متان موٽو ماڳ تان
ڪانهي ڪا تاريخ ۾ ويڙهه سوا ٻي واهه،
متان سوچو ساهه، متان موٽو ماڳ تي.
محترم بشير قريشي صاحب!
اسٽيج تي ويٺل هم سفر ساٿيو! ۽ ڄامشوري جي سرزمين تي گڏ ٿيل سنڌ جا باغيرت فرزندو!
جيئي سنڌو ديش- جيئي سائين جي ايم سيد
ڄامشوري جو ميدان ۽ سياري جي رات آهي، شايد آءٌ پنهنجي قسم جي تقرير پيو ڪريان، سياسي تقريرون سڀ ڪري ويا آهن.
حقيقت ۾ اسين سياستدان آهيون به ڪونه، اسين سياستدان کان وڌيڪ سنڌ جا ’خادم‘ يا سنڌ جا ’عاشق‘ آهيون، سياستدانن جو، جيڪو پياري پاڪستان ۾ تصور آهي، ان کي ڏسون ٿا ته اُلٽي ڪرڻ تي دل چاهي ٿي. هي جيڪي چون ٿا ته، اڄ پاڪستان ٽٽڻ کي ويجهو پهچي چُڪو آهي، آءٌ اُنهن کان پڇڻ ٿو چاهيان ته ڇا! پاڪستان کي ان سطح تي پهچائڻ ۾ پاڪستان جي حڪمرانن جو هٿ آهي، يا اسان غدارن جو؟ اهي حڪمران، جن پاڪستان ڳئون وانگر ورتو هو، جنهن لاءِ پهرين سوچيو ويو ته هن کي ڏُهي کائينداسين، پوءِ سوچيو ويو ته ڪُهي کائينداسين، مصيبت هي آهي ته هتي ماڻهو ڪوبه سياسي ورڪر آهي ته اهو وزير ٿيڻ کان گهٽ سوچي ڪونه ٿو، ته حُڪمران، اُهي فوجي هجن يا سول، پاڪستان کي هن سطح تائين اُنهن پهچايو آهي. پنجاب، جيڪو ڪڏهن فوج جي رُوپ ۾ ته ڪڏهن سول بيورو ڪريسيءَ جي رُوپ ۾ پاڪستان جي قيادت ٿو ڪري، اهو برصغير ۾ مارشل لائن جو سرچشمو رهيو آهي، سڀ کان پهرين پنجاب ۾ مارشل لا لڳي 1919ع ۾ جليان والا باغ جي واقعي تي، ۽ ٻي مارشل لا به پنجاب جي لاهور شهر ۾ لڳي 1952ع ۾ قاديانين واري فساد وقت، ان کان پوءِ انهن پنجابي جرنيلن ۽ بيورو ڪريسيءَ جي مارشل لائن جو هڪڙو طويل سلسلو آهي، جيڪو اسان تي مسلط ڪيو ويو. ننڍي کنڊ جي اُنهن بدنصيب ماڻهن ڪي خوبصورت خواب ڏٺا هُئا آزادين جا، خوشحالين جا، زندگيءَ کي ڀرپور مسرتن ۽ ٽهڪن سان ماڻڻ جا، اُنهن سڀني خوابن کي پاڪستان جي سول ۽ فوجي حُڪمرانن پنهنجي بُوٽن هيٺيان لتاڙي ڇڏيو، يا اُنهن خوابن جي گُلابن تي اُنهن اهڙا کانگهارا اُڇلايا، جن ۾ تماڪ جي بدبوءِ آهي ۽ اڄ چو ٿا ته ملڪ جو ڏيوالو نڪري ويو آهي، هن وقت اسين چئون ٿا ته پاڪستان جو ڏيوالو ڇو نڪتو آهي، ان ڪري ته پاڪستان تي، جيڪي توهان ادارا مسلط ڪيا آهن، اُنهن جي سائيز ايڏي وڏي آهي، جو پاڪستان جي سرزمين ۾ ماپي نه ٿا سگهن ۽ اُنهن ادارن جو سڄو بار ۽ وزن سرزمين سنڌ کي برداشت ڪرڻو پوي پيو. حيرت انگيز ڳالهه آهي ته اسان جي زمين مان ڪارو سون ڪوئلو نڪري، اطهر سومرا! يعني هڪ ٽن ڪوئلي تي هي پاڪستان جا سخي حڪمران سنڌ کي صرف هڪڙو ڊالر رائلٽي ڏين ٿا، ٽن ڪوئلي تي هڪڙو ڊالر، ته اُٺ جي مُنهن ۾ منڱ جو داڻو به نه آهي، وري چيو وڃي ٿو ته، توهان پنهنجيون حرڪتون دُرست ڪريو، توهان ماڻهن جي واتَ مان گِرهه مانيءَ جو ته نه کسيو. ڪڏهن روئڻ هارڪا ٿي ته ڪڏهن دڙڪن داٻن جي ذريعي ته توهان ملڪ جي خلاف آهيو. اسين واضح ڪرڻ ٿا چاهيون، ته جڏهن خدا به دسترخوان تي مون سان گڏ ويٺو هُجي ماني کائڻ، تڏهن به منهنجي هٿ ۾ جيڪو مانيءَ جو گرهه آهي، اهو منهنجي پُٽ لاءِ آهي. ڀلي خدا بُکيو رهجي وڃي. ان ڳالهه جي پرواهه ناهي ته هي سرزمين سنڌ جا جيڪي وسيلا آهن، هي دولت، غريب هارين، مزدورن ۽ پيرن اُگهاڙن ماڻهن جي آهي، هتي عجيب قسم جا چونڊن جا شوشا ڇڏيا وڃن ٿا، پر اسان اليڪشن وڙهندا ئي ناهيون، اليڪشني منشور به ڪونه ڏيندا آهيون، هاڻي اسان جي نگران وزيراعليٰ صاحب نئون اليڪشني منشور ڏنو آهي ته اسين سيوهڻ کي سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ ڪنداسين، يعني ڪو چڱو علائقو ته هُجي! قلندر جي برڪت اسان جي اکين تي! ”مون کي ياد آهي، سائين جي. ايم سيد تقرير لِکائي مون کان، پوءِ اُن ۾ پڇاڙيءَ ۾ ڪو سخت جُملو چيائين، لِک ”ڀيڄ ڀٽائي“ مون چيو، سائين! ”دمادم“ ته چيائين، نه دمادم هڻڻ وارا ٻيا آهن!“
سو هُن چيو، قيدين لاءِ الڳ جيل پيا ٺهرايون، مون چيو ڪٿي؟ چيائين روهڙي ۾، مون چيو خدا جا بندا گهاري ۾ ته ٺهرائين ها گهٽ ۾ گهٽ موسم ته ڪجهه چڱي هُئي، گرميءَ ۾ ماڻهو ڪيئن رهي سگهي ٿو، ته اهو ممتاز صاحب جو اليڪشني منشور آهي سيوهڻ کي گاديءَ جو شهر بڻائڻ جو، اسان کي ان تي ڪوبه اعتراض ڪونهي ۽ نه ڪوئي ڪنهن علائقي مان گادي ڪنهن ٻي جاءِ منتقل ڪرڻ سان، ان علائقي کان دستبرداري آهي، پر آءٌ سمجهان ٿو ته، جيئن هي چوي پيو ته، جنهن به کاتي ۾ هٿ ٿا وجهون، اتان نانگ ٿا نڪرن، يعني توهان وٽ ايترو پئسو ڪونهي، جو ٻه ڪلوميٽر روڊ ٺهرايو، اُتي ’دارالحڪومت‘ توهان سيوهڻ ۾ ٺهرائيندو؟ سُڃا هليا آهن بُکين وٽ ته هلو عيد ڪريون، منهنجا ادا ڳالهيون تمام گهڻيون.
ڪانڌ تنهنجي پانڌ ري، سنجهي سيءُ مران،
ڪامل ڪپاهن ۾ پئي ٺار ٺران!
ڪيڏي نه خوبصورت سِٽ آهي، پر ان جي پاري جو اثر جيڪو انساني جسم تي پيو، ته ان جي ڪيفيت ئي ٻي هوندي آهي، بهرحال جيڪي سانوڻ ۾ توهان وٽ گرميون ٿينديون آهن، سخت ڪاڙها ٿيندا آهن، پر جڏهن اهائي رُت ڀٽائيءَ جي سُر سارنگ ۾ اچي ته انڊلٺ رنگ بڻجي وڃي ٿي، ۽ هي موسمون خوبصورت به آهن، ۽ هاڻي راڳي ويٺا آهن، اُهي توهان کي وڌيڪ خوبصورت موسيقي ٻُڌائيندا.
اوهان سڀني جي مهرباني.
(مهراڻ يونيورسٽي ۾ جساف پاران ڪرايل پروگرام ۾ ڪيل صدارتي خطاب)