ٻانهن جو ٻل...
ڪانهي ڪا تاريخ ۾، ويڙهه بنا ٻي واهه،
متان سوچو ساهه، متان موٽو ماڳ تي.
دوستو ۽ ساٿيو!
جيئي سنڌو ديش _ جيئي سائين جي ايم سيد!
مون کي هڪڙو واقعو ياد پيو اچي ته، هندستان ۾ مهاتما گانڌي اپيل ڪئي ته انگريزي تعليمي ادارن جو بائيڪاٽ ڪري، قومي تعليمي ادارا قائم ڪريو، ان سلسلي ۾ علي ڳڙهه مان جيڪي ماڻهو نڪتا، انهن هندستان ۾ ’جامعه دلي‘ جي نالي هڪڙو ادارو قائم ڪيو ۽ ان جي افتتاح جي لاءِ مولانا محمود الحسن شيخ الهند کي دعوت ڏني وئي ته توهان اچي افتتاح ڪريو، ان وقت ۾ هندستان ۾ هڪڙو ئي مشهور سرجن يا ڊاڪٽر هو، ڊاڪٽر مختيار انصاري، ان چيو ته توهان جي صحت اجازت نٿي ڏي، ته توهان دلي تائين ٽرين ۾ سفر ڪريو، پاڻ اُن کي چيائون ته، جيڪڏهن آءٌ وچ ۾ مري وڃان ته منهنجو لاش کڻي هلي اسٽيج تي رکجو ته جيئن انگريز سامراج کي خبر پوي ته اسين سرڪار ۾ ناهيون ۽ توهان جا مخالف آهيون. هن وقت ۾ سنڌ جي صورتحال جيڪا دوستن بيان ڪئي، ان تي توهان کي ٻڌايان ته: سائين جي. ايم سيد کي هڪڙي مائيءَ چيو ته: ”سائين! سنڌ جي صورتحال ڏاڍي خراب آهي، درياهه ٽٽي ويو، فلان ٿيو آهي وغيره.“ مائي پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي، ته سائين مُرڪي چيو: ”ها، سٺو مطالبو آهي، پر مون کي لڳي ٿو ته آءٌ اُميد جي گهڙيءَ ۾ پيدا ٿيو آهيان، نا اُميد ناهيان. سنڌ جي تاريخ ۾ 11 هزار حملا ٿيا آهن، سڪندر يوناني کان وٺي چارلس نيپيئر تائين ۽ ان ۾ هڪڙي هڪڙي ڏينهن، هڪڙي جنگ ۾ ويهه ويهه هزار سنڌي ڪُٺا ويا، ماريا ويا، تباهه ڪيا ويا، بدين جي ڀرسان ’جالار‘ جو ميدان آهي، جتي قبرستان ٺهيو پيو آهي، پر ماريندڙ ارغونن جي ذات به هتي ڪونهي ۽ منڌرا ۽ ٻيا جيڪي هتي مُئا هُئا، انهن جون ذاتيون اڄ به آهن، ايترن حملن جي باوجود ڪشمور کان وٺي ڪارونجهر تائين سنڌي ٻولي به موجود آهي، سنڌي ماڻهو به موجود آهن، پنهنجي مُهانڊن سان موجود آهن، نه ڪو ارغون آهي، نه ڪو ترخان آهي، پر هتي سمان به آهن، سومرا به آهن، منڌرا به آهن، آريسر به آهن، ڪولهي به آهن، مينگهواڙ به آهن ۽ ڀيل به آهن، ته اها هن سر زمين جي خصوصيت آهي، ان سان گڏوگڏ سنڌي ماڻهوءَ جو جذبو به آهي، سنڌي هوندا ته زمين سان محبت به هوندي. ميرن کي خبر هئي ته جيڪڏهن هي انگريز ڀڄي به ويا ته بادشاهي ته وري به اسان جي ٿيندي، تڏهن ته هنن نعرو هنيو ته:
”مرسون مرسون سنڌ نه ڏيسون“
جيڪڏهن انگريز ڀڄي به تڏهن به بادشاهه ته هي ئي ٿين ها، هوشو ته نوڪر هُين.
سنڌ جي مسئلن جو حل نه ڀارت وٽ آهي نه ٻئي ڪنهن وٽ آهي، سنڌي ماڻهن جي ٻانهن جي ٻل ۾ آهي، جيڪڏهن اهو تيار ٿئي ته اها ئي اسان جي فتح آهي، هن وقت ڪافي اهڙا وسيلا آهن، جيڪي هاڻي ظاهر ٿيا آهن، مخدوم بلاول جي دور ۾ ظاهر نه هئا، ان دور ۾ پيٽرول نه هو، اسان وٽ ظاهر ٿيل آهي، ان دور ۾ گئس نه هو، اسان وٽ ظاهر ٿيل آهي، ان دور ۾ ٿر جو ڪوئلو نه هو، جنهن جي لاءِ چون ٿا ته هزارن سالن تائين پوري ايشيا جو نظام هلي ويندو. آءٌ چوان ٿو ته، ان ڪوئلي جي کوٽائي نه ٿئي، آزاد سنڌ ۾ ان جي کوٽائي ٿئي، ان جا ذريعا اسين استعمال ڪنداسين ۽ هينئر ته حالت اها آهي، جو 99 سيڪڙو جيڪي ماڻهن کي ملازمتون ڏنيون ويون آهن انهن ۾ ٿري ڪوبه ڪونهي، ٿرين کي ڊيلي ويجز تي رکيو پيو وڃي، اوهان به کوهه کوٽيو، گاهه پٽيو ۽ روزاني اوهان کي تاريخ ڏني ويندي. ڪوئلو جيئن ته ڪارو ٿيندو آهي اردو جي هڪ شعر جو مفهوم آهي ته:
”جيڪا ڪاراڻ تنهنجي وارن ۾ اچي حُسن چوائي ٿي، اُها منهنجي نصيب ۾ اچي ته بدبختي چوائي ٿي.“
ته اها ڪارڻ جيڪا ٿر جي حصي ۾ آئي آهي ته بدبختي ٿي وئي، اهڙي ئي طريقي سان تيل جا ذخيرا گهڻي ۾ گهڻا جيڪي نڪرن ٿا، اهي بدين ضلعي مان نڪرن ٿا ۽ پٺتي پيل غريب ضلعو بدين آهي، اتي هڪڙي کوهه مان روزاني هڪ ڪروڙ رُپين جو تيل نڪري ٿو، ۽ حالت اها هئي ڪنهن وقت ۾ ته اتي جيڪي روڊ ويندا هئا، انهن تي سنڌي ماڻهن کي بيل گاڏي هلائڻ جي به اجازت نه هوندي هئي، ته اسان جا روڊ ٿا خراب ٿين، پوءِ اتي اسان جي دوستن خصوصاً مرحوم فاضل راهو ۽ ٻين ڪارڪنن جدوجهد ڪري وڙهي اهي روڊ کولرايا، مثال طور جيئن ڇور آهي، ڇور ڪئمپ آهي، ڇانوڻي آهي ته اُتي اسان کي گاڏي هلائڻ نه ڏيندا آهن. هڪڙي دفعي پير صاحب پاڳارو آيو، اُن جي گاڏي نه ڇڏيائون، پوءِ ڪي مريد گڏجي ويا ته پير سائين آيو آهي، اُن جي گاڏي ڇڏيو، ته اسان سنڌين سان انهن جو ورتاءُ اهو آهي، هو اسان کي پاڪستاني نه ٿا سمجهن، خدا ڪري نه سمجهن ۽ نه اسان کي وفادار سمجهن ٿا ۽ نه اسين وفادار آهيون، باقي سنڌ سان وفادار آهيون، اسين ته سنڌي آهيون، ڪلهه به هُئاسين اڄ به آهيون، سڀاڻي به رهنداسين. هاڻي ڪافي دوست کڄي ويا آهن، ڪهڙي به پارٽي سان تعلق رکندا هُجن، پر آهن ته سنڌي، منهنجي ڌرتي ماتا جو پاڻي ته سڀني هِڪ ئي پيتو آهي نه، ان ڪري توهان وٽ ان لاءِ آيا آهيون ته توهان جي ٻانهن جي ٻل جي آڌار تي اسان جيڪب آباد شهر ۾ 27 مارچ تي 12 وڳي ڏينهن جو مظاهري جو اعلان ڪيو آهي، ان ۾ توهان شرڪت ڪريو ۽ دوستن کي شرڪت ڪرايو.
سڄو ڏيهه ڏاٽا، ڪري جي اُڀا،
سوين عيد جا چنڊ اُڀري پون!
چنڊ جي شڪل ڏاٽي جهڙي آهي، اياز جو ٻيو شعر آهي ته:
مون چيو مينديءَ کيت کي، اُٿي ڦُٽي پئو،
مون کي گُهرجن، سئو ميندي رتا هٿڙا!
انسان ايندو پنهنجي عظمت ۽ وقار لاءِ آهي، ماني لاءِ نه، جيئن بنگلاديش جو مثال آهي ته ڪالهه اسان گڏ هُئاسين، ان وقت ۾ بنگالي 52 سيڪڙو هئا، اسان 48 سيڪڙو هُئاسين، اڄ اسان 17 ڪروڙ آهيون، هينئر ڪو به بنگال ۾ ماڻهو اڻ پڙهيل نه آهي شڪارپور، جيڪب آباد ۾ معصوم ٻار گڏهه گاڏا پيا هلائين، بنگلاديش ۾ منع آهي ته ڪنهن به ٻار کي جسماني پورهئي تي نه لڳايو، انهن کي پڙهايو، اڌ خرچ والدين ڀريندو، اڌ گورنمينٽ ڀريندي.
هتي حالت اها آهي جو هرڪو ماڻهو پارٽي ٺاهي پاڻ کي پارٽيءَ جو صدر سڏائي ٿو، مون چيو آصف زرداري لکيو ئي ڪو نهي ته، هو پ پ پ جو صدر آهي صدر ته هاڻي پارٽي جا به گهڻا آهن، امير ڀنڀرو صدر ٿيو ويٺو آهي، سنڌ ۾ پارٽين جا ايترا چيئرمين آهن، اوترا سڄي دنيا ۾ ڪونهي.
بهرحال نهرو هڪ دفعي ڪٿي ويو هو ڏڪار سٽيل علائقي ۾ هيلي ڪاپٽر مان جتي لٿو ته لکين ماڻهو گڏ ٿي ويا، عورتون، ٻار، ٻارن جا پيٽ سُڪا پيا هُجن، عورتن جون ساڙهيون ڦاٽل هُجن، مردن جون لانگوٽيون ڦاٽيون پيون هُجن، هي جيئن لٿو ته هنن نعرا هنيا، ”نهرو ڪي جئي هو“ اهي نعرا ٻڌي هي روئي پيو، ۽ چيائين ته توهان عجيب مخلوق آهيو، جيڪو وزيراعظم اوهان کي ٻن وقتن جي ماني نٿو ڏئي سگهي، ان کي ته ڀتر هڻو، توهان ان لاءِ ”جئي جئي“ جو نعرو ڇو ٿا هڻو، ۽ اسان وارا جيڪڏهن ماڻهو بک مرندا تڏهن به چوندا جمهوريت حڪمران ڪري چونڊيون ٿا، ٺيڪ آهي توهان جي ڪشمور مان به اوهان جو ماڻهو چونڊجي ويو، اهو ڪالهه جي. ايم سيد جي قبر کي سجدو ڪندو هو، مون پاڻ پنهنجي گنهگار اکين سان ڏٺو آهي، جنهن ڏينهن سجدو ڪيائين، مون چيو منافقي ٿو ڪري، اڳتي هلي ڇڏي ويندو.
ڇا جيڪي ماڻهو چون ٿا پارليامينٽ ۾ وڃي سنڌ جا حق وٺنداسين، اُهي ڪامياب ويندا؟ پارليامينٽ ۾ بنگلاديش 162 ماڻهو موڪليا ۽ نوَ مهينن اندر ٽيهه لک ماڻهو ماري ڇڏيائون. هي سڀ شوشا آهن، توهان کي جدوجهد ڪرڻي پوندي، جدوجهد جا ڪيئي طريقا آهن.
”سڄو ڏيهه ڏاٽا ڪري جي اُڀا“
مون کي ياد آهي ته ڪنڌڪوٽ ۾ جڏهن سائين جي. ايم سيد آيو هو ته، اپر سنڌ ۾ رواج آهي ته آجيان ۾ فائرنگ ڪندا آهن، جيئن فائرنگ شروع ٿي ته سائين ناراض ٿي ويو چيائين ته، آءٌ تقرير نه ڪندس، سائين جو خاص پيارو ماڻهو چاچو حفيظ قريشي هو، ان کي مون موڪليو ويو ته توهان سائينءَ کي راضي ڪريو، سائين کي چيائين ته ڳالهه آزادي جي ڪرين ٿو ته پوءِ گولڙي ٻولڙي ته هلندي نه، جنهن تي سائينءَ چيو ته نه هلندي ڪا گولڙي ٻولڙي، نه هلندي گولڙي، قومن جي ٻولڙي هلندي، چيائين ڪيئن، جيئن هاڻي ڊاڪٽر مير عالم مري چيو ته، سڀئي سنڌي اُٿي چون ته هفتي ۾ آءٌ اوهان کي آزادي وٺي ڏيندس، چار ڪروڙ سنڌي اُٿي روڊن تي نڪري، ڳاڙها جهنڊا کڻي چون ته اسان کي آزادي کپي، ته توهان کي هفتي ۾ آزادي ملي ويندي.
مسئلو اهو آهي ته جيترا هٿ آهن اوتريون بندوقون به هُجن، توهان جي ڪنڌڪوٽ ۾ الائي ڪيترا بندوقن جا دڪان آهن، اهي هٿيار به ڪارو ڪاري لاءِ استعمال ڪيا وڃن ٿا، پر دشمن جي لاءِ نه، سنڌ جي ويريءَ لاءِ نه، ۽ ٻه چار باڊي گارڊ ويگو گاڏيءَ ۾، سردار پٽڪو ٻڌي ويٺو هوندو آهي، گاڏي جڏهن بازار مان گذرندي آهي ته ماڻهو هٽي پاسو ڪندا آهن.
اسان وٽ جيڪو سرداري نظام آهي، اهو ڪنهن قائم ڪيو، ڇا رسول الله قائم ڪيو؟ ڇا مهاراجا ڏاهر قائم ڪيو؟ ڇا اهو شهيد الهه بخش سومري قائم ڪيو؟ اهو انگريزن قائم ڪيو آهي، انگريزن ان لاءِ قائم ڪيو ته هي اسان جا وفادار ٿي رائلٽيون وٺن. توهان جا هي ٻه ٽي ضلعا مرحوم ٿي ويا آهن، اسان جو ٿرپارڪر ضلعو به مرحوم ٿي ويو آهي.
جيڪب آباد-ڪشمور، ڪشمور ايٽ ڪنڌڪوٽ ضلعا ٺهي ويا آهن. بهرحال! اها سٺي ڳالهه آهي، آءٌ ان جي مخالفت ڪونه ٿو ڪريان، ڇو ته انگريزن وڏا ضلعا ان ڪري ٺاهيا هُئا ته ان مهل بيورو ڪريسي گهٽ هُئي، هن مهل اسان وٽ بيورو ڪريسي ڪرپٽ انگريزن کان وڌيڪ آهي، هي علائقو ڪنهن وقت انگريزن جي خلاف بغاوت جو مرڪز هو، انگريزن نه پر ارغونن جي دور کان وٺي مرڪز رهيو آهي.
اسان جو دوست آهي منصور مزاري، ان جي ڳوٺ جي ڀرسان ماڇڪو آهي، اتي جو ناگاساڪي يونانين ذڪر ڪيو آهي، جنهن کي پوءِ سنڌين راڻو خان ماڇي سڏيو آهي، اهو سڪندر يونانيءَ سان وڙهيو هو، جنهن کي پوءِ سڪندر يوناني ڦاسي ڏني، اهو انهيءَ علائقي جو هو. بهرحال! سنڌ ۾ اهڙي قسم جا ڪردار رهيا آهن، تن جي ڪري سنڌ اڄ ڏينهن تائين سلامت آهي. ڪو ڪجهه به ڪري سنڌ سلامت رهڻي آهي ۽ اياز چيو آهي ته:
هي پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آ،
پر سنڌ اياز نه مرڻي آ.
پنهنجي ڪرڻي ڀرڻي آهي، باقي سنڌ ڪونه مرندي، سنڌ جي ماءُ جي ڪُک جيستائين سائي ٿيندي رهندي، تيستائين سنڌ زندهه رهندي، توهان جي مهرباني، لک لائق.
(گڊو ۾ ڪيل صدارتي خطاب)