هڪ يادگار محفل
سگريٽ جو ڪش هڻي، هوا ۾ دونهون اُڏاريندي عبدالواحد آريسر نوجوان کي مخاطب ٿيندي چوي ٿو ته: آزادي وٺڻي آهي؟
نوجوان: ها آزادي وٺڻي آهي.
آريسر: جنهن کي آزادي وٺڻي هوندي، اُهي ڪو نه ڪو رستو ڳولي ڪڍندا، جيڪي آزاديءَ کي منزل سمجهن ٿا، اُهي حالتن آهر رستا ٺاهي سگهن ٿا. هڪڙو مقرر طريقو ڪونهي، قوم آزادي پسندن سان گڏ آهي؟ بينظير ڀٽو مارجي وئي ۽ جيڪي حالتون پيدا ٿيون، ان تي نواب خير بخش مريءَ چيو هو ته: سنڌين وٽ رڳو ماچيس جي تيلي هئي، بم ۽ بارود ڪونه هئا، انهن ٽن ڏينهن لاءِ سنڌ کي سموري پاڪستان کان ڪٽي ڇڏيو، گانڌي جي اشارو ڪندو هو ته اڄ هندستان بند ٿي وڃي ۽ ماڪوڙي به نه چُري، ان جي لاءِ هن وٽ ماچيس جي تيلي به نه هئي، رڳو زبان هئي، جنهن سان هندستان بند ٿي ويندو هو، هندستان ۾ اڄ ڏينهن تائين مارشل لا ڇو نه آئي آهي، ڇو ته هندستان انهن هٿيارن کي آزاديءَ جي جنگ ۾ بي اثر بڻائي ڇڏيو، هٿيارن کان سواءِ به آزادي وٺي سگهجي ٿي، جيڪي ماڻهو ويڙهه جي ڳالهه ڪن ٿا، انهن لاءِ عرض ته وڙهندي بندوق ناهي، وڙهندو هٿ آهي. اسان وٽ هتي نوابشاهه ۾ سما رهن ٿا، بدين ۽ ميرپور خاص کان وٺي نوابشاهه تائين، هٿيارن جا انهن وٽ دڪان آهن، جيڪڏهن اُهي هٿيار آزادي وٺن ته سمن جا ڊيپو ڀريا پيا آهن، ته وڙهندو هٿ آهي هٿ! اياز جو شعر آهي ته:
”مون چيو مينديءَ کيت کي اٿي ڦُٽي پئو،
مون کي گهرجن، سئو مينديءَ رتا هٿڙا“
نوجوان: سائين! مون ويڙهه جي ڳالهه ناهي ڪئي، منهنجو چوڻ آهي ته هلو ٺيڪ آ ويڙهه کي ڇڏي ڏيون، پر مون کي جيڪو سوال مُنجهائي ٿو، اهو ته سائين جي. ايم. سيد جو طريقو به آهي، مثال طور بشير قريشي ڪراچيءَ ۾ هڪڙي ڀيري پنج لک ماڻهو گڏ ڪيا، وري ٻئي ڀيري ڏهه لک گڏ ڪيائين يا وري پنجن سالن کان پوءِ اهو ڏينهن ايندو، ۽ اسان اڌ ڪلاڪ لاءِ مارچ ڪري هڪڙي تقرير ڪري، وري پنهنجن گهرن ڏانهن روانا ٿي وينداسين، اهو آخر ڪيستائين! ڪو ته لائحه عمل هوندو، ته آخر انهن ماڻهن کان ڪهڙو ڪم وٺڻو آهي ته جيئن آزاديءَ ڏانهن ويجها ٿيون.
آريسر: مان توهان کي ٻڌايان ته بنگلاديش ۾ ضياءُ الرحمان جي مارشل لا کي بنگالين رڳو هڙتال جي ذريعي ختم ڪرايو، هڙتال ڪريو ٻه ڏينهن، چار ڏينهن، هفتو، مسلسل هڙتال ڪريو، اهو سلسلو هلندو رهيو، پوءِ وري ماڻهن دانهون ڪيون ته سائين هفتي جي هڙتال سبب اسين بک ٿا مرون، پوءِ چيائون ته هفتي ۾ هڪڙو دفعو ڪاروبار بند رکو اهو آسان هو، نتيجي طور چيائون ته رڳو اڌ ڏينهن هڙتال ڪريو، اڌ ڏينهن توهان ڀلي ڪمايو، اهڙي جدوجهد کان پوءِ ضياءَ ۽ ان جو ٽولو ويو ۽ مجيب الرحمان جي ڌيءَ وزيراعظم ٿي وئي، ۽ روس ۾ جيڪو ڪميونسٽ انقلاب آيو، اهو ڪو گوريلا جنگ جي ڪري ڪو نه آيو، اهو هڙتالن وسيلي آيو، گوريلا جنگ به ٿي، پر ان انقلاب کي بچائڻ جي لاءِ قيادت طريقا استعمال ڪيا، اهي سرمائيدار هئا، انهن سازشون ڪري انقلاب کي ناڪام بڻائڻ ٿي چاهيو، انهن جي خلاف هو وڙهيا، هارين ۽ ٻين پورهيتن حصو ورتو، آرمي جيڪا زار جي هئي، ان جي سپاهين جو ٺٺ ٿي ويو، زار قتل ٿي ويو، معنيٰ ڇڏي اقتدار ڀڳو پئي، روس ۾ هڪ ندي وهي ٿي، ان جي ڪناري تي پهتو، جتي انقلابي پهچي ويا، جن کيس ماريو، اهو به ان ڪري، ته هي ٻاهرين ملڪ ۾ ويهي، وري سازشون ڪندو.
نوجوان: روس ۾ ته انڊسٽريل جيڪو مزدور هو، اهو لينن جي پارٽي جو ڪم ڪندو هو، اهو سڄو رشين هو ۽ اوهان جنهن انقلاب جي ڳالهه ڪئي، اهو انقلاب ڪنهن هڪڙي قوم جو ڪو نه هو.
آريسر: چين ۾ مزدور هو، چين ۾ ڪارخانا گهڻا هئا، چين ۾ ته هارين انقلاب آندو، هاڻي اسين سنڌ جي باباءِ قوم جي ورسي ملهايون ٿا، جنهن ڀُٽن کان اڳ ۾ هاري حقدار جو نعرو هنيو هو، آءٌ خود حيدر بخش جتوئي جي جنازي ۾ شريڪ هُئس، بلوچستان کان نواب خير بخش مري آيو، عطاءُ الله خان مينگل آيو ۽ سائين جي. ايم. سيد شريڪ هو، ۽ سنڌي ماڻهو اُهي هاري ناري جن لاءِ هُو وڙهيو، سندس جنازي جي نماز ۾ هڪ سئو پنجاهه کان وڌيڪ ماڻهو ڪونه هئا، ۽ هينئر به ورسي تي توهان وڃي 21 مئي تي ماڻهو پنج سئو به ڪونه ٿيندا، ڇو ته ان جي تحريڪ کي خانداني ميراث بڻايو ويو، ۽ اڄڪلهه حيدر بخش جتوئي جو پوٽو ان جي پارٽيءَ جو ليڊر آهي. مون لکيو آهي ته، عجيب ڳالهه آهي، حيدر بخش ته ڊپٽي ڪليڪٽر جهڙي نوڪري ڇڏي، اچي ريل گاڏين ۾ چڙهي پمفليٽ ورهايا ۽ تقريرون ڪندو هو، هتي توهان ان جي جدوجهد کي ورثو بڻائي ڇڏيو آهي.
نوجوان: توهان حيدر بخش جتوئي جو مثال ڏنو، مون اها ڳالهه ڪئي ته سوويت جو يا جيڪو رشيا جو مزدور هو، ان جيڪو انقلاب برپا ڪيو، اسٽرائيڪ جي ٿرو، پر اها اسٽرائيڪ جيڪا هئي، اتي جي انڊسٽريز جي لاءِ هئي، معنيٰ اتي جيڪو ڪارخانو پئي هليو، اتي جو اهو مزدور هو، معنيٰ اتي مقامي اسٽرگل هئي، ان جي بنياد تي اتي جي شهر جي معاشيات جي هئي، ان تي قابض هئا، هتي اسان وٽ اسان جو مزدور جهڙو آهي.
آريسر: توهان رڳو روس کي نه ڏسو، گهڻيون مسلم رياستون هيون، جتي ڪارخانا هئا ئي ڪونه، بخارا، آذربائيجان، تاشقند ۽ تاجڪستان، اُنهن ۾ ڪارخانا هئا ئي ڪونه، اهي ماڻهو جيڪي مدرسن مان کٿابي ٿي نڪري، انقلابين سان گڏ ٿي ويا، يا چين ۾ ڪارخانا هئا ئي ڪونه، ماڻهو سڀ آفيم کايو سُتا پيا هوندا هئا، دنيا ۾ چينين کي سڏبو ئي آفيمي قوم هو، مسئلو اهو آهي ته يعني توهان گهڻو ڪري ان نقطي تي زور ڏيڻ چاهيو ٿا ته:
”آزادي جو هڪڙو ئي ڍنگ، گوريلا جنگ گوريلا جنگ“
نوجوان: نه، آءٌ گوريلو ڪو نه ٿو ٿيڻ چاهيان، آءٌ چاهيان ٿو ته نان وايولينٽ طريقي سان جيڪو بنياد آهي، ان تي آزادي حاصل ڪيئن ڪجي؟ عدم تشدد جو جيڪو پرنسپل آهي ان جي بنياد تي آزادي ڪيئن حاصل ڪجي؟
آريسر: ادا، ان جو بنيادي سبب اهو آهي ته، ان ۾ اسان جي ڪوتاهي آهي، اسين ماڻهن کي ايجوڪيٽ ڪري ئي نه سگهيا آهيون، بنيادي سبب اهو آهي، بار بار ڪنهن کدڙي مان اها توقع رکڻ ته خوبصورت ڇوڪري سان شادي ڪرائي ان مان پُٽ وٺجي.
هن قوم ڪلهوڙن جي حڪومت کان پوءِ آزادي ڏٺي ئي ناهي، ان جا نسل آزاديءَ جي مزي کان ئي واقف ناهن، جيئن توهان کدڙي کي چئو ته، خوبصورت عورت جي ميلاپ سان ڪيڏو مزو آهي، اهو چوندو ڇا کنڊ جهڙو مزو آهي، کٽمٺڙي جهڙو مزو آهي، ان کي اها خبر ڪونهي.
توهان کي هڪڙو واقعو ٿو ٻڌايان، آءٌ انڊيا ويو هُئس پاسپورٽ تي، اتي مومل جي ماڙي ڏسڻ ويو هُئس، جيسلمير ۾ آهي، اُتي هندُن ۾ ڪي ذاتيون اهڙيون آهن، جيڪي ماس خور (گوشت خور) هونديون آهن، سو منهنجو سَهُرو ڪنهن وقت ۾ وڏو ڌاڙيل هو، ان مون کي چيو ته، جيڪڏهن ايڏانهن وڃين ٿو ته، فلاڻي ڳوٺ ۾ فلاڻي نالي منهنجو دوست آهي، ان وٽ ضرور وڃجانءِ، اهو آهي جيسلمير واري علائقي ۾، خير آءٌ ان وٽ ويس، اُهو پاڻ ته ڪونه هو، پر ان جو سهرو مون سان مليو، ان ڏاڍي خاطر توازع ڪئي، مون کي چيائين، ”کائيندين ڇا؟“ مون چيو ته، آءٌ هرڻ جو گوشت کائيندس، اوڏانهن راجستان ۾ ريگستان آهي، جيسلمير ۾ به ريگستان آهي، اتي آبپاشي جو نظام کوهن ذريعي آهي، سو اُٺ گهرايائين، ان تي هڪ نوجوان (توهان جي عمر جو هو) ا کي چيائين وڃ ۽ هرڻ ماري اچ، پر ٻن ڳالهين جو خيال رکجانءِ ته هڪ مادي نه هجي ۽ ٻيو اُهو ڪارو نه هجي، ڪاري هرڻ تي سختي سان بندش آهي (هُتي فلم انڊسٽري جو سلمان خان اڃا تائين سزا ڀوڳي پيو، اُن ڪارو هرڻ ماريو هو) مون چيو هن پوڙهي کي سائين! ”هي بارڊر ايريا آهي ۽ هتي آرمي پئي گشت ڪري، سو اهو مسئلو ڪيئن حل ٿيندو؟“ چيائين، آرمي کان اوهين ڊڄو ٿا، آزادي مون ورتي آهي، آرمي ڪونه ورتي آهي. هندستان کي آزاد مون ڪرايو آهي، گانڌي سان گڏ جيل ۾ آءٌ هُئس ۽ اُن نوجوان کي چيائين ته، آرمي وارا اچن ته اُنهن کي شوٽ ڪجان، پر منهنجي رائفل نه ڏجان، ڏسان هو ڇا ٿا ڪن، اڌ ڪلاڪ ۾ هو نوجوان موٽي آيو، شڪار ٿيل هرڻ کڻي آيو.
مطلب ته جن ماڻهن کي احساس هوندو آهي ته، هي ملڪ اسان جو آهي، اسان ورتو آهي ان ۾ اسان کي ئي رهڻو آهي ته ڪنهن جو ڊپ ڪونه ٿو رهي.
نهروءَ جي وقت ۾ به يومِ جشن ملهائيندا هئا، نهرو پريزيڊنٽ ڪونه هو، پريزيڊنٽ ٻيو هو، پر وزيراعظم ان کي به پاڻ سان بيهاريندو هو، جڏهن آرمي وارا يا ٻيا آفيسر ٺش ٺش بوٽن جي ٺڪاءُ ڪري هلندا هئا، هن جي اڳيان مٽندا هئا ته هو ڪنڌ ڦيري ڇڏيندو هو، نيٺ هڪڙي ڏينهن پريزيڊنٽ هن کي چيو ته، سائين! هي توهان کي سلامي ڏيڻ ٿا اچن، پر توهان نفرت کان منهن ڦيرائي ٿا ڇڏيو، جنهن تي چيائين، مون کي سلامي ڏيڻ ڇا جي لاءِ ٿا اچن. ڪالهه ته هنن انگريزن جي چوڻ تي اسان مٿان گوليون پئي وسايون. مون کي انهن کان نفرت آهي، پر هي ڪانگريس جو فيصلو آهي، ته ايتري فوج رکڻ گهرجي، جو اسين دشمنن جي وچ ۾ آهيون. هاڻي هندستان ۾ ڪو به سئو ايڪڙ جو زميندار ناهي، ۽ اتي ٽي ڪيٽيگريون آهن ماڻهن جون، جن کان گورنمينٽ ڍل نه وٺندي آهي، هڪ بيواهه عورت، ٻيو بيمار شخص يا معذور ۽ ٽيون جنهن جو پيءُ، ڏاڏو يا پاڻ آزاديءَ جي تحريڪ ۾ جيل ويو هجي.
منهنجي چوڻ جو مقصد اهو آهي ته، آزاديءَ جو مزو اسان ڏٺو ئي ناهي، سنڌي ماڻهن ووٽ ڏٺو آهي، 1000 رپيا ملي ٿو، بينظير انڪم سپورٽ پروگرام ۾، ۽ ٻيو هڪڙي اڌ ڪا نوڪري، اُن تي ووٽ ڏين ٿا، هنن آزادي وارو مزو ڏٺو ئي ڪونهي. آزادي پسند ماڻهو خوف محسوس نه ڪندو آهي، اصل شيءِ آهي عزت نفس، عزت وقار - اُهو غلامي ۾ ٿي نه ٿو سگهي، باقي اهو ڪو فطرت جو قانون آهي، ته چاقون واري سان مقابلو چاقون سان ڪجي، جيڪڏهن چاقون توهان وٽ ناهي ته چاقوءَ جي لاءِ ڪنڌ ته پيش ڪري سگهو ٿا، اوهان جا ڪنڌ ايترا هُجن، جو چاقو مُڏو ٿي وڃي، توهان جا ڪنڌ نه کٽن، اهو ئي اصلي سبب آهي. ويٽنام جي گوريلا جنگ جو سرواڻ هو جنرل گياپ، ان کي جنرل جو خطاب ڏنو ويو هو، پرائمري ماستر هو، ان چيو هو ته، ويٽنام جو ماڻهو وڙهڻ لاءِ تيار هو، پر اڳتي وڌي ڪو قيادت ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه هو، سياسي قيادت ته هوچي منه وٽ هُئي، چيائين، مون اها وڙهڻ واري رٿا تيار ڪئي، هوچي منه کان اجازت ورتي، ۽ مون سان گڏ ٽوٽل 34 ماڻهو هُئا، ۽ جڏهن آمريڪا ويٽنام مان ڀڳو، ان وقت 10 لک ويٽنامي منهنجي ڪمانڊ ۾ هُئا، ته ماڻهن ۾ ايترو ذوق ۽ شوق هو، جن جي لاءِ ٻه شيون ضروري آهن، هڪڙو ماڻهو ۽ ٻيو رسد، رسد ماڻهن جي به ٿيندي آهي، کاڌي خوراڪ جي به ٿيندي آهي.
سائين جي. ايم سيد لکيو آهي ته: جدوجهد لاءِ ٻه ٽي شيون ضروري آهن، انقلابي گونگو هجي، يعني پاڻ اچي اعلان نه ڪري ته آءٌ هيئن ڪندس، ۽ اهو ٻوڙو هجي ته ٻي دنيا ڇا ٿي چوي يا منهنجي لاءِ ڪيترا نعرا ٿا لڳن، اهو نه سوچي ۽ طريقو ته (عربي) يعني جيڪي ماڻهو عشق ڪن ٿا انهن لاءِ محبوب سان ملڻ جا هزارين طريقا ٿين ٿا، عبدالقادر جوڻيجو چوندو هو ته ڪامياب ترين عشق لوڙها لتاڙڻ آهي، اوهان گانڌي فلم ڏٺي آهي.
ڪچهري ۾ نوجوانن کي چوي ٿو، اها فلم ضرور ڏسو، اها ڏسو نيلسن منڊيلا ڏسو، ان جي ته مسڪينيءَ جي حالت اهڙي آهي، جو جڏهن ڪانگريس ٺاهيائين، تڏهن ان جو نالو به ڪنهن نه ٻڌو هو، وڃي در کڙڪائيندو هو، فلم ۾ ڏيکاريو اٿن، ته ڪُراڙي دروازو کوليندي آهي، ته هي پنهنجو تعارف ڪرائيندو آهي، اُن تي ڪُراڙي زور سان دروازو بند ڪري ڀڄي ويندي آهي، ته تون ڇو آيو آهين اسان جي ڳوٺ ۾، تون اسان کي مارائيندين ۽ اُن ماڻهو الاءِ گهڻا سال پٿر ڪُٽيا، جيل ۾ سزا طور هن تي ڪم هو ته پٿر ڪُٽ، جيڪي جاين ۽ عمارتن ۾ بجري طور ڪم اچن، ۽ پوءِ جڏهن آزاد ٿيو ته پريزيڊنٽ ٿي ويو ملڪ جو، پاڻ لکيو اٿس پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ته: ”آءٌ ويٺو هئس، هوائي جهاز مٽيا، گڙ گڙ ڪندا ۽ گلا پاشي ڪندا وڃن پيا، مون انهن ڏانهن ڪو ڌيان نه ڏنو، ڇاڪاڻ ته ڪالهه اهي اسان جي مٿان گوليون وسائيندا هئا.“
نوجوان: سائين اوهان کي جيل جو ڪو واقعو ياد هجي ته اسان کي ٻڌايو؟
آريسر: جڏهن مون کي جيل ۾ ڦٽڪا لڳا يا ڏنڊو ڪيائون، اهي به ٽارچر سيل جا طريقا آهن، ٽارچر سيل ۾ وٺي وڃڻ کان پهريان ديوارن تي لڳل تصويرون ڏيکاريندا آهن ته ”يه طريقي استعمال ڪرينگي.“ ته مون کي جڏهن ٽارچر سيل وٺي ويا، اُتي مرچن سان گڏ ڏنڊو ڏيکاريائون، ۽ چيائون ته ”يه ڪرينگي.“ جنهن تي آءٌ کِليس، چيائون ته، ”هنستي هو“ مون چيو ته، ظاهر ڳالهه آهي ته اهو ڏنڊو ڪندؤ، عادت ٿي وئي ته ٻاهر وڃي ڇا ڪنداسين، ته آءٌ جيل ۾ هُئس، مون کي بُخار اچي ويو، ڏاڍو سخت سيءُ سان بخار لڳو پئي يا مليريا هُئي، اُتي جيل ۾ هڪڙو ڪمبل مٿان وجهڻ لاءِ ڏنو ويو، ڪمبل هي جيڪي ريشمي بازار ۾ ملن ٿا، اهي نه، پر ڪمبل جيڪي کٿا هوندا آهن، اهڙي قسم جا، جنهن مان تارا پيا نظر اچن، اهو ڪمبل مون کي پهريدار آڻي ڏنو، مون چيو ته، يار! مون کي سيءُ ٿو لڳي بخار آيو آهي، ڇا تون هڪڙي ٻئي ڪمبل جي مهرباني ڪندين؟ هن چيو ته سائين! ٻيو ڪمبل ڏيڻ آهي ته جيل قانون مطابق ڏوهه، پر آءٌ پنهنجو ڪمبل توهان کي آڻي ٿو ڏيان ۽ پوءِ هُو اُهو کڻي آيو، اهو لمحو منهنجي دل تي نقش ٿي ويو، ۽ انسانيت ۾ پنهنجو ايمان پختو ٿي ويو ته اڃا انسانيت آهي ۽ مون اها رات، ان ڪمبل ۾ آرام سان گذاري.
جڏهن ليڊرن کي وڏيون وڏيون آڇون ٿينديون آهن، ته ڀائي! فلاڻا کاتا اوهان کي ٿا ڏيون، فلاڻا ٿا ڏيون، فلاڻا ٿا ڏيون، ته ليڊر صاحبان ڪاٽن جا ڪپڙا پائي ريشمي پردا وڇايل ٽيبلن جي پاسي ۾ ويهندا آهن، ۽ گلاس سامهون پيا هوندا آهن پاڻي جا ڀريل، ۽ پوءِ هو ڪو نه ڪو سمجهوتو ڪري ايندا آهن، ۽ پوءِ نوجوان نڪري ويندا آهن جهنگ ڏانهن، اُتي پاڻ ۾ ويهي مچ ٻاري باهه جو، اتي ڪچهريون ڪندي چوندا آهن ته، ليڊر ته ڀاڙي نڪتو، هاڻي عوام تي ڀاڙبو، يعني عوام جي طاقت، هاڻي سنڌ جي آدمشماري 4 ڪروڙ آهي، ٿلهي ليکي جيڪا اڳ ۾ ٿي آدمشماري ان مطابق هاڻي چار ڪروڙ ماڻهن مان توهان مهاجرن کي ڪڍو، اهي پنجاهه لک آهن، 70 لک آهن يا 80 لک آهن، باقي سوا 3 ڪروڙ ته سنڌي هوندا، سوا 3 ڪروڙ هٿ، جيڪڏهن اُڀا ٿي وڃن ته ڪنهن جي پيءُ کي طاقت آهي ته سنڌ کي غلام رکي سگهي! ڪالهه آءٌ ويٺو هئس ٽنڊي محمد خان ۾، اتي هڪ نوجوان مون سان ملڻ آيو ۽ چيائين ته سائين آءٌ جساف ۾ رهيو آهيان، (اتي ٻهراڙيءَ جو ڳوٺ هو، ٻه ٽي گهر هُئا) بابا مون کي منع ڪري ڇڏي ته جساف ۾ نه وڃ. مون چيو ته، ڇا! پڻهين پيپلز پارٽي ۾ آهي، چيائين ها، مون چيو، پوءِ هتي ڇا جي لاءِ آيو آهين؟ چيائين، پيءُ جو نافرمان آءٌ نٿو ٿيڻ چاهيان، مون چيو، سنڌ سان به ساڳي صورتحال آهي، چيائين، ها ڏسون ويٺا، ان ڪري تنهنجون ڳالهيون ٻڌڻ آيو آهيان.
نوجوان: سائين هاڻي چين جو وزيراعظم جيڪو چونڊيو آهي، پهرين پاڙيسري ملڪ ڏي ويو، پوءِ پاڪستان آيو، ان تي گهڻو بحث ٿيو پئي، جيڪي پنجابي دانشور آهن، اهي گهڻو بحث اهو پيا ڪن ته ڪاش! هُو پهرين اسان ڏي اچي ها؟
آريسر: بابا، دنيا ۾ شاهوڪار ترين ملڪ ٻه آهن، پهرئين نمبر تي چائنا، ٻئي نمبر تي ڀارت، ان معنيٰ ۾ ته اُنهن وٽ افرادي قوت وڌيڪ آهي، ۽ افرادي قوت ئي تخليق ڪندي آهي، روبوٽ ته رڳو ڪم ڪونه ڪندو نه؟ ماڻهوءَ جي محنت به هن ۾ شامل هُوندي، روبوٽ کي به هلائيندو ته ماڻهو نه؟
نوجوان: سائين هو ڇا چوڻ پيا چاهين؟
آريسر: بابا، هُو مارڪيٽ حاصل ڪرڻ چاهين ٿا، پاڪستان وٽ آهي ڇا، جو ڏيندا، پاڪستان وارا وڌ ۾ وڌ چوندا ته قرض ڏيو، امداد ڏيو، اڳي ڪلنٽن ڀارت ۾ هفتو رهيو، پاڪستان وارن زور ڀريو ته هُو آيو، ته اڌ ڪلاڪ ترسي ويو هليو.
نوجوان: اهو چيائين ته مان عظيم سنڌو ماٿريءَ جي ڪري آيو آهيان.
آريسر: اها خبر ناهي، پر مون ٻُڌي هُئي تقرير، پر اها انگريزي ۾ هُئي، اتي هندستان جي وزيراعظم تقرير ڪئي، پارليامينٽ ۾ سا هندي ۾ هُئي.
نوجوان: موهن جي دڙي جو به ذڪر ڪيو هو ڪلنٽن؟
آريسر: موهن جي دڙي جو چين به ذڪر ڪيو آهي، هينئر ته چائنا دنيا جي مارڪيٽ تي قابض ٿي ويو آهي، پر اسان وٽ جيڪي شيون اچن ٿيون اهي ٽوٽل 2 نمبر آهن.
نوجوان: عورت جي پردي ڪرڻ جي باري ۾ اسلام ڇا ٿو چئي؟
آريسر: اسلام ۾ ته برقعو ٻرقعو آهي ئي ڪو نه.
نوجوان: معنيٰ مُلن اهو هٿرادو ٺاهيو آهي؟
آريسر: ها اسلام ۾ آهي ته چهرو صفا اُگهاڙو نه هُجي، جيئن عام طرح اڄڪلهه آهي.
نوجوان: ٻهراڙيءَ ۾ اڃا به هارياڻيون ٻنين ۾ ڪم ڪنديون آهن، ٻنين ۾ هونديون ته نقاب ضرور لڳل هوندو اٿن؟
آريسر: نه، اُهي صرف هندو عورتون ڪنديون آهن، رڳو چهرو ڍڪينديون آهن ۽ اُنهن جو پيٽ اُگهاڙو هوندو آهي.
نوجوان: اصل ڏسڻ واري شيءِ جيڪا آهي؟
آريسر: (کلندي) ها اُها اُگهاڙي آهي، مولانا مٺل حيدري ٻڌائيندو هو ته، رونبو ٿيندو آهي اپر سنڌ ۾ سارين جو، پوءِ مايون رونبو ڪنديون آهن، پاڻيءَ کان بچڻ جي لاءِ شلوار مٿي گوڏن تائين ڪري ڇڏينديون آهن، اُتي مولانا عبيدالله کان پُڇيائون ته سائين! هي عورتون ڄنگهون اُگهاڙيون ٿيون ڪن، اهو جائز آهي؟ مولانا عبيدالله وڏو بيباڪ ماڻهو هو، چيائين ابا جيڪڏهن ماين کي چئجي ته ڄنگهون ڍڪيو ته پوءِ چانورن کان ......... کائيندو.
نوجوان: جيئن ٻاهرين ملڪن ۾ پيپر ميرج طور نوجوان ۽ ناري مهينو ٻه ٽي رهندا آهن پاڻ ۾.
آريسر: اهو ايران ۾ ٿيندو آهي.
نوجوان: ڪافي ٻين ملڪن ۾ ٿيندو آهي سائين؟
آريسر: ادا، ان وقت اهو شرط نه هوندو آهي يا مشروط شادي شرط نه هوندو آهي، پوءِ کڻي ڏهن ڏينهن کان پوءِ طلاق ڏئي ڇڏي. حضرت حسن ته ٻن ڏينهن کان پوءِ به طلاق ڏئي ڇڏيندو هو.
ساٿي: اڇا.
آريسر: جي ها.
نوجوان: معنيٰ ڪري سگهي ٿو نه؟
آريسر: (کلندي) ها ڪري سگهي ٿو، پر تون نه ڪجانءِ، ڇو ته ايڏانهن اتر واري پاسي ڪارو ڪاريءَ جو رواج آهي، سرائي قربان کهاوڙ ۽ مان آياسين پئي ڳڙهي خيرو کان مايون گذريون، اُنهن کي برقعا ٻرقعا ته هُئا ئي ڪونه، ڏاڍيون خوبصورت هُيون، مون چيو سرائي ڏسڻ جي اجازت آهي، چيائين هائو، مسئلو آهي ته هتي ڪو ڪنهن کي طعنو نه ڏي، ته اڙي! تو واري، جيڪا سا هينئن ڪندي ٿي وتي، پوءِ مڙس کي غيرت ايندي آهي.
آريسر: سائين جي. ايم سيد به با مذهب نه هو، ڪنهن وقت ۾ ته ڪٽر هو.
ساٿي: توهان به هئا؟
آريسر: نه آءٌ ڪٽر ڪڏهن به ڪونه هُئس، اڳي هتي سر عام ميٽنگ تي بندش هُئي، سو آءٌ ته مسجد مان ڇڏي آيو هئس، تڏهن منهنجو دوست مولوي هوندو هو، ٽنڊي محمد خان جي ڀرسان ويٺا آهن، محمد صديق زنئور، ان جي مسجد جو حجرو هوندو هو، اتي ميٽنگ به ڪندا هئاسين، ان دوران صديق زنئور چرس به پيئندو هو، ۽ ائين به چوندو هو ته يار ڪو ڪامريڊ اهڙو آهي، جيڪو چرس ٺاهي، ڪو نه ڪو نڪري پوندو هو، هن کي چرس پياريندا هئاسين.
وچ ۾ هڪ ٻيو نوجوان: سائين توهان جي نثر ۾ مون پڙهيو آهي ته شاعري انقلاب آڻڻ جو رستو آهي، اها انقلاب آڻيندي آهي يا قوم کي تبديل ڪندي آهي، پنهنجي شاعري انقلاب ڇو ناهي آڻي سگهي، ان جو سبب ڪهڙو آهي؟
آريسر: نه، ڇو نه آڻي سگهي آهي! مسئلو آهي ته توهان جو نثر به جيڪو آهي، ان ۾ سموري سياسي تعليم جو اثر هجي. مذاڪرو ٿيو ڪراچي ۾ دي نيوز وارن ڪرايو هو، ان ۾ مون کي به سڏيائون، قادر مگسي، پليجي کي به، محمود خان اچڪزئي ۽ سردار عطاءُ الله مينگل به هو، سنڌ ۽ بلوچستان جي قومي تحريڪن جي هيڻائپ جا ڪارڻ ڪهڙا آهن يا ڪمزوري يا ناڪامي، اتي جيڪو انائونسر هو، اهو منهنجو پراڻو دوست هو، ڪميونسٽ هو، ان سڀني اڳواڻن کي مون کان اڳ ۾ تقريرون ڪرايون، مون کي آخر ۾ ڳالهرايائين، پليجي جي عادت آهي وچ ۾ ڳالهائڻ جي، ڇو ته جيڪو موضوع ملندو آهي، ان جي تياري ناهي ڪندو، پوءِ وچ ۾ اُٺ پٽاڙ ڳالهيون ڪندو آهي، هي وچ ۾ جناح ۽ گانڌي جي مسئلي کي کڻي ويهي رهيو، هاڻي ته هو جيئن ڳالهائي چڪا هُئا، منهنجو جڏهن وارو آيو، تڏهن مون اهو چيو ته، اهو عنوان ئي غلط آهي ته، ’سنڌ ۽ بلوچستان جون قومي تحريڪون ناڪام ويون آهن‘ قومي تحريڪ جو مطلب قوم ۾ ثقافتي انقلاب آڻڻ آهي، اسان جي تحريڪ ته ان لحاظ کان ڪامياب تحريڪ آهي، جيڪا اسان جي شاعري تي به اثر انداز ٿي آهي، اسان جي ڊرامن تي به اثر انداز ٿي آهي، اسان جي ناولن تي به اثر انداز ٿي آهي، اسان جي لباس تي به اثر انداز ٿي آهي، مون چيو هن دور ۾، جڏهن عورتون جينز پائين ٿيون تعليمي ادارن ۾ يا شاپنگ سينٽرن تي، اهي اسان جي تحريڪ سان لاڳاپيل نه به کڻي هُجن، ڪنهن به سنڌي عورت کي توهان جينز ۾ ڪو نه ڏسندؤ، غربي، يا ٻئي قسم جو ڪپڙو هُو پائينديون آهن، اهو قومي تحريڪ جو اثر آهي، ۽ مون چيو ته قومي تحريڪ جا اڳواڻ هاڻي مذهبي ۽ قبائلي جهيڙا به ختم ڪن پيا، هتي محمود خان ۽ عطاءُ الله مينگل ٻئي گڏ ويٺا آهن، حالانڪه پٺاڻ ۽ بلوچ جو تضاد تمام وڏو آهي، اهو قومي تحريڪ جو ڪرشمو آهي، جو ٻئي گڏ ويٺا آهن، هڪڙي ٽيبل تي.
پليجي بابت مون چيو، هروڀرو ٻوڙ ۾ دال وجهندو آهي، جناح کي ۽ انهن کي ڇڏيو، اسان وٽ سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته چڱو ڪير، ته ٻئي ڏاهي جواب ڏنو، چڱو اهو، جيڪو چار چڱا گڏ ڪري، مون چيو، گانڌي ان ڪري چڱو آهي، جو هن نهرو، پٽيل، مولانا آزاد، شيخ عبدالله ڪشمير وارو، عبدالصمد اچڪزئي، خان غفار خان سميت تمام وڏا نالا آهن، انهن سڀني کي هڪ لڙي ۾ پوئي ڇڏيو، ۽ جناح چيو، منهنجي کيسي ۾ سڀ کوٽا سڪا آهن. منهنجي اُنهن جملن تي عطاءُ لله مينگل صاحب اُٿي بيهي تاڙيون وڄائي مون کي داد ڏنو، پليجي چيو ته، مون کي وري ڳالهائڻ ڏيو، مٿان وري سردار عطاءُ الله مينگل چيو ته مون کي به وري ڳالهائڻ ڏيو.
نوجوان: سائين هاڻوڪي اليڪشن ۾ پختونخواهه ملي عوامي پارٽي 9 سيٽون کنيون آهن، بلوچستان مان ۽ انهن بلوچن جو ڇا مقصد آهي؟
آريسر: ادا مسئلو بنيادي طرح بلوچستان ۾ سگهاري قوت جيڪي آهن، خاص ڪري نواب خير بخش مري، انهن اليڪشن جو بائيڪاٽ ڪيو آهي ۽ سندس پُٽ هڪڙو بيٺو آهي، شايد کٽيو به اٿس، ان کي پاڻ ئي غدار قرار ڏنائين، چيائين ته هي غدار آهي بلوچستان جي قومي تحريڪ جو.
نوجوان: نواز شريف ڪوشش ۾ لڳو پيو آهي ته وزيراعليٰ ان کي ڪري؟
آريسر: ها، ان کي ان ڪري کيس وزيراعليٰ بڻائي پيو ته، جيئن پوڙهي سان ڳالهائڻ ۾ آساني ٿئي، اڄ تائين جيڪي به ڪميشنون مقرر ٿيون آهن، هن سان ڳالهائڻ جي ڪنهن به جُرئت ڪونهي ڪئي.
نوجوان: سائين اوهان جو خدا جي موجودگي جي باري ۾ ذاتي خيال ڇا آهي؟
آريسر: ان ڪري مون سن ۾ چيو ته سائين جي. ايم سيد بامذهب ناهي، باخدا آهي، آءٌ خدا تعاليٰ جي وجود کي مڃان ٿو.
نوجوان: سائين! توهان ڪراچي ۾ چيو هو ته خدا ۽ الله ۾ فرق آهي، الله معنيٰ عربي جو هڪڙو واحد، هڪڙو اهو الله آهي خدا هر انسان پنهنجي...
آريسر: نه خدا لفظ آهي فارسي، خدا ته زمين جو جيڪو مالڪ هجي ان کي به چئي سگهجي ٿو.
منصور مزاري: هي جنت هي دوزخ؟
آريسر: ان جي لاءِ غالب چيو آهي ته: ”جي ڪو بهلاني ڪي ليئي خيال اڇا هي“
نوجوان: اهو هڪ غلط تصور ڏنو ويو آهي، غلط تشريح ڪئي وئي آهي؟
آريسر: مولانا عبدالحق رباني چوندو هو ته، ڀٽا صاحب! تنهنجو ڪوڙ ته هڪڙي سال ۾ ئي ظاهر ٿي پيو آهي، اسان جو ته ڪوڙ 13 سئو سال گذري ويا، اڃا ڪونه ٿو ظاهر ٿئي، آئن اسٽائن جنهن ائٽم ايجاد ڪيو، پهرين هو ته ائٽم ٽٽي ڪونه ٿو سگهي، ائٽم چئبو آهي ان کي، رڳو بم نه ائٽم چار شيون آهن، ڊيگهه، ويڪر ۽ وزن ته ائٽم اهو آهي، ان جي لاءِ پهرين تصور هو ته اُهو ٽُٽي نه ٿو سگهي، ان جا ننڍڙا ذرا ٿيندا آهن، پر لينن لکيو آهي ته، ائٽم ٽٽي سگهي ٿو ۽ پوءِ اهو آئن اسٽائن ڪري ڏيکاريو. چوندو هو ته اها منهنجي زندگي جي وڏي غلطي آهي جو ائٽم مون ٺاهيو ۽ آءٌ خدا ۾ ايمان رکان ٿو.
نوجوان: آئن اسٽائن 2000ع سال جي دنيا جي وڏي شخصيت هو؟
آريسر: ها اهو مغرب ۾، ايشيا وارن پهريون نمبر گانڌي کي ڏنو هو.
نوجوان: سائين هن 2000ع سال ۾ گانڌي کي ٻيو نمبر آهي؟
آريسر: آءٌ چوان پيو اهو مغرب ۾، هتي، يعني چين، جاپان ۽ انڊيا وغيره.
نوجوان: آءٌ سمجهان ٿو ته ڪنهن سائنٽسٽ چيو آهي ته خدا جو تصور ان جي ڪري آهي، ته ماڻهو کي موت جو خوف آهي.
آريسر: مطلب ته موت تي ڪنٽرول ته آهي، توهان سراسري عمر ڏسو، هي ڏاڍو پيچيده سوال آهي ته حضرت نوح جي عمر نو سئو سال هُئي، مون گهڻن مولوين کان پڇيو ته جواب ڪونه مليو، هڪڙي ڀيري مون سائين جي. ايم سيد کان پڇيو ته چيائين: ”اها آسان ڳالهه آهي، توهان سوچيو ته نوح جي وقت ۾ سال گهڻن ڏينهن جو هو، هن ڪئلينڊر جي حساب سان نه، ڏينهن جو به سال ٿي سگهي ٿو، ٽن ڏينهن جو يا پنجن ڏينهن جو به ٿي سگهي ٿو.
[حيدرآباد ۾ ڪارڪنن سان ڪيل ڪچهري، هن يادگار گڏجاڻيءَ ۾ روحل لغاري، واحد ڪانڌڙو، سرمد ميراڻي، امير آزاد پنهور، عبدالله سومرو، منصور مزاري ۽ ٻيا شريڪ هئا.]