موهن جو دڙو
ڊاڪٽر مير عالم مري صاحب!
اسٽيج تي ويٺل دوستو!
همسفر ساٿيو، جيئي سنڌو ديش.
اوهان جي ضلعي لاڙڪاڻي ۾ جسقم جو ڪلچرل شعبو جس لهڻي، جو هنن ’موهن جي دڙي‘ تي سيمينار ڪرائي، سنڌ جي سڀني اديبن کي دعوت ڏني ته اوهان اچي شريڪ ٿيو.
سائين حاڪم علي شاهه جي مهرباني، جو پاڻ آيا آهن! باقي ڪوئي ڪونه آيو آهي. موهن جو دڙو، هي سامهون ٺُل ڏسو ٿا، مون بمبئي جي ’نيشنل ميوزيم‘ ۾ هن شهر جو نقشو ڏٺو هو، اهو ايڏو واضح ۽ ايڏو چٽو هو، جو انهن جون گهٽيون کُليل هيون، انهن جا رستا ۽ ٺُل ڪشادا هُئا، مطلب ته ڪجهه واضح هو ۽ لکيل هو ”موهن جو دڙو“ مهين جو يا معين جو دڙو ڪونه لکيل هو، موهن جو دڙو لکيل هو، ۽ اتي ٻي شيءِ ڏٺي، اها هُئي سِر، ان سِر تي لکيل هو Brick of Kahu jo Daro ڪاهو جي دڙي جي سِر يعني ڪاهو جي دڙي مان جيڪا سِر نڪتل هُئي، سا اسان وٽ نه آهي، اهو ڪاهو جو دڙو به هاڻي ڊهي ويو آهي، پر اها سِر بمبئي جي نيشنل ميوزيم ۾ رکيل آهي، مير فتح علي خان جي تلوار به هئي، جنهن تي لکيل هو شمشير مير فتح علي خان ٽالپر! ته اهو سڀ انگريز دؤر جو ٿيل هو، ۽ ان کان پوءِ ڪاهو جو دڙو به ميسارجي ويو، افسوس! موهن جي دڙي جي جيڪا نوادرات هُئي، اها چوري ٿي وئي، اڄ اسان جا صحافي پُڇن ٿا ته موهن جي دڙي کي بچائجي ڪيئن؟ آرڪيالاجسٽ سائين حاڪم علي شاهه ويٺو آهي، انهن کان ئي پڇڻ گهرجي، آءٌ ڪو انجنيئر نه آهيان، پر هي شهر ٻڌائي ٿو ته انجنيئرنگ جو فن سنڌ ۾ پنج هزار سال اڳ ۾ به موجود هو، ۽ ان فن ايڏي ترقي ڪئي هُئي، تنهنڪري اهو چوڻ ته سنڌ ۾ ڪائي ايجاد ڪو نه هئي، جنهن جي ڪري ٻولي بچي! سنڌ ۾ سائنسي ايجاد هُئي، ايريگيشن جو سسٽم هو، هي جايون، هي ٺُل اهي سڀ اڳئين دور جا ٺهيل آهن، ان ڪري اسان سنڌي هن دڙي جو نالو به عجيب ”معين“ پوءِ ”مهين“ ورتو وڃي ٿو، مون جواهر لال نهرو جي ڪتاب Discovery of India پڙهيو، ان ۾ به لکيل آهي ته: ”هندستان جي تهذيب جي ابتدا موهن جي دڙي کان ٿئي ٿي.“ هن ”موهن“ لکيو آهي ”معين“ ڪونه لکيو اٿس، نه ڪو مهين لکيو اٿس ۽ ساڳيءَ طرح ڪاڪي ڀيرومل به موهن جو دڙو لکيو آهي، جواهر لال نهرو ٻين شين جو ذڪر ڪيو آهي ته، ”هندستان جي تهذيب جو سج موهن جي دڙي مان اُڀريو آهي.“ ٻي ڳالهه ته دنيا ۾ بئنڪنگ جو سسٽم سڀ کان پهرين شڪارپور مان شروع ٿيو آهي، ۽ ٻين جاين تان نه، اسين هڪڙي مهذب قوم هُئاسين، پر هي اها صوفين واري سنڌ، اها پرامن سنڌ اڄ رت ڇاڻ ۾ وهنتل آهي ۽ روز پيا قتل ٿين، روز پيون خودڪشيون ٿين، روز ٿا ٻار اغوا ٿين، روز ٿا واڻيا کڄن، روز ٿا ڪي شيخ کڄن، اهي قذاق صرف مهاراجا ڏاهر جي دور ۾ نه هئا، پر اڄ به موجود آهن، پر اهو اسان جي ادارن جو ڪم آهي ته اُنهن ماڻهن کي مهذب بڻائن، اُنهن ماڻهن کي صوفين جي تعليم ڏين، ٺيڪ آهي، عيسائي مذهب بڻائي انهن ماڻهن کي صوفين جي تعليم ڏين، ٺيڪ آهي عيسائي مذهب اڳ ۾ تشدد جو سبق ڏنو ۽ گانڌي جي لکيو آهي ته: ”عيسيٰ چيو ته، ”هڪڙي ڳل تي ڪو چماٽ هڻي ته اُن کي ٻيو ڳل ڪڍي ڏيو.“ پر ڇا مسلمانن کان وڌيڪ عيسائين جنگيون نه ڪيون آهن، اُنهن ملڪ فتح نه ڪيا آهن، هڪڙو ننڍڙو آفريڪا جو ملڪ ڊاڪار (Dakar) آهي، اُن ۾ هڪڙي ڏينهن ۾ ٻه لک ماڻهو قتل ڪيا ويا، فرانس، جنهن کي مهذب قوم سڏيو وڃي ٿو، يورپ وارا به قبلو بدلائن ٿا، اُن ۾ عدم تشدد وارو عنصر ڪونه ٿو رهي، ۽ علامه آءِ. آءِ قاضي لکيو آهي ته: ”عرب اهو سوچيندو آهي ته سڄي دنيا ۾ پيغمبر آيا، پر سنڌ ۾ ڇو ڪونه پئي آيا، چيائين اُن جو جواب مون کي اهو ٿو سمجهه ۾ اچي ته سنڌ ۾ لطيف اچڻو هو، تنهن ڪري ڪنهن پيغمبر جي ضرورت ڪونه هئي.“ ته هن وقت اسان کي اها پنهنجي تهذيب ۽ پنهنجو تمدن، تمدن الڳ شيءِ آهي، تهذيب الڳ شيءِ آهي، تمدن مديني لفظ مان نڪتل آهي ۽ ديني جي معنيٰ شهري زندگي ۽ تهذيب آهي، ٻهراڙين ۾ کاڌي پيتي جا نمونا، گهر اڏڻ جا نمونا، دال روٽي جا نمونا، ڪپڙي پائڻ جو ڍنگ ۽ اُهي سڀ تهذيب جون نشانيون آهن، تهذيب عربي لفظ آهي، ڪنهن وڻ جون فالتو ٽاريون ڪٽي، اُن کي صاف سڌو ڪري بيهارجي، تهذيب جو مطلب اهو آهي ته جيڪي غلط بيهوده روايتون ۽ رسمون آهن، اُنهن کي ڇنڊي ڇاڻي پري ڪجي ۽ نئين سِر اڏاوتون ڪجن، تهذيب اُن کي چئبو آهي، تنهن ڪري هي اسان جو موهن جو دڙو هڪڙي سڌريل قوم جو نمونو آهي. ڪاڪي ڀيرومل جي چوڻ مطابق ته: ”ڀارت کان به پنج هزار سال اڳ جو آهي، ڪتاب ’قديم سنڌ‘ ۾ هُن لکيو آهي ته مهاڀارت جي جيڪا جنگ لڳي، اُن کان به پنج هزار سال اڳ ۾ موهن جي دڙي جي تهذيب هُئي.“
بهرحال هن شهر جو جيڪو نقشو رکيو ويو هو، بمبئي جي ميوزيم ۾ اهو ته بيضي وانگر ٺاهيل آهي ۽ اُتي اُهو اڃا سلامت آهي، جيئن سائين حاڪم علي شاهه چيو ته: ”سِرون جيڪي موهن جي دڙي جون ڪونهي اسان جون آهن.“ ظاهر ڳالهه آهي ته هي شهر ٺهندا رهندا ته سرون به اينديون.
ٻي ڳالهه ته سنڌ جا اڪثر شهر گهڻو ڪري سنڌو درياهه جي ڪناري تي آباد هُئا ۽ آهن، يا پاڻي جو مسئلو هو، ان ڪري شهر دريائن جي ڪناري ٻڌبا هُئا ۽ درياهه بادشاهه آهي، ڪڏهن رُخ مٽائيندو آهي، ان ڪري اهي شهر تباهه ٿيندا ويا، مثال طور، ’حيدرآباد‘ کي چون ٿا ته اهو ’نيرون ڪوٽ‘ آهي، ڊاڪٽر بلوچ به لکيو آهي، پر آءٌ سمجهندو آهيان ته اُهو رني ڪوٽ آهي، ’رني ڪوٽ‘ کي ’نيرون ڪوٽ‘ سڏيندا هُئا، مون مرحوم تاج صحرائي کي به چيو هو ته، سائين! تاريخ ’مظهر شاهجاني‘ ۾ هڪڙو حوالو آهي ته: ”آمريءَ ۾ ڪي سميجا ترسيل هُئا، جن کي اُن وقت ۾ ڌاڙيل سڏيو ويندو هو، مغلن سان وڙهندا هُئا ته اهي مهمان ٿي ترسيا، اُتي ڪي جاسوس هُئا مغلن جا، اُهي رات جو گهوڙن تي چڙهي نيرون ڪوٽ ويا، نيرون ڪوٽ ۾ اڃا صبح جو اُهي ننڊ ۾ سُتا پيا هُئا ته لشڪر پهچي ويو، اُنهن کي قتل ڪري ڇڏيائون.“ ته مون چيو، ته سائين! ايترو فاصلو ماڻهو گهوڙي تي ڪري سگهي ٿو، اهو ته رني ڪوٽ آهي، جيڪو ويجهو آهي آمريءَ کي! تاج صحرائي صاحب چيو ته: ”ڳالهه ته سهي آهي، پر هاڻي مڃي ڪير، محقق ته مڃن ئي ڪونه ٿا هن ڳالهه کي!“ ۽ ساڳئي ئي طريقي سان سنڌ جي تهذيب ڪڇ-گجرات کان گلگت تائين پهتل آهي، اُتي جي ٻولي مون ٻُڌي آهي، پاڻ هتي ڏاڙهون کي ڏاڙهون سڏيون ٿا، پر سرائيڪي وارا شروع کان اُن کي انار سڏيندا آهن، پر گلگت وارا ڏاڙهون سڏين ۽ ٿُلهي عورت کي ٿُلهي سڏين، موٽي ڪونه چون، ۽ کٽ کي کٽ سڏين، معنيٰ ان حد تائين سنڌي ٻولي ۽ سنڌي تهذيب پهتل هُئي.
دوستو! آءٌ توهان جو وڌيڪ وقت ڪونه ٿو وٺان، توهان جي مهرباني ۽ خصوصاً ڊاڪٽر مير عالم صاحب جي مهرباني جنهن تفصيل سان ڳالهايو آهي.
آخر ۾ وري به سائين حاڪم علي شاهه بخاري جي مهرباني، پاڻ هيڏو پنڌ ڪري هتي پهتا آهن. مهرباني!
(موهن جي دڙي تي ڪرايل سيمينار ۾ صدارتي خطاب)