قومي تحريڪ ۽ سائين جي ايم سيد
ان سلسلي ۾ سڀ کان پهرين اسان ”سياسي تبديليءَ“ کي ڏسنداسين؛ تاريخ ۾ اهو ماڻهو ئي عظيم ماڻهو تسليم ڪيو ويندو آهي، جيڪو سياست جي مزاج کي تبديل ڪري. مثال طور: سنڌ ۾ عام طور انگريز دور کان وٺي سياسي مزاج اهو رهيو آهي ته ڪنهن به طريقي سان عهدو، مرتبو ۽ پئسو حاصل ڪجي، ۽ ان لاءِ جيڪڏهن عزت نفس، قومي وقار ۽ سماجي نظام داءَ تي لڳائجي ته به پرواهه ناهي، ۽ سنڌ اڄ ڏينهن تائين جيڪي به ڏُک ڏٺا ۽ جيڪي به تڪليفون برداشت ڪيون، تن جو ڪارڻ به اهو سياسي نظام رهيو آهي. ان ڏس ۾ سائين جي. ايم سيد پهريون ماڻهو هو، جنهن ننڍپڻ کان وٺي اهڙي نظام سان ٺاهه ڪرڻ کان انڪار ڪيو، ۽ قومي ناموس ۽ وقار کي هر حال ۾ پنهنجيءَ ذات کان بُلند رکيو. اڃا ڪالهوڪي ڳالهه آهي ته، ٻهراڙيءَ جو هڪ هڪ پوڙهو ماڻهو، مون سان ڪچهري ڪندي اهو چئي رهيو هو ته: ”اڄ جي دور ۾ ماڻهو پٽيوالي جي ڪُرسي به ڇڏڻ لاءِ تيار ناهن، پر سيد واحد ماڻهو هو، جنهن وزارت کي لت هڻي استعيفيٰ ڏئي، ماڻهن جي ڪم ڪرڻ لاءِ سندرو ٻڌي بيٺو. اُن ئي دور ۾ هن سموريءَ سنڌ جو گشت ڪيو ۽ ماڻهن جي بگڙيل حالتن جو اکين سان مشاهدو ٿيو.“
سيد جي انهيءَ قدم، اڄ تائين لکين نوجوان مرد ۽ عورتون تيار ڪيون آهن، جن جو نعرو آهي ته: ”اسان کي حڪومتي ڪُرسي نه، پر سنڌي ماڻهن جي سَرسي گهرجي.“ سائين جي. ايم سيد کي خاص ڪري اقتداري سياست کان ان وقت شديد نفرت پيدا ٿي، جڏهن بنگال جي کٽيل اڪثريت کي هتان جي حڪمرانن ٿُڏي، هڪ ننڍيءَ پارٽيءَ کي اقتدار تي ويهاريو، ان جو ئي نتيجو آهي، جو اڄ ڏينهن تائين پاڪستان ۾ سياسي استحڪام اچي نه سگهيو آهي.
اهڙيءَ ريت ”سماجي تبديليءَ“ جي شروعات به سائين جي. ايم سيد ڪئي هُئي، جنهن سنڌ مان ذات پات، نسل پرستيءَ ۽ قبيلائي جي پاڙ پٽڻ جي ڪوشش ڪئي، انهيءَ عمل جيتوڻيڪ انهيءَ وقت يا سندس زندگيءَ ۾ گهربل نتيجا نه ڏنا، پر اڄ سيد جي انهيءَ عمل، سنڌ ۾ سماجي تبديليءَ جي هڪ وڏي لهر پيدا ڪري ڇڏي آهي، جنهن ۾ ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ کان وٺي امر سنڌوءَ تائين مرد ۽ عورتون شامل آهن. سماج ۾ ”ذهني ۽ روحاني تبديلي“ ئي هوندي آهي، جيڪا اڳتي هلي سماج ۾ ”مادي تبديلي“ جو ڪارڻ بڻبي آهي. حقيقت ۾ عظيم انسان ئي عظيم ڪم جي شروعات ڪندا آهن. اِها شروعات ڪن بهتر نتيجن لاءِ ئي هوندي آهي، پر اهو ضروري ناهي ته اُهي بهتر نتيجا ترت ظاهر ٿين. حقيقت ۾ سياستدان رواجي معنيٰ ۾ ايندڙ اليڪشن لاءِ سوچيندو آهي، پر عظيم ۽ مفڪر انسان ايندڙ نسلن لاءِ، صدين جي سڌاري لاءِ پنهنجي سوچ جي پيڙهه جا پٿر رکندا آهن. حقيقت ۾ جي. ايم. سيد اهڙو ئي عظيم انسان هو.
ڏٺو وڃي ٿو ته سنڌ ۾ ’ثقافتي تبديليءَ‘ جو آغاز به سائين جي. ايم. سيد ڪيو. ثقافتي تبديلين دوران ماڻهن جا نالا، ماڻهن جا لباس، سندن اُٿڻي ويهڻي، ۽ اُهي ماڻهو جيڪي قوم تي مشتمل آهن، تن جي ٻولي ۽ ادب کي قومي لباس يا قومي رنگ ۽ ڍنگ ڏيڻ اچي ٿو. انهيءَ نقطه نظر سان اسين سنڌ ۾ ڏسنداسين ته جتي اڳي نالن ۽ ذاتين جي سلسلي ۾ غير ملڪيءَ ڌارينءَ تهذيب تي زور ڏنو ويندو هو. اُتي سيد جي تحريڪ سان مردن توڙي عورتن جا نج سنڌي نالا رکڻ ۽ ذاتين جي سنڌي اصليت اختيار ڪرڻ تي فخر محسوس ٿيڻ لڳو. جيئن ته سنڌ ۾ اڳي ڪلهوڙا پاڻ کي عباسي سڏائي، پنهنجي نسبت عربن سان ملائڻ ۾ فخر محسوس ڪندا هئا، پر اُهي عباسي اڄ ڪلهوڙا سڏائيندي فخر محسوس ڪن ٿا. اڳي جتي مردن جا نالا خالد ۽ طارق وغيره ۽ عورتن جا نالا نرگس ۽ ثمينا وغيره رکيا ويندا هُئا، اُتي اُن جي جاءِ تي اڄڪلهه عورتن جا نالا مارئي، سسئي، سومل، بختاور، سورٺ، سهڻي، پرهه، مرڪ ۽ سون ٻائي رکيا وڃن ٿا ۽ مردن جا نالا سارنگ، دودو، هوشو، هيمون، ڏاهر، دريا خان ۽ روپلو رکيا وڃن ٿا.
”سنڌي ادب“ جي ڏس ۾ به سيد جي ڪوشش ۽ پرچار سان سنڌ ۾ شاعريءَ کان وٺي ڊرامي نگاريءَ تائين ايڏي شاندار تبديلي آئي آهي، جو اڄ پوري برصغير ۾ شيخ اياز، نياز همايوني، نارائڻ شيام، استاد بخاري ۽ تنوير عباسيءَ جهڙن وطن ۽ عوام سان واڳيل شاعرن جي شاعري ايڏو وڏو مقام حاصل ڪري چڪي آهي، جهڙو مقام شايد چليءَ جي شاعر پئبلونرودا کي به حاصل نه ٿيو هُجي! مون کي پئبلونرودا جي آتم ڪٿا پڙهندي، ان وقت حيرت ٿي، جڏهن سندن هيٺين جملن تي نظر پئي: ”بيشڪ اسان کي اسپين غلام بڻايو، اسان جي کاڻين مان ڪاري سون جهڙو ڪوئلو ٻُهاري ويا، پر ان جي عيوض اسان کي اسپيني ٻوليءَ جهڙي شاندار ٻولي ڏئي ويا.“ اُن وقت مون پنهنجي ڊائريءَ ۾ دنيا جي نوبل يافته شاعر جا اِهي جملا لکي، انهن جي هيٺيان لکيو ته:
”هي عجيب شاعر آهي، جيڪو لاطيني آمريڪا جي ملڪ چليءَ ۾ رهندي، غير ملڪي ٻوليءَ جي تعريف ٿو ڪري، پر اياز ته ڪٿي به نه لکيو آهي ته، ايرانين ۽ عربن اسان کي عربي ۽ فارسيءَ جهڙيون شاندار ورثو رکندڙ ٻوليون ڏنيون. پر جڏهن اياز کان مون پڇيو هو ته: ”سائين! توهان انگريزيءَ جهڙي وڏي زبان ۾ شاعري ڪريو ها ته توهان کي نوبل پرائيز ملي ها ته هن مون کي وراڻيو هو ته: ”ٻوليون ننڍيون ۽ وڏيون سياسي اقتدار ۽ اختيار جي بنياد تي نه ٿينديون آهن، پر اُهي پنهنجي اظهار جي قوت سبب ننڍيون ۽ وڏيون ٿينديون آهن. عظيم شاعرن جي هڪڙي اها به نشاني ليکي وئي آهي ته هُنن پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪيترا لفظ استعمال ڪيا آهن ۽ ان ۾ يقيناً وڏي ٻوليءَ جي شاعر شئڪسپيئر کان ته پنهنجي سنڌي شاعريءَ ۾ شاهه لطيف وڌيڪ لفظ استعمال ڪيا آهن.
”ڀلا آهي ڪا اهڙي ٻولي، جنهن ۾ صرف اٺ يا 16 کان مٿي نالا هجن يا کجور جي پيدائش کان فصل لهڻ تائين مختلف مرحلن جا 350 کان مٿي نالا هجن. اها يقيناً سنڌي ٻولي ئي آهي. انگريزيءَ ۾ ته ڪلارڪ ايترو لکندا آهن، جو سندن آڱرين جو رَتُ سُڪي ويندو آهي، پر انهيءَ ۾ ڪا هڪ سٽ منهنجي شاعريءَ جي هڪ جملي جو مقابلو ڪري سگهي ٿي؟ ڀلا تو سنڌ ۾ ٻهراڙيءَ جي اڻ پڙهيل ماڻهوءَ کان منهنجي شاعريءَ جي ڪا سِٽ ٻڌي آهي؟“ مون ان تي کيس عرض ڪيو ته، سائين! منهنجي گهر واريءَ اڻ پڙهيل آهي، پر هُن کي توهان جي شاعريءَ جون ڪيتريون سٽون ياد آهن. انهيءَ تي مرڪي چيائين ته: ”مون کي نوبل پرائيز ملڻ کان اها ڳالهه وڌيڪ پسند آهي ته ٻهراڙيءَ جا ماڻهو منهنجي شاعري ياد ڪن. ياد رک، اُهو ئي شاعر صدين تي حاوي ٿي ويندو آهي، جنهن جي شاعري عوام ۾ مقبول هوندي آهي. ڀٽ ڌڻيءَ کي ايندڙ ڪيترين صدين تائين زندهه رهڻو پوندو. اِهو صرف ان ڪري ته ڪڇ ۽ ٿر ۾ ڀٽ ڌڻيءَ جا حافظ موجود آهن.“
اهڙيءَ ريت ناول جي ميدان ۾ اسين رڳو ويجهي ماضيءَ کي ڏسون ٿا ته سراج ميمڻ، آغا سليم، غلام نبي مغل، گوبند مالهي، ڪرشن کٽواڻي ۽ موهن ڪلپنا اهڙا ناول تخليق ڪيا آهن، جيڪي سنڌ ۽ سنڌين جي روح جي پاتال ۾ پئجي ويا آهن.
ٻئي طرف اسان جي گهرن جي اڏاوت ۽ لباس جي انفراديت اڄ سوڌي برقرار رکي آهي، اهو سڀ ڪجهه اسان جي ”قومي تحريڪ“ جي حاصلات آهي.
108065 ريلڊن ۽ انهن مان نڪرندڙ تيل جي پيداوار جا سرڪاري انگ اکر سيپٽمبر 2006ع ۾ جاري ڪيل رپورٽ موجب هن ريت هزار آمريڪي ڊالر ٿئي ٿو. هڪ ڀيري ڪراچيءَ ۾ ڪنهن فائيو اسٽار هوٽل ۾ مون ڳالهائيندي سائين جي. ايم. سيد، سردار عطاءُ الله مينگل ۽ محمود خان اچڪزئيءَ جي موجودگيءَ ۾ چيو هو ته:
قومي تحريڪ نه رڳو ڪلچر ۾ تبديلي آڻيندي آهي، پر مذهبي ۽ قبيلائي جهيڙا به ختم ڪرائيندي آهي. ان جو مثال ڏيندي مون چيو هو ته، برصغير ۾ عطاءُ الله شاهه بخاري ڪٽر سُني هو، پر هُن جي پارٽيءَ جو جنرل سيڪريٽري مظهر علي ’اظهر‘ ڪٽر شيعو هو. اهڙيءَ ريت اِها قومي تحريڪ ئي آهي، جنهن بلوچ ۽ پٺاڻ جو فرق ختم ڪري محمود خان اچڪزئيءَ ۽ عطاءُ الله مينگل کي هڪڙيءَ ئي ٽيبل تي ويهاريو آهي.
قومي تحريڪ، جنهن طريقي سان سائين جي. ايم. سيد هلائي، ان سان ”لساني تفرقا“ به گهٽجڻ شروع ٿيا، ان جو مثال اِهو آهي ته ون يونٽ خلاف اڪثر گڏجاڻيون اردو ڳالهائيندڙ نواب زاهد علي خان جي بنگلي تي ٿينديون هُيون، اُن ويجهڙائيءَ ۾ ان وقت کان وٺي اڄ تائين واڌارو ٿيندو پيو وڃي، پر ڪي ڌڻيءَ ڌڪيا سيد جي انهن ڪوششن کي مليا ميٽ ڪرڻ جي ڪوششن ۾ مصروف آهن، جيڪي ڪوششون صرف ۽ صرف تعصب تي ٻڌل آهن. تعصب هڪ منفي جذبو آهي، جڏهن ته سيد جون ڪوششون، سنڌ ۽ سنڌ واسين سان محبت جو مثبت جذبو آهن، مثبت جذبو بڙ جي گهاٽي ڇانوَ ٿيندو، اهڙو منهنجو راسخ يقين آهي.