سيد جي سالگرهه مبارڪ
ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين،
منهنجا گيت ٻڌين مون کي ياد ڪرين،
سنڌڙي ساري ڳاڙهو کنڀو ٿي ويندي تيسين!
۽ ڦلڙيون ڦلڙيون منهنجي ڏات ڏسين،
۽ اهو سمجهين، ڏات وڏي شيءِ ناهي پر سچ وڏي شيءِ آهي،
جو سچ مچائي سو مچ وڏي شيءِ آهي.
(شيخ اياز)
اسٽيج تي ويٺل منهنجا همسفر ساٿيو،
متحده قومي موومينٽ جا رهنمائو،
منهنجون ڀينرون ۽ ڀائرو!
جيئي سنڌو ديش _ جيئي سائين جي. ايم سيد
آءٌ، اڄ توهان کي سائين جي. ايم سيد جي جنم ڏينهن تي مبارڪباد ڏيان ٿو ۽ ان سان گڏوگڏ منهنجي اها دعويٰ آهي ته گذريل هزار سالن ۾ سنڌ ڌرتي جي. ايم سيد جهڙو فرزند نه ڄڻيو آهي، ٻيا جيڪي به هُئا، اُنهن مان ڪنهن جو شعر آهي ته:
”حُسنِ يوسف دم عيسيٰ، معنيٰ يوسف جو حُسن ۽ عيسيٰ جو دم، يعني عيسيٰ جنهن کي ڦوڪ ڏيندو هو ته مردو زنده ٿي ويندو هو، حسنِ يوسف، دم عيسيٰ جو آزر آهين، ڦوڪ آهين، سڀئي سهڻيون تو ۾ آهن.“ سيد ۾ اهي سڀئي شيون هُيون ۽ هُو ايڏو وڏو ذهين هو، هُن کي بمبئي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ جو موقعو ڪونه مليو هو، علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ جو موقعو نه مليو هو، هُو صرف سن جي پرائمري اسڪول ۽ مڊل اسڪول ۾ پڙهيو هو، پر ايندڙ صدين جي لاءِ جيڪي پيشنگويون ڪري ويو، اُهي پيشنگويون اڄ اسان وٽ سچ ثابت ٿي رهيون آهن. هڪ وقت ۾ اسان جيل ۾ هُئاسين، جلسو ڪيوسين ته سنڌ اقليت ۾ تبديل پئي ٿي، اُتي سنڌ جو هڪڙو دانشور هو، اُن مون کان پوءِ تقرير ڪئي ۽ چيو ته اها وڏيرن ۽ جاگيردارن جي چال ۽ سازش آهي، ۽ هاڻي اُهو ۽ هُن جي پارٽي، ڌارين جي آبادڪاريءَ خلاف آهي. اڄ ساڳيا ’ذوالفقار آباد‘ جي نالي سان شهر قائم پيا ٿين، ان دَور ۾ هن مخالفت ڪئي هُئي. ٻي ڳالهه 1952ع ۾ ويانا ۾ Peace ڪانفرنس ۾ تقرير ڪندي هُن چئي هُئي، ان ۾ سائينءَ آمريڪا ۽ برطانيا جي مخالف قوتن کي ويانا ۾ چيو ته، ”توهان اسرائيل ۽ پاڪستان کي مذهبي بنيادن تي قائم ڪرايوَ ۽ اُنهن جي مدد ٿا ڪريو، اهي توهان جي لاءِ ۽ عالمي اَمن لاءِ اڳتي هلي خطرناڪ ثابت ٿيندا ۽ بنياد پرستيءَ کي جنم ڏيندا.“
جي. ايم سيد جڏهن اها ڳالهه ڪئي، ته کيس جيل ۾ قيد ڪيو ويو، ته اسلامي نظريي جي خلاف پيا ڳالهه ڪريو، ۽ ڪنهن اسرائيلي اخبار کي انٽرويو ڏيندي ڪنهن ليڊر چيو آهي ته، اسرائيل ۽ پاڪستان هنن ٻنهي جي مشابهت هڪڙي آهي، ان تي ڪو به قدم ڪو نه ٿو کڻي، پاڪستان ٽيليويزن يا ٻيا ادارا ان خبر کي بار بار هلائن ٿا، ته جي. ايم سيد جيڪا ڳالهه ڪئي، سا اڄ پاڪستان جا حُڪمران ڪن ٿا ۽ ٽين ڳالهه ته:
(تیسری بات سائیں جی ایم سید نے یہ بتائی تھی کے آپ جدوجہد کریں٬ لوگوں میں شعور پیدا کریں٬ اور ایک وقت آئیگا کہ پنجابی اسٹیبلشمنٹ پنجابی سیاستدان اور پنجابی فوج آپس میں لڑیں گے اور وہ وقت تمہارے لیے غنیمت ہوگا٬ اور وہ جو آج کیانی اور نواز شریف بھی لڑ رہے ہیں آج شجاع احمد پاشا اور آپس میں لڑ رہے ہیں٬ یہ بات انھوں نے بہت زیادہ عرصے پہلے کہی تھی۔)
ان کانسواءِ پنجاب جي هڪڙي تجربيڪار سياستدان سردار شوڪت اياز خان جو ڪتاب آهي، ان سائينءَ جي اها ڳالهه نقل ڪئي هُئي ته: ”پنجابي آرمي ۽ پنجابي سياستدان اقتدار جي لاءِ پاڻ ۾ وڙهندا ۽ اُهي وڙهن ٿا پيا.“ خاص طور هندستان ۾ ڏيڍ ارب آبادي ۽ هندستان جو زرعي صوبو وڌ ۾ وڌ جيڪو خوراڪ پيدا ڪندڙ آهي، سو پنجاب آهي، پنجاب ۽ هريانا ۾ کنڊ ٽيهه روپيا ڪلو آهي، موجوده وزيراعظم من موهن سنگهه ٻٽيهه روپيا ڪلو کنڊ ڪئي ته سڄو هندستان اُٿي بيهي رهيو ۽ هن ڏيڍ ڪلاڪ اندر ٻه رُپيا کنڊ قيمت گهٽائي ڇڏي، ۽ هتي اسان وٽ وڌائيندا شيءِ رُپيي جي تعداد سان آهن، گهٽائيندا پئسن جي حساب سان آهن، اڙي بابا! پئسي جو ته ڪو سِڪو به ڪونهي اوهان وٽ، پوءِ اها اداڪاري ڇو ٿا ڪريو؟ اسان کي ڪو فائدو ئي ڪونهي، يا اسان جيڪي غريب ڪارڪن آهيون، اُنهن وٽ ننڍڙيون ننڍڙيون گاڏيون آهن، پر ايمانداريءَ جي ڳالهه اها آهي ته اسان وٽ ته ڪڏهن ڪڏهن سي اين جي ڀرائڻ جيترا به پئسا نه هوندا آهن ته سن ڪيئن پهچون!
”هڪڙو ٿري هو، ڪنهن وڏيري وٽ نوڪر بيٺو، ٻيو آيو ڳوٺ جو ماڻهو، چيائين ته تون هتي وڏيري وٽ مانيون پيو کائين، پويان ٻار بُک ٿا مرن، ڀيڻا چيائين ترس، ٿوري دير کان پوءِ وڏيري جي گهر واري چانورن جي پليٽ ۽ کير جو لوٽو کڻي آئي، چيائين، هينئن جيڪڏهن ماني کائيندي ٻار مرن ٿا ته مرڻ ڏيو.“
هي اسان جو وزيراعليٰ صاحب چوي ٿو ته، جيڪڏهن ڪڻڪ مهانگي ٿي وئي آهي ته چانور کائو، هن جي لاءِ ته چانور اڃا به سستا آهن، چانور جڏهن لهندا آهن اپر سنڌ ۾، تڏهن اُن جو اگهه گهٽائي ڇڏيندا آهن، پنجاب ۾ چانور لهندا آهن ته پوءِ اگهه وڌائي ڇڏيندا آهن، ته هي رياست هڪ ناڪام رياست آهي، ان ڪري سائين جي. ايم سيد چيو ته، هن رياست جي وجود جي اسان کي ڪا ضرورت ڪانهي، ڊاڪٽر مير عالم صاحب ڏاڍي شاندار تقرير ڪئي، ان ۾ هن سائينءَ جو ذڪر ڪيو ته هُو پنجابي مهاجر مستقل مفاد اصطلاح استعمال ڪندو هو، سائينءَ هڪڙو انٽرويو ڏنو ته مون واقعي اهو چيو هو، پر هاڻي آءٌ ان ڳالهه تي ناهيان ويٺو، مهاجرن به اسان کان وڌيڪ تڪليفون سٺيون آهن، هنن کان پنهنجو آبائي وطن ڦُريو ويو آهي، لال قلعو ۽ آگرا جو تاج محل ڦُرجي ويو آهي، جوش مليح آباديءَ جي شاعري ڦُرجي وئي آهي ۽ هُو اڄ وري به کڻي سڄا ووٽ هڪڙي ئي پارٽي کي معنيٰ متحده کي ڏئي ڇڏين، تڏهن به انهن مان پاڪستان جو وزيراعظم ڪو نه ٿيندو.
مون کي الطاف حسين چيو ته: ”هڪ دفعو سي آءِ اي جي سينٽر ۾ آءٌ ارڙنهن ڏينهن هُئس، پر ڊيوٽي ڏيندڙ ڪوبه اردو ۽ سنڌي ڳالهائيندڙ اهلڪار يا عملدار نه هو.“ مون چيو: توهان کي ڪيئن خبر پئي؟ هُو ڳالهائيندا ته اردو آهن. چيائين: ”آءٌ اهل زبان آهيان، لهجي مان ئي سمجهي ويندو آهيان ته ڪير پٺاڻ ۽ ڪير اردو ڳالهائيندڙ آهي ته ڪير پنجابي اردو ۾ ٿو ڳالهائي ۽ ڪير سنڌي اردو ۾ ٿو ڳالهائي.“ پاڪستان جو وزيراعظم هڪڙو ئي ٿيو لياقت علي خان، اُن کي به پنڊيءَ ۾ گولي هڻي ماري ڇڏيائون ۽ سنڌ ۾ ته بهرحال توهان سڀ اسان سان گڏ آهيو، هڪٻئي جو کائون پيئون ٿا، هڪ ٻئي سان گڏ اُٿون ويهون ٿا، ۽ سائينءَ اهو به چيو هو ته: هڪڙو وقت ايندو هي اسان سان گڏ جدوجهد ڪندا، انٽرويو ڪندڙ سوال ڪيو ته اردو ڳالهائيندڙ توهان جي اڳواڻي ڪري سگهي ٿو؟ چيائين ته جيڪڏهن سنڌ سان محبت اٿس ته الطاف حسين سميت ڪير به اڳواڻي ڪري سگهي ٿو، پر سنڌ سان محبت اولين شيءِ آهي، باقي ائين ته اڳواڻي اسان جا الائي ڪير ڪير پيا ڪن، سنڌ کي وڪڻندڙ جي اڳواڻي ڪن ته اسان خوش آهيون، پر سنڌ جي لاءِ اسٽيبلشمينٽ سان وڙهڻ وارن جي لاءِ اسان جي دلين ۾ تير کُپيا پيا آهن.
منهنجا دوستو ۽ ساٿيو!
سائين جي. ايم سيد ۽ امين کوسي جي لکيل خطن تي مشتمل ڪتاب مون ۽ تاج جويي ترتيب ڏنو، ان ۾ امين کوسي جو هڪڙو خط هو، جنهن ۾ لکيو هُئائين ته: ”شاهه صاحب! تون اردو ٻوليءَ جي مخالفت ٿو ڪرين!“ ته سائينءَ جواب ۾ لکيو ته: ”امين کوسا صاحب! آءٌ ابوالڪلام آزاد ۽ حسين احمد مدني جي ٻوليءَ جي مخالفت ڪري سگهان ٿو؟ اهي ڳالهيون ڪنهن دور جون جذباتي ڳالهيون هُيون، هتي اسان کي سنڌ بچائڻي آهي، سنڌ کي متحد رکڻو آهي ۽ سنڌ کي خوشحال ڏسڻو آهي.“ ضياءُ الحق هڪڙي دفعي چيو ته: ”سياچن ڀي ڦول“ مون چيو ته سائين! ضيا هيئن ٿو چوي، ته مون کي چيائين ”تون ٿري آهين“ مون چيو ها، چيائين ٿر جي واريءَ ۾ جيڪي گُل پيدا ٿين ٿا، انهن جهڙي خوشبوءِ سياچن ۾ هُوندي، مٽيءَ ۾ گل ٿا پيدا ٿين، واريءَ ۾ ٿوهر جو گل پيدا ٿئي ٿو، ان ۾ جيڪو مٺاڻ آهي، خوشبوءِ آهي، سا ٻئي ڪنهن ۾ ٿي سگهي ٿي؟ ته هن ڌرتيءَ اسان کي ڪهڙيون ڪهڙيون نعمتون ڏنيون آهن، اهي نعمتون توهان سڀني جي لاءِ آهن، ٻار ٻچي جي لاءِ آهن، عورتن جي لاءِ آهن، ٻُڍن جي لاءِ آهن، پوڙهن پڪن جي لاءِ آهن، ڪٿي جا به ماڻهو هُجن، اسان هن دنيا کي امن جو گهوارو ڏسڻ چاهيون ٿا، توهان کي حيرت ٿيندي ته ماڻهو چون ٿا The Hundred آمريڪن ڪتاب لکيو آهي، ان ۾ سئو دنيا جا امين ماڻهو آهن، ان ۾ حضور سائينءَ جو پهريون نمبر ڏنو آهي ۽ انهن سئو ماڻهن ۾ گانڌيءَ جو نالو نه لکيو اٿن ۽ سبب اهو ڄاڻايو اٿن ته گانڌي جو نظريو ته هندستان ۾ ناڪام ويو آهي ۽ حضرت عيسيٰ جو به نالو نه ڏنو اٿن ۽ ڇا حضرت عيسيٰ جو نظريو آمريڪا ۾ مقبول ويو آهي، يا ناڪام ويو آهي؟ جتي ايٽم بم پيا ٺهن، هيروشيما ۽ ناگاساڪي جا واقعا پيا ٿين، پر اڄ دنيا جي بين الاقوامي عدالت (انصاف جي) جيڪا جنيوا ۾ آهي، اُن جي دروازي تي جنهن هڪڙي ماڻهو جو مجسمو لڳل آهي، اُهو گانڌيءَ جو آهي، ٻيو ڪنهن جو به ڪونهي، نه مارٽن لوٿرڪنگ جو آهي، نه ابراهام لنڪن جو آهي، نه جناح جو آهي، پر گانڌيءَ جو مجسمو لڳو پيو آهي، جنهن پنهنجي قوم کي انگريزي توبن، انگريزي بندوقن، انگريزي ٽينڪن جي سامهون چرخي جي تند سان برصغير خالي ڪرڻ تي مجبور ڪيو، جيڪي دوست ٻئي ڪنهن طريقي سان آزادي وٺڻ چاهن ٿا، انهن جي مخالفت نه ٿو ڪرڻ چاهيان، پر آءٌ سمجهان ٿو ته، آفريڪا، ويٽنام، ڪيوبا ۽ بنگلاديش ۾ تمام مختصر لڙايون ٿيون آهن ۽ بنگلاديش جڏهن اسان سان گڏ هو، تڏهن 52 سيڪڙو هو، هينئر آزاديءَ کان پوءِ هنن برٿ (ڄم) تي ڪنٽرول ڪيو آهي ۽ هُو صرف 13 ڪروڙ آهن ۽ اسان ارڙهن ڪروڙ آهيون، ارڙهن ڪروڙ پاڪستاني ٿي ويا آهن، جڏهن ٻوڏ ۽ برسات ايندي هُئي ته چوندا هُئا، ’بنگلاديشي بُکيا اسان تي بار آهن،‘ اڄ هُو دنيا جو شاهوڪار ترين ملڪ آهي، ۽ توهان کي حيرت ٿيندي ته اڳي اسان کي چوندا هُئا ته خوشحال ملڪ اهو آهي، جنهن جا رانديگر طاقتور هُجن، بنگلاديش جي رانديگرن ننڍڙن ڪارڙن ورلڊ ڪپ کٽيو آهي ۽ انهيءَ قوم جا معصوم سڀ ڪجهه پنهنجي ماڻهن کي ڏين ٿا، ايماندار قيادت، ايماندار يا گوڊ گورننس ٺاهي سگهي ٿي، حيرت انگيز ڳالهه آهي ته، ”آءٌ هڪڙي دفعي ويس صوبائي اسيمبليءَ جي ميمبر وٽ، اخبار آئي، جنهن ۾ خبر هُئي ته ’هندستان جي وزيراعظم نرسمارائو پنج لک روپيا رشوت گهري آهي.‘ ان تي صوبائي اسيمبليءَ جي ميمبر چيو، ’ڇا مسئلو آهي، هن کي رشوت وٺڻ ڪونه ٿي اچي، هِتي اسان جو سيڪريٽري هڪ ڏينهن ۾ هڪ ڪروڙ روپيا رشوت وٺندو آهي.‘ اهي ماڻهو آهن، جن پنهنجي قومن جي لاءِ پاڻ کي وقف ڪري ڇڏيو آهي، اها به خبر ڪوڙي هئي، اهو پوءِ غلط ثابت ٿي ويو، ان پئسو ورتو ئي ڪو نه هو.
تازو هتي اسان وٽ محترمه (بينظير ڀٽو) جي نالي تي پِنڻ سيکاريو پيو وڃي. هاڻي سانگهڙ ضلعي ۾ واقعو ٿيو آهي ته عورت پوڙهي سرديءَ ۾ ايم پي اي جي بنگلي جي دروازي تي ويٺي هُئي، 3 ڏينهن گذري ويا، ان کي رلي ڪو نه ملي، ماني ڪو نه ملي، اتي ئي گذاري وئي آهي ۽ هن ايم پي اي کي پرواهه ئي ڪو نه ٿي، هي ايم پي اي آهن، سنڌ اسيمبليءَ جا ميمبر آهن، ته اهي ڪهڙي تبديلي آڻيندا. اوهان کي به اها ثابتي اختيار ڪرڻ گهرجي. اها سچائي اختيار ڪرڻ گهرجي ته پنهنجي قوم کي خوشحال بڻائڻ لاءِ زمين جي خطي تي هڪڙو جهنڊو کوڙڻ جو نالو آزادي ناهي، پر آزادي سُکن ۽ ڏُکن ۾ ماڻهن کي خوشحالي جي منزل تي پهچائڻ جو نالو آهي.
توهان جي مهرباني لک لائق نوازش!
(سن ۾ سائين جي ايم سيد جي سالگرهه تقريب کي 2012ع ۾ ڪيل خطاب)