تاريخ، فلسفو ۽ سياست

باک جو آواز

هي ڪتاب نامياري ليکڪ ۽ قومپرست اڳواڻ عبد الواحد آريسر جي تقريرن، مضمونن ۽ انٽرويوز تي مشتمل آهي. هن ڪتاب جو مرتب منصور مزاري آهي.
عبدالواحد آريسر ادب، سياست، ٻولي، شاعري ۽ تاريخ کي سمجهندڙ ۽ ان تي لکندڙ سنڌ جو نرالو سياستدان هو، جنهن نه رڳو تاريخ کي پنهنجي قلم ذريعي سهيڙيو، پر ان اڙانگي سفر واري سياست ۾ جيل جون سختيون برداشت ڪيون ۽ ٽارچر سيل جا عذاب ۽ ڦٽڪا به سٺا، پر عشق جي هن ميدان ۾ هُو تِر جيترو به پوئتي نه هٽيو، هُو سنڌي قوم لاءِ سائين جي. ايم سيد جي پيغام جو، پنهنجي ماڻهن لاءِ ’باک جو آواز‘ به هو ته ’باک جي ساک‘ به هو.“
Title Cover of book باک جو آواز

ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي!

ڪامريڊ سوڀوگيانچنداڻي سنڌ جي سياست جو آخري دانش هو، جيڪو اسان کان موڪلائي ويو، سنڌ جو لازوال ۽ اڻمٽ ڪردار هو، هن سان منهنجون ڪُجهه ملاقاتون رهيون، تازو هن جي لاڏاڻي کان ڪجهه مهينا اڳ آءٌ هُن وٽ ويو هوس طبيعت پڇڻ، ته پاڻ ڪمري مان نڪري آيو، ڪجهه گهڙيون ڪچهري ٿي، پڇاڙيءَ ۾ موڪلائڻ وقت مون کي چيائين، ڀلا ڏي خبر! پاڪستان رهندو؟ مون چيو سائين! مون کي شڪ آهي، چيائين ڇو؟ چيومانس ته ان جي ٺاهڻ ۾ توهان ڪميونسٽن جو هٿ آهي ۽ توهان ماسڪو کي نه بچائي سگهيا ته پاڪستان کي ڇا بچائيندؤ؟ نڪسن لکيو آهي ته: جڏهن روسي سپر سائونڪ ۽ جيٽ جهاز مئيپرڪ جي پريڊ ۾ حصو وٺندا هئا ته ان وقت روسي ڪور چيف ٽپا ڏيندو هو ته، هن طاقت کي ڪير شڪست ڏئي سگهندو؟ پر اڄ اُها زمين بوس ٿي وئي آهي، اهڙن جملن کان پوءِ ڪامريڊ سوڀي ٽهڪ ڏئي تاڙو لڳائي چيو ته، ڳالهه سچي ٿو ڪرين اسان ئي انهي گناهن ۾ حصو ورتو هو.
ڪامريڊ جو زندگي ۽ آدرش سان پيار هو، نائين اليون جو واقعو ٿيو، ڪامريڊ سوڀي ٽي وي ويٺي ڏٺي ته هُن ٽاور کي زمين تي ڪِرندي ڏٺو، ان وقت صوفي سِيٽ تان ٽپ ڏئي اُٿيو، ٻئي هٿ مٿي ڪري چيائين ”سامراج مرده باد“ اها آدرش سان محبت هُئي ۽ مون کي هڪ ٻي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. مون سندس واتان نه ٻُڌي، پر اياز لکيو آهي ته: (لينگويج اٿارٽيءَ جي مهرباني سان مون کي اياز جا سڀ ڪتاب جيڪي ثقافت کاتي طرفان ڇپيا آهن، سي سڀ مليا آهن ۽ مون پڙهي به ڇڏيا آهن) ”سوڀو، جواهر لال نهروءَ کي چوندو اداڪار يا مشڪرو چوندو هو. اياز وڌيڪ لکيو آهي ته، مون کي ذوالفقار علي ڀُٽو ياد آيو، ان چيو ته، نهرو انگريزي ائين لکندو آهي، جيئن ريشم جو تاڪيو کُلندو آهي، مون چيو بيشڪ سُٺي لکندو هوندو، پر ڇا ان ۾ دانش به هُئي، چيائين ها بلڪل، ڀُٽي صاحب جي روبرو جي ڳالهه آهي.“ اهو شايد ڪنهن ڪتاب ۾ به لکيو اٿس. ڊائري ۾ آهي يا ٻئي ڪنهن ڪتاب ۾! چيائين ها، اُن ۾ ائين جيئن ميندي رتا تازا هٿ ان تي لڪيرون ڪندا وڃن، دانش نهروءَ جي انگريزي ۾ ائين نظر اچي ٿي، پوءِ الاءِ سوڀي ڪهڙي نقطه نظر سان اياز کي اهو ٻڌايو. جويي صاحب کي الله سائين اڃا به حياتي ڏي، ان جي طويل عُمري ۽ صحت جو راز ان جي ويجهي رهندڙ ڪنهن ماڻهو کان مون پُڇيو، چيائين پنڌ گهڻو ۽ خوراڪ گهٽ، تلڪ چاڙهي کان وٺي امين منزل تائين جويو صاحب پنڌ ايندو ويندو هو، مون ته هاڻي پڙهيو آهي ته رُکي ماني کائيندو آهي، چوندو آهي ته ڪڻڪ جي ماني سُٺي اٽي جي پڪل رُکي کائجي ته ان جو مزو ئي ٻيو آهي.

دوستو! سوڀي گيانچنداڻي زميندار گهراڻي جو هوندي به هارين لاءِ جدوجهد ڪئي ۽ هڪ تاريخي واقعو آهي، جيڪو آءٌ اوهان کي ٻُڌايان ٿو ته: ”ڪيرت ٻاٻاڻي پنهنجي آتم ڪٿا ۾ لکيو آهي ته اسين ٻئي دوست هُئاسين ۽ جيئن هينئر جيئي سنڌ ۽ ٻين تنظيمن جي ’اسٽوڊنٽ فيڊريشن‘ آهي، تيئن ڪانگريس جي به اسٽوڊنٽ فيڊريشن هُئي، ۽ ان جي صدارت جي عهدي لاءِ آءٌ بيٺس ۽ مون کي ڪانگريس جي سپورٽ هُئي، سوڀو گيانچنداڻي به منهنجي مقابلي ۾ بيٺو ۽ ان کي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي حمايت هُئي، آءٌ اليڪشن کٽي ويس ۽ سوڀو منهنجو دوست هو، سو هارائي ويو، پر ان سان اسان جي محبت ۾ ڪو به فرق نه آيو.“ مون ڪامريڊ کان پڇيو ته، چيائين، واقعي ايئن هو، پر مون دوست جي ڪري اليڪشن ۾ دلچسپي ڪونه ورتي، ته اهي ماڻهو هُئا، جيڪي پنهنجي ڪردار ۾ وڏا ماڻهو هُئا. هڪڙي عربي شعر جو مفهوم آهي ته:

”مضبوط پهاڙ پنهنجون جايون ڇڏي سگهن ٿا،
پر جن جون دليون محبت ۽ خلوص سان ٽمٽار آهن،
اهي ڪڏهن لڏي ۽ لمي ڪو نه ٿا سگهن.“

آخر ۾ آءٌ سلام ڪريان ٿو سوڀي گيانچنداڻيءَ کي! حيدرآباد شهر جي اديبن جو شمار ڪجي ته سنڌ جي اڌ آدمشماري کان به گهڻا آهن، پر ههڙن پروگرامن ۾ نظر نه ٿا اچن، محترمه فهميده حسين جو آءٌ شڪر گذار آهيان جيڪا هتي آئي آهي.
پروگرام ۾ حميد سنڌي به ويٺو آهي، ان سان ته پراڻا ’روح رهاڻ‘ کان وٺي لاڳاپا ۽ رشتا آهن، اسان کي هنن ماڻهن قلم هٿ ۾ جهلڻ سيکاريو ته قلم هتي نه پر هينئن جهلبو آهي، ته انهن جي مهرباني، مهرباني لک لائق مهرباني.

(حيدرآباد ۾ ’سنڌي ادبي فورم‘ پاران ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ جي ياد ۾ ڪوٺايل تعزيتي ميڙاڪي ۾ ڪيل صدارتي خطاب آريسرصاحب جي حياتي جو اهو آخري خطبو هو.)