لطيف جي شاعريءَ ۾ پتنگن جو فلسفو
باهه جي پوجا اوڀر مان اُڀري يونان ۽ ايران ۾ پاڻ کي منظم نظريي ۾ مضبوط ڪيو هو. ايران ۾ باهه جي رکوالي ۽ پوجا جا مندر قائم ٿيا هئا. اتي انا هيتا جي ديوي باهه جي علامتي ديوي هئي. ايئن زرتشت مذهب باهه جي پوڄارين جو مرڪز بڻجي ويو. اوڀر جو ئي نظريو يونان تائين پهتو هو. يونان جي ڏند ڪٿائن ۾ پروميٿيوس ديوتا جي بغاوت جي روپ ۾ باهه جو نظريو پکڙيو هو. ”پروميٿيوس کي دنيا جي قديم باغي ۽ سياسي قيديءَ جي حيثيت حاصل ٿي وئي.
يونان جي هاريءَ شاعر هيسيڊ، پروميٿيوس جو قصو لکيو هو. يونانين جي خدا زيوس جي پروميٿيوس حڪم عدولي ڪئي هئي! پرو ميٿيوس انسانن جو محسن ۽ دوست هو، هُن جو قصور اهو هو ته هن انسانن کي علم ۽ فن سيکاريا ۽ باهه جي استعمال کان آگاهه ڪيو.“
باهه تي پتنگ جي اچي پاڻ ساڙڻ وارو شاعراڻو فڪر ايران ۾ ايترو ته مقبول ۽ منظم روايت ٿيو، جو اڳتي هلي تصوف ۾ به شامل ٿي ويو. مجوسي شاعرن هِن روايت کي عروج تي پهچائي ڇڏيو. ڪنهن مجوسي شاعر تصوف جي حسناڪيءَ ۾ ائين به چيو ته، ”پرواني کي اها پرواهه ناهي ته ڏيئو مندر جو آهي يا مسجد جو آهي! پروانو هليو اچي ٿو!“ ايران جو اهو شاعراڻو فڪر ٻي دنيا ڏي به سِرڪي ويو هو، فارسيءَ شاعريءَ جا اثرات جتي به پهتا، اتي جي ٻولين جي شاعريءَ ۾ اهو پتنگن وارو فڪر داخل ٿي ويو! اصل ۾ باهه ۾ سڙڻ، باهه ڏي بي اختيار ٿي اچڻ وارو هي شاعراڻو فلسفو عشق جي جنون جي علامت آهي. اها عاشقيءَ جي انتها آهي. عشق خود باهه ۽ وجد آهي، جنون آهي! جان جي بازيءَ لڳائڻ جي روايت ته هونئن ئي عشق جي حصي ۾ آئي آهي. اهو ته ڄڻ عشق جو ورثو آهي. باهه رڳو شاعراڻي فلاسافي ناهي، باهه مذهبي روايت به آهي. باهه سائنسي سچ به آهي. پروميٿيوس جي انسانن کي امانت ڪري ڏنل باهه اڄ سڄي دنيا جو سرمايو بڻيل آهي. باهه تي پتنگن جي پچڻ وارو خيال اڄ به شاعري جي دنيا ۾ موجود آهي. ايران جيان ئي سج جي سر زمين سنڌ ۾ به پتنگن وارو شاعراڻو فڪر شاعراڻي روايت بڻيل رهيو آهي. ان جو سبب به اهو ئي آهي ته هتي قبضي خورن جي فارسي زبان وڏو عرصو موجود رهي آهي. هاڻ به اهو فڪر شاعرن وٽ موجود آهي. ڇو جو اهو نفسيات جو حصو ٿِي چڪو آهي.
اسان جي لطيف سُر ڪلياڻ ۾ باهه تي اچي پاڻ کي فنا ڪندڙ معصوم عاشق پتنگن جو بيحد دلربائي ۽ ڪومل شاعراڻي حُسن سان علامتي ذڪر ڪيو آهي. لطيف صرف پرائي شاعراڻي پيروي ناهي ڪئي. لطيف پنهنجي ڌرتيءَ جي انسان عاشقن جي عشق کي پتنگن جي علامت ۾ پيش ڪري تاريخ کي شاعريءَ جو حصو بڻايو آهي. لطيف فطرت مان تاريخ کي اڀاريو آهي. اها لطيف جي شاعراڻي جدت آهي. فلسفياڻي نواڻ آهي. لطيف جيڪي به پتنگن بابت بيت رچيا آهن، آئون ذاتي طور انهن کي سنڌ جي ان تاريخي واقعي جو پس منظر ليکيان ٿو، جيڪو جھوڪ ۾ پيدا ٿيل واقعو هو. لطيف هي بيت جھوڪ جي غازي شاهه عنايت شهيد جي شهادت جي پس منظر ۾ چيا آهن.
پُڇ پتنگن کي، سنديون کامڻ خبرون،
آڻيو وجھن آڳ ۾، جِيءُ پنهنجو جي،
ڄيري جنين کي، لڳا نيزا نينهن جا!
هِي عشق جيڪو پتنگ جو روپ اختيار ڪري باهه جي سامهون ٿيو. اهو وطن جو عشق هو. وطن جي ماڻهن جي عزت، ۽ آجپي جي بحالي جو عشق هو، ٻيو ڪجهه نه هو.
ٻارهين صديءَ هجري جي مصيبت هيٺ آيل سنڌ ۾لطيف نوجوان هو. ڳل ياقوت جھڙا هئس. نگاهن ۾ درياهه جي پکين جھڙا نياپا هئس. ڪنواريءَ چيچ هٿان دل کي ڪهائي موٽيو هو! وطن تي پرڏيهين جي جُتين جو وزن پيل هو. هاريءَ لباس جي نالي ۾ اڳڙيون ۽ ليڙون ٿيل اوڇڻ ۾ اُس ۾ پئي سڙيا! ان وقت سنڌ جي ڳچيءَ ۾ مغلن جي غلاميءَ جو مضبوط ڳٽ پيل هو. مغلن جا صوبيدار سنڌ جا ڌڻي بڻيل هئا. انهن جي ڪمدارن سنڌ جي سينڌ جو وار وار پئي حوسي هٿن سان پَٽيو ! سنڌ جا پورهيت مفلسيءَ جي زخمن سان چُور چُور هئا. اهڙين استحصالي حالتن ۾ سنڌين کي ذلت جي اونداهيءَ مان ٻاهر ڪڍڻ لاءِ دنيا جي سنڌ جي پهرين عظيم سوشلسٽ صوفي شاهه عنايت الله جھوڪ مان آواز بلند ڪيو. ان صدا کي عجيب سرڪشيءَ به هئي ته وجدان به هو . پتنگ ٿي وڃڻ جو پيغام به هو. هُن سنڌ ۾ ”جو کيڙي سو کائي“ جو نعرو نروار ڪيو هو. اها سماجي ٺيڪيدارن ۽ غاصبن جي نظر ۾ وڏي بغاوت هئي! سنڌ جي عاشقن جي نظر ۾ اها آزاديءَ جي جنگ هئي. زنگيل زنجيرون ٽوڙڻ جي ڳالهه هئي. شاهه عنايت جي ان تحريڪ نه رڳو سنڌ جي وارثن کي گھاٽي ننڊ مان جاڳايو، پر عمل جي ڳاڙهيءَ باهه جي ميدان ۾ به آڻي بيهاريو! زميندارن خلاف هِن عوامي بغاوت جاگيردارن جون مَتيون ئي منجھائي ڇڏيون. هڪ اهڙو نئون ٿرٿلو طوفان بڻجي اڀريو جو انهن پنهنجا تختا اکڙجندي محسوس ڪيا. هاريءَ ۽ پورهيت مختلف جاين تان لڏي جھوڪ ۾ اچي شاهه عنايت الله جي ڇانءُ ۾ آباد ٿيڻ شروع ٿي ويا. اُها محبت جي نئين نگريءَ هئي. جاگيردارن خطري کي محسوس ڪري ورتو. ان ڪري اچي مغل بادشاهه فرخ سير جا ڪن ڀريائون ته صوفي شاهه عنايت اوهان جي حڪومت جي خلاف ماڻهن کي بغاوت لاءِ پيو تيار ڪري. چيائون: شاهه عنايت اصل ۾ سنڌ کي آزاد ڪرائي، پاڻ سلطان ٿو بڻجڻ چاهي! زوال پذير بادشاهه انهن سازشين جي چُرچ تي لڳي، جھوڪ جي مرڪز کي تباهه ڪرڻ جو پروانو جاري ڪري ئي ڇڏيو. مذهبي فتويٰ باز هميشه جيڪو ڪم ڪندا آيا آهن. هتي به انهن پنهنجي پراڻي ريت نڀائي. فتوائون اصل ۾ عوام کي تقسيم ڪرڻ جي سازش هيون. سِبيءَ اتر سنڌ، لاڙ جي سڀني جاگيردارن ۽ زميندارن جو وڏو ڪٽڪ اعظم خان جي ڪمان هيٺ جھوڪ تي ڪاهي آيو هو. ميرانپور ۾ شاهه عنايت جي محبت جي ڇانءُ هيٺ رهندڙ پورهيتن به پنهنجي ۽ ڌرتيءَ جي بقا لاءِ سندرا ٻڌي ڇڏيا هئا. اها باهه جيڪا حرامخورن ۽ جاگيردارن مغلن جي چاپلوسي جي گاسليٽ سان ٻاري هئي. شاهه عنايت جا هيءُ ساٿي سرويچ پتنگا ان باهه ۾ سڙڻ لاءِ آتا ۽ تيار هئا.
پَتنگن پهه ڪيو، مڙيا مَٿي مَچ،
پسي لَهس نه لِچيا، سڙيا مٿي مَچ،
سندا ڳچين ڳچ، ويچارن وڃائيا!
صوفي شاهه عنايت خوددار انقلابي صوفي هو. هُن وٽ مصلحت پسنديءَ جو تصور ئي نه هو. ”اعظم خان هِن فساد کان اڳ شاهه عنايت سان ملڻ لاءِ ڪهي آيو هو. هُن جنگ کان اڳي شاهه عنايت جو مزاج پرکڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي. حڪومتي غاصباڻو دٻاءُ ٿي وجھڻ چاهيو. مغلن جي هن صوبيدار اعظم خان کي شاهه عنايت سان ملڻ کان اڳ فقيرن روڪيو هو. ملاقات وقت اعظم خان صوفي شاهه عنايت کي فارسيءَ ۾ چيو: ”درويش جي دروازي تي درٻان سُٺا نٿا لڳن!“ شاهه عنايت مُرڪي چيو: ”ضروري آهن اهي درٻان ته جيئن دنيا جو ڪو ڪُتو اندر اچي نه سگھي!“ شاهه عنايت جي سوچ پڌري هئي. هُن وٽ هارين جي رَت تي ڪوبه سمجھوتو نه هو! استحصالي قوتن نيٺ ميرانپور تي حملو ڪري ئي ڇڏيو! جڏهن هو کٽي نه سگھيا ته صلح جي بهاني صوفي شاهه عنايت کي گھرائي ڳالهيون ڪرڻ بجاءِ شهيد ڪري ڇڏيائون. هو عظيم انسان جيڪو هنن جي سڏائڻ ۽ قرآن شريف وچ ۾ آڻي نبيرو ڪرڻ جي واعدي ۽ معاهدي تحت آيو هو، ان کي رت ۾ وهنجاري ڇڏيائون! اها تاريخي رهزني هئي! پورهيتن جي ميرانپور واري آشرم کي تباهه ڪيو ويو. هزارين پروانا هن جنگ جي باهه ۾ پنهنجا سِر گھوري سرخرو ٿي ويا. سنڌ ۾ آيل هن نئين انقلاب جو اهڙي ريت رستو روڪيو ويو، جو سنڌ صدين تائين غلاميءَ جي ڇپ هيٺ دٻجي وئي! اهو سوشلسٽ نظام جنهن جي ڪري سنڌ جي سر زمين ڳاٽ کنيو هو. اُهو ڳاٽ اُڀو ڏسي بابا ڀٽائي چيو هو:
سڄڻ سانوڻ مينهن جيئن، جھُڻڪن پاسي جھوڪ،
ڏيندا پاهه پَٽن کي، منجهان مينهَن موڪ،
لَس پيارين لوڪ، آگم ڪيو اکين سين!
اُن آباد زرخيز سنڌ جا خواب ڏسندڙ ماروئڙن جا لاش ميرنپور ۾ پکڙيا پيا هئا. انهن محبوبن جا تلوارن جي ڌڪن سان وڍيل زخم زخم سينا سنڌ ماءُ کي پنهنجو رت پياري رهيا هئا. ميرانپور قبرستان ۾ تبديل ٿي ويو هو. فصلن کي باهه ڀيلي وئي هئي. جھوپا ڦلهيار جي تصوير ٿي چڪا هئا. ڀٽائي کي شاهه عنايت سان روحاني محبت هئي. ٻنهيءَ جا پاڻ ۾ قرب هئا. هن واقعي جا شاهه لطيف تي اڻ مٽ اثر پيا هئا.
ان ڪري هن تاريخي دردناڪ واقعي کي لطيف پتنگن جي روپ ۾ پيش ڪيو آهي. هِتي هڪ ٻي حقيقت به تاريخي طور هڪ ضد بڻجي اڀري آهي. اُهو نظر انداز ڪرڻ جھڙو ئي ناهي. فارسي ٻوليءَ مان پتنگ اُڏريا ۽ اُڀريا هئا. فارسي جي مورچي مان سنڌ تي ۽ سنڌي ٻوليءَ تي حملو ٿيو هو. فارسيءَ ڳالهائڻ وارن ارڙهين صديءَ ۾ رومانوي پتنگ جو ذڪر پئي سنڌ ۾ ڪيو، لطيف جو اهو اهم ڪارنامو آهي جو هُن سنڌي ٻوليءَ ۾ سنڌي قوم دوست شهيدن کي پتنگ جي روپ ۾ پيش ڪري فارسيءَ وارن کي شاندار جواب ڏنو هو: ”تنهنجو ئي توکي لڳي“ وارو اهو عملي مثال لطيف پيش ڪري ڏيکاريو هو.
ويهين صديءَ جي داغستاني ليکڪ رسول حمزا توف پنهنجي ڪتاب: ”داغستان منهنجو ديس“ ۾ لکيو آهي، ”شاعر ۽ اديب قومي باهه جا رکوالا آهن، اُها باهه ڪڏهن به وسامڻ نه ڏيندا آهن!“ ٽي صديون اڳ لطيف ان باهه جي رکوالي ڪئي هئي. لطيف اُن باهه جي مالڪي ۽ عاشقيءَ لاءِ پتنگن جو ذڪر ڪيو هو. اها باهه سنڌ جي تاريخ جي به باهه آهي!
پتنگ چائين پاڻ کي، پَسي مَچ مَ موٽ،
سُهائي سُپرين جي، گھِڙ ته ٿئين گهوٽ،
اڃان تون اروٽ، کُوري خَبر نه لهين.
لطيف جي پتنگن جي پس منظر ۾ ڪيل شاعريءَ پڙهي، پارسي شاعريءَ جي هِي سِٽ دل تي تري ٿي اچي ته:
“پروانو اهو نٿو ڏسي ته هي چراغ مسجد جو آهي، يا مندر جو آهي!”
هتي مٿي ذڪر ڪيل بادشاهه فرخ سير جنهن شاهه عنايت جي تحريڪ کي ڪچلڻ جو پروانو جاري ڪيو هو. ان فرخ سير جي ڏاڍ جو اهو ڪارنامو لکڻ ضروري ٿو سمجھان ته: ڪتاب نويدِ فڪر ۾ سبط حسن لکي ٿو: ”فرخ سير اردو شاعر جعفر زٽلي کي هڪ شعر لکڻ تي قتل ڪيو.
اهو شعر هي هو:
مڇر مار بادشاهه فرخ سير،
ڪڻڪ، دال، ۽ مٽر تي پنهنجي مُهر
لڳائي ڇڏي آهي!“
اِن واقعي مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ ڪهڙن ماڻهن جي قبضي هيٺ هئي!