداءُ،
_
روايتن ۾ آهي ته ٻئي ڄڻيون سيج تي ڀاڪر پائي سُتيون، سندن سُمهڻ جو انداز شڪ ۾ وجھندڙ هو. مثلا هڪ شاعر چوي ٿو:
ڪهيون کولي ڪنجري، سُتينءَ سِيتل ساڻ،
ايڏا غير گمان، تنهنجا ڍولئي ڍڪيا!
_
وري ٻيو بيت آهي:
مومل مزمانن جا، هينئن نه ڀڃجن حق،
هڪ اوجاڳا اکين جا، ٻيا لتاڙيم لَڪ،
چادر پايو کٽ، سُتينءَ سِيتل راو سان!“
حقيقت اها آهي ته مومل راڻي جي قصي کي ڪيترن ئي ماڻهن توڙي سگھڙن متنازع ڪري پيش ڪيو آهي. مومل کي لڳ ڀڳ ڪاريءَ ڪري پيش ڪيو اٿن. پر لطيف انهن سڀني جي خيالن کي رد ڪري مومل جي ڪردار کي بيحد مٿڀرو ڪري پيش ڪيو آهي. لطيف هِن سُر کي جماليات سان معطر ڪري محبوب بڻائي ڇڏيو آهي. ڪاڪ تي ڪنوارين کي پسڻ جي آرسيءَ لطيف سامهون آڻي جيڪا فڪري بغاوت ڪئي، ان کي نظر انداز ڪري ئي نٿو سگھجي. عورت جي حمايت ۾ لطيف جي اها فڪريءَ بغاوت وڏي معنيٰ ۽ هڪ نئين تاريخ ٿي لڳي.
ڳالهه رڳو سُر سهڻي ۽ مومل تي فڪريءَ بغاوت جي ختم نٿي ٿئي، پر ان کان اڳتي وڌي لطيف ترقي ۽ جدت پسنديءَ، لبرل فڪر ۽ سيڪيولر صوفي ازم کي نقطو بڻائي مذهب ۾ به وسيع ذهن، وسيع نظر ۽ لامحدوديت جو عظيم نظريو ڏنو آهي.
سُر رامڪليءَ ۾ لطيف جو صوفياڻو رنگ عروج تي نظر اچي ٿو. جڏهن جوڳين جي گوڏن کي طورسينا جبل مثل بيان ڪري ٿو. مذهبي حساب سان طور سينا اهو جبل آهي جنهن تي حضرت موسيٰ عليه خدا سان ڳالهايو هو، اُتي ئي خدا جو جلوو پسيو هئائين. لطيف اهو جبل جوڳين جي گوڏن مثل استعمال ڪيو آهي. لطيف جو بنيادي مقصد اهو آهي ته هي جوڳي ۽ سنياسي خدا سان پيار ڪن ٿا، منهن مونن ۾ وجھي خدا سان مخاطب ٿين ٿا. خدا انسان کان پري ناهي. اهو نقطو لطيف رجعت پسندن کي ٻڌائي ٿو. اها لطيف جي ترقيءَ پسند سوچ جو مظهر آهي. لطيف خدا کي لا محدوديت ۾ پسي ٿو.
پِنَن ڪِيَن کڻي، گھرن ڪِين گھران،
مهيسي مخلوق جي، اڀين دور دَران،
پُڇن ڪوه شرعان، جي اندر عدالت اُن جي.
تشريح: ”هُو ڪشڪول کڻي، ماڻهن جي گھرن مان ڪجھه به پنن ڪونه ٿا. هيءُ پوڄاري، خلق جي در کان پري ٿا بيهن، هو مذهبن جا شرعي قانون ڇو پُڇن؟ جڏهن سندن اندر ۾ ئي عدالت آهي!“
لطيف اندر کي عدالت سمجھي ٿو، هو اندر جي آواز کي اهميت لائق ڄاڻي ٿو. لطيف شِو جي پوڄارين جو جيڪو ذڪر ڪيو آهي. اهي پوڄاري سنڌ ۾ هزارين سالن کان رهيا آهن.
مُنهن محراب پرينءَ جو، جامع سڀ جھان،
لطيف جي نظر ۾، محبوب جو چهرو محراب ۽ هي سڄو جھان هڪ مسجد آهي.
سَڀوئي سبحان، ڪاڏي وڃي نيتيان!؟
_
خدا جتي ڪٿي آهي، پوءِ ڪٿي به وڃي نيت ڪري سجدو ڏيان!
لطيف جو سُر ”آسا“ اَسُر جھڙو ئي خوبصورت ۽ پرهه جي هوا جھڙو پيارو آهي. فجر اهو وقت آهي، جڏهن اذان اچي ٿي، مندر ۾ گھنڊ گُڙي ٿو، ۽ فطرت سان ٻکيل پکي جاڳي لاتيون لنون ٿا. فطرت جي قانون ۾ اُهي آزاد آهن، فطرت انهن جو مذهب آهي. ماڻهن انهن کي اونچ نيچ ڪيو آهي، اها الڳ ڳالهه آهي! فجر هيڪلائي کي تازي ذهن سان ماڻڻ جو ٽاڻو ليکيو وڃي ٿو. آڏواڻي مطابق ”آسا“ هڪ راجڪماريءَ جو نالو آهي، جيڪا پرڀات جو خدا جي ساراهه ۾ گيت ڳائيندي هئي، هو جنهن سُر ۾ ڳائيندي هئي، تنهن تي آسا جو نالو پئجي ويو!“ ڀٽائي هِن سُر ۾ تصوف کي سمايو آهي، ڪيئي حسين خيال هِن سُر ۾ لطيف پويا آهن، اهم ڳالهه اها آهي ته روشن خيال فڪر کي لطيف هِن فجر جي سُر مان جاڳايو آهي. انسان جي جاڳڻ واري ٽاڻي، لطيف ترقي پسند سوچ کي نروار ڪيو آهي.
اِن پَر نه ايمان، جئن ڪلمي گو ڪوٺائين،
دغاتنهنجي دل ۾، شِرڪ ۽ شيطان،
مُنهن ۾ مسلمان، اندر آذر آهئين.
لطيف مسلماني لاءِ پهريون شرط دل جو صاف هئڻ ٻڌايو آهي. لطيف دل جي مسلماني کي اهميت ڏني آهي! ٻئي لاءِ دغا رکڻ، ٻئي کي ڪجھه نه سمجھڻ، محدود ٿي سوچڻ، برداشت ۽ سهپ کان پري رهڻ مسلمان کي نٿو سونهائي. مسلمان اهو آهي، جيڪو مساوات جو قائل هجي، ٻين جو احترام ڪري، لطيف ان سان گڏ شرڪ جي روشن خيال تشريح ڪئي آهي، ڪفر لاءِ ڀٽائي وٽ ڪابه فتويٰ ڪونهي.
ڪوڙو تون ڪُفر سِين، ڪافر مَ ڪوٺاءِ،
هِندو هڏ نه آهئين، جڻيو تو نه جُڳاءِ،
تِلڪ تنين کي لاءِ، سچا جي شِرڪ سين.
ترقي پسند فڪر جي هِي انتها آهي، جو لطيف جي نظر ۾ شرڪ به دل جي صفائي سان واڳيل هئڻ گھرجي. ان کي ڪافر ٿيڻ به نٿو جڳائي جيڪو ڪفر ۾ به شِرڪ ڪري ٿو. لطيف شرڪ سان به سچو رهڻ لاءِ اهو نقطو ٻڌائي ٿو ته پنهنجي نظريي تي رهه، نه ته شرڪ نه ڪر! جيڪو به نظريو رکو ٿا ان سان سچائي ڏيکاريو! ڪفر يا شرڪ هڪ سوچ آهي، اها ائين نٿي اڀري، ان پويان به ڪي سبب هجن ٿا! ماڻهو پنهنجي مذهبي نظرين کي درست ۽ ٻين جي مذهبي عقيدن کي غلط سمجھن ٿا. نتيجي ۾ فساد ٿين ٿا. احترام مرن ٿا ته انسانيت باقي نٿي رهي. ملان، پنڊت، پادري، پوپ، جڏهن مذهبن جون غلط تشريحون ڪن ٿا ته انسانيت عذاب هيٺ اچي وڃي ٿي.
هڪ معصوم انسان جيئن علم سکڻ جي شروعات ڪري ٿو ته ان کي هر ڌر پنهنجو مخصوص فڪر مٿي ۾ وجھڻ شروع ڪري ٿي. دنيا جي علم، فلسفي، تاريخ، ادب کان هڪ انسان کي ڌار ڪري سخت مزاجيءَ، محدود سوچ، مخصوص نظريو ڏيڻ جو مرحلو طئي ڪرايو وڃي ٿو. نتيجي ۾ اهو انسان پنهنجن مفادن لاءِ استعمال ڪيو وڃي ٿو. پوءِ مسجدن، مندرن، چرچن، ڌرمشالائن، ويندي تعليمي ادارن تائين باهيون ڏيندي ماڻهو دير نٿا ڪن! اهو مذهب جو پيغام ڪونهي، اها جاهلن جي ايجنڊا آهي. لطيف ان حوالي سان اهو نظريو ڏنو آهي ته مذهب کي غلط استعمال ڪرڻ کان پاسو ڪيو وڃي.
سچ اهو آهي ته جيڪو به انسان دنيا جي علمن، مذهبي ڪتابن، فلسفن، ادب، ۽ تاريخ جو مطالعو ڪري ٿو، ان جو شعور وسيع ٿئي ٿو. ان کي مذهب، نظرين ۽ ڪفر جو ادراڪ ٻين کان وڌيڪ ٿئي ٿو. اهو انسان ڪڏهن به ڪنهن جي عقيدن ۽ معاملن جي مداخلت نٿو ڪري. پاڻ کي عظيم سمجھڻ، ٻين کي نيچ تصور ڪرڻ جھالت آهي. لطيف جو نظريو، وسيع نظر رکڻ جو نظريو آهي. لطيف وٽ اظهار جي آزاديءَ جو نظريو آهي. سيڪيولر مزاج لطيف جو بنيادي نقطو آهي. لطيف ڪفر جي ليبل ۾ ڪيل قتل عام کي ڪونه وساريو هو، ان ڪري لطيف وٽ انتها پسنديءَ جو وجود ئي ناهي. صوفي مت سان پيار لطيف جي نظر ۾ انسانيت سان پيار آهي. لطيف اهڙي خونريزي کي ڪڏهن به سٺو ناهي ليکيو جيڪا نفرتن جو سبب بڻجي ٿي. سيڪيولر سوچ لطيف کي تصوف ۽ اڳ آيل صوفين وٽان ملي هئي. ان ۾ سنياسي، ڪاپڙي، ۽ جوڳي به شامل هئا.
هندستان ۾ گوتم ٻڌ اوچ نيچ کي ختم ڪرائڻ لاءِ تحريڪ هلائي هئي. صوفين وٽ به اهو ئي نظريو شروع کان ئي موجود هو. وحدت الوجودي صوفين انساني محبت ۽ ڀائيچاري جي پچار ڪئي آهي. لطيف جي فڪريءَ مزاحمت، ترقي پسنديءَ جو بنياد اهو ئي رهيو آهي ته انسان پنهنجي دل جي معاملي ۾ آزاد هئڻ گھرجي. انسان جي حرمت کي ڪنهن به نالي ۾ داغدار نه ڪيو وڃي.