3
ڪابل جو مک بازار قضو ڪندڙ انگريز فوج لاءِ هيبتناڪ منظر پيش ڪري رهيو هو، گشت تي نڪتل سپاهين کي قتل ڪيو ويو هو ۽ سندن گهوڙا چوري ٿي چڪا هئا. مڪامي ماڻهن ننڍڙن ٽولن جي شڪل ۾ لڪي انگريزن تي وار ٿي ڪيو، کين ماري، سامان ۽ هٿيار لوٽي جبلن ۾ گم ٿي ويا ٿي. ڪولنل سيل جنهن کي هن شهر جي ذميواري ڏنل هئي، ٻڏتر جو شڪار هو ۽ بيچني سان مددي فوجن جي اچڻ جو انتظار ٿي ڪيائين.
بازار ۾ گاري سان اڏيل 20 جي لڳ ڀڳ دڪان هئا، جتي سج اڀرڻ کان سج لهڻ تائين پٺاڻ سامان جي خريداري تي تون تون مان مان پيا ڪندا هئا، دڪانن ۾ روس ۽ وچ ايشيا کان ايندڙ ڪپڙو، ٿانءُ، عراق منجهان ايندڙ زيور ۽ نوادرات، سنڌ ۽ ايران منجهان ايندڙ کارڪون ۽ ٻيو سامان وڪرو ٿيندو هو، ننڍڙن ڇوڪرن سان گڏ رنگ برنگي برقي پهريل عورتون بازار منجهان روز جو سودو سرف وٺنديون هيون. جڏهن ته سندن ٻار ڪلهي تي ڪپڙي جا ٿيلا رکيو مائرن جي مدد ڪندي گهمندا رهندا هئا، هر طرف چهلپهل لڳي پئي هوندي هئي. انهن دڪانن کان ٿورو ئي پرڀرو سبزي ۽ گوشت جي مارڪيٽ هئي جتي روز صبح جو ٻن ٻڪرن کي ذبع ڪيو ويندو هو. پريان هڪ گهاٽي وڻ هيٺان ڪوراڙو عطل خان سندس ڪوا چانهه جو ريڙو هڻندو هو. عطل جي اڇي ڏاڙهي دن تي پوندي هوس ۽ جئين ئي آذان اچي ته الله سائين جي آسري ريڙو ڇڏي نماز تي ويندو هو ۽ رمضان جي مهيني ۾ هو ريڙو نه کوليندو هو. سندس 30 سالن جي شادي واري زندگي ۾ کيس هڪ پٽ نيازي خان ڄائو، جيڪو هاڻي 27 سالن جو گبرو جوان ٿي چڪو هو ۽ ڪاڪل خان جي گهوڙن جي استبل ۾ ڪم ڪندو هو. ڪاڪل خان پٺاڻن جي هڪ ننڍڙي قبيلي جو سردار هو، جنهن کي سڪندر نالي هڪ شخص، جيڪو وچ شهر ۾ رهندو هو، هر وقت نظر ۾ رکندو.
جڏهن نيازي اڃا ڏهن سالن جو ڇوڪرو ۽ پيءَ سان گڏ چانهه جي ريڙي تي ڪم ڪندو هو جو ڪاڪل خان جي نظر هن تي پئي هئي، سندس محنت ۽ معصوم چهري منجهان متاثر ٿي کيس گهر وٺي آيو هو. ڪاڪل عطل کي 500 رپيا ڏئي هن کان سندس اڪيلو پٽ خريد ڪري ورتو هو. ان وقت نيازي جو اڇو چهرو ۽ نيريون هيون، ۽ جڏهن هو اڇي شلوار قميص تي نيرو پٽڪو ٻڌندو هو ته ڪنهن شهزادي مثل لڳندو هو. پر هاڻي 17 سالن بعد سندس منهن جي معصوميت ڏاڙهيءَ جي ڪارن وارن ۾ گم ٿي وئي هئي.
گذريل سال کان ننڍن قبيلن جي سردارن پاڻ ۾ ملي اهو فيصلو ڪيو هو ته هاڻي انگريز فوج سان ٽڪر جو وقت اچي ويو آهي. دوست محمد جي چوڻ تي هنن ڪاڪل جي اوطاق تي هڪ ڳجهي گڏجاڻي ڪئي هئي ۽ 15 قبيلن جا سردار گڏ ٿيا هئا. ڪاڪل قرآن شريف تي هٿ رکي سڀني سردارن کان وچن ورتو هو ته مرڻ گهڙي تائين وڙهندا. گڏجاڻي جي آخر ۾ ڪاڪل سخت لهجي ۾ سردارن کي مخاطب ٿيندي چيو هو:
”ڀائرو هي سڀ ڳالهيون اسان کي راز ۾ ئي رکڻيون آهن، جيڪڏهن ڪافرن ان ڳالهه جي خبر پئجي وئي ته اسان وڏي ڏچي ۾ اچي وينداسين.“ سڀني هاڪاري ۾ ڪنڌ لوڏيو هو.
اها هڪ ڪاري رات هئي، نيازي گهڙن جي استبل ۾ کٽ تي ليٽي پنهنجي قوم لاءِ ڪجهه ڪرڻ بابت سوچي رهيو هو، کيس گهوڙن جي عجيب آوازن ۾ ويتر مزو ٿي آيو، ڪاري رنگ جو گهوڙو کيس ڏاڍو وڻندو هو، ان کيس ٻه ميلون کٽايون هيون ۽ ميلي ۾ کٽڻ جي صورت ۾ کيس اهو حق مليو هو ته هو پنهنجي مرضي تي ڪا سهڻي زال چونڊي، جيڪا بچل خان دوراني جي 16 سالن جي ڪنواري ڌيءَ هئي. هو پاسو ورائي سمهي پيو هو، اڃا کيس ستي ڪلاڪ مس ٿيو هو جو رستي تي گهوڙن جي کڙن جا آواز لڳندا ٻڌي جاڳي پيو هو. هن اٿي ٻاهر ڏٺو، کيس ٻه گهوڙي سوار نظر آيا، سندن منهن پٽڪن جي پلاند سان ڍڪيل هئا، سندس دل ۾ خوف جي هڪ لهر اٿل کادو هو، هن کٽ جي سيرانديءَ کان رکيل ڏنڊو کڻي ورتو هو. اهي ٻئي همراهه استبل وٽ پهتا ته گهوڙا بيهي رهيا ۽ ٻئي ٽپو ڏئي هيٺ لٿا هئا. استبل ۾ اندر اچي رواعتي انداز ۾ سلام ڪيو هون. نيازي سندن چهرن ۾ ڏسي حيرت ۾ سلام جو جواب ڏنو هو.
”ڪاڪل بابا جي رهائشگاهه ڪٿي آهي؟“ هڪ ڄڻي سوال ڪيو.
”پنهنجو تعاروف ڪرايو،“ نيازي سندن منهن ۾ ڌسندي چيو.
”اسان دوست محمد جا ماڻهو آهيون،“ ساڳي همراهه چيو: ”کيس سردار جو پيغام ڏيڻو آهي.“
”آئون نيازي آهيان، مون اچو، آئون سردار ڪاڪل جو ملازم آهيان.“ هن چئين ۽مٿي تي نيرو پٽڪو ۽ ڪلهن تي ڪاري لوئي رکي استبل منجهان هڪ گهوڙو ڪڍي ان تي سوار ٿيو. ٽئي ڪاڪل خان جي گهر ڏانهن وڌڻ لڳا.
دوست محمد جيڪو هاڻي لڳ ڀڳ 55 سالن جو ٿي چڪو هو، ۽ سدائين اڇا ڪپڙا پائيندو هو ۽ مٿي تي ڪارو پٽڪو اصل منگول هو، هو زئي قبيلي منجهان هو، ۽ شاهه شجاع کان اڳ افغانستان تي سندس ئي حڪومت هئي. انگريزن مڪاري سان شجاع کي حڪمت ڏني. هاڻي دوست محمد دوراني قبيلي جا صوبا واپس حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ۾ هو. 1835ع ۾ هن سکن خلاف لشڪر تيار ڪيو ۽ پشاور تي حملي لاءِ سنڀريو، پر ڪاڻي سک حڪمران رنجيت سنگ هارلين نالي هڪ آمريڪي کي مال ۽ دولت سان دوست محمد ڏانهن موڪليو، ڪجهه عرصي تائين ته حملو رڪجي ويو، پر پوءِ هارلين دوست محمد جي پاسي ٿي بيهي رهيو. جنهن بعد جمرود ۽ خيبر پاس تي دوست محمد 1837ع ۾ سکن کي هارائي قبضو ڪيو. رنجيت ۽ سندس سکن کي شڪست آئي، سندس فوج جو مشهور جرنل مهاسنگ قتل ڪيو ويو، دوست محمد پشاور به حاصل ڪري ورتو. شروع ۾ هو ڪپمني بهادر ۽ لارڊ آڪلينڊ منجهان خوش هو، پر پوءِ انگريز فوج جي مداخلت تي خفا ٿيو، نيتجي ۾ انگريزن شاهه شجاع کي تخت تي ويهاري ڇڏيو.
جئين مسجد منجهان صبح جي آذان آئي ته ڪابل ۽ ان جي آس پاس جي آباد سجاڳ ٿي وئي ايتري ۾ ٽئي گهوڙي سوار پڻ شهر ۾ داخل ٿي چڪا هئا. ڪاڪل به اٿيو هو ۽ وضو ڪري مسجد جو رخ ڪيائين، رستي تي نيازي سان گڏ مهمان ملي ويس، هو مسجد ۾ آيا هئا، ڏهن منٽن ۾ مسجد ڀرجي وئي هئي.
شروع شروع ۾ گشت ڪندڙ انگريز سپاهي ماڻهن کي پنج وقت مسجد ۾ ائين گڏ ٿيندو ڏسي ڊڄي ويندا هئا، پر پوءِ کين سمجهه اچي وئي ته اها مذهبي گڏجاڻي کان وڌيڪ ڪجهه به نه هئي.
نماز پوري ٿي ته ڪاڪل ٻن مهمانن ۽ نيازي سان گڏ اوطاق ڏانهن وڃڻ لڳو. ڪاڪل جي اوطاق هڪ وڏي ڪمري جي هئي جنهن ۾ فرش تي ايراني قالين وڇيل هئا ۽ ٺيڪ ڏيڻ لاءِ گول ويهاڻن کانسواءِ ڪجهه به نه هو، ڀت تي ٻه تلوارون لڳل هيون، ڪاڪل مهمانن سان گڏ اندر اچي ويٺو، نيازي سندن گھوڙن کي اوطاق کان ڪجهه پرڀرو ٻڌي آيو. ان کانپوءِ هو ڪاوا چانهه جي بندوبست ۾ لڳي ويو. ڪجهه دير کانپوءِ چانهه جي ڪٽلي ۽ ننڍڙيون چيني جون پياليون کڻي آيو.
”اوهان کي سردار دوست محمد موڪليو آهي؟“ ڪاڪل ٻنهي مهانن کي ڏسندي سوال ڪيو. نيازي هنن جي اڳيان گرم ڪاوا رکيو.
”جي،“ هڪ ڄڻي جواب ڏنو.
”هن ڀيري دشمن ڪير آهي؟“ ڪاڪل سندس ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيرندي سوال ڪيو هو.
”فرنگي،“ ان جنهن اڳ ڳالهايو هو ان جواب ڏني.
”فرنگي،“ ڪاڪل حيرانيءَ منجهان چيو هو: ”پر انهن سان جيڪي معائدا ٿيل آهن ته جو ڇا ٿيندو؟“
”هنن پاڻ ئي اهي معائدا ختم ڪيا آهن، دوست خان کي اطلاعون مليون آهن ته فرنگي ڪيتريون افغاني ڇوڪريون اغوا ڪري ويا آهن،“ ٻئي همراهه جوش منجهان چيو. ٻاهر ڏينهن جي روشني ٿيڻ لڳي ۽ ڪڪڙ ٻانگون ڏيڻ لڳا هئا. ڪاڪل ڪجهه سوچڻ کانپوءِ رڙ ڪئي:
”نيازي...“
نيازي ڀڄندو ڪمري ۾ آيو هو ۽ احترام ۾ چيو هئائين:
”جي بابا حضور...!!“
”اڪرم خان ڏانهن وڃ ۽ کيس اطلاع ڏئي ته دوست محمد کي ٻهير اسان جي مدد جي ضرورت آهي.“
”جي بابا حضور،“ نيازي چئي ٻاهر هليو ويو هو.
”منهنجا هڏا هر گذرندڙ ڏينهن سان پوڙها ٿيندا پيا وڃن، پر منهنجو وڏو پٽ اڪرم خان دوست محمد جي مدد لاءِ حاضر آهي.“ ڪاڪل خان مرڪي چيو هو.
”سکن خلاف جنگ ۾ اڪرم خان جي بهادري جا قيصا هر پٺاڻ جي زبان تي اڄ به آهن،“ هڪ مهمان مرڪي چيو هو. ڪاڪل خان به مرڪي ها ۾ ڪنڌ لوڏيو هو. هڪ پل جي خاموشي کانپوءِ پهرين مهمان ڳالهايو:
”اسان کي هڪ شخص سڪندر جي مشڪوڪ ڪمن بابت ڄاڻ ملي آهي، هو هتي ڪابل ۾ ئي رهي ٿو دوست محمد حڪم ڏنو آهي ته ان تي به نظر رکي وڃي.“
”آئون ان جو بندوبست به ڪري وٺندس،“ ڪاڪل هنن کي خاطري ڏياريندي چيو.