13
”ميان مدد علي سنڌ جي ميرن جو نياپو کڻي آيو آهي.“ ڄام چاڪر خان ان شخص سان گڏ آيو ۽ پوڙهي ميان مدد علي سان ڀاڪر پائي مليو.
”ميان صاحب ڪهڙي خبر کڻي آيا آهيو؟“ ڄام چاڪر نرم لهجي ۾ پڇيس.
”ڄام چاڪر؛“ ميان مدد علي ڳيت ڏئي چيس: ”ڪا چڱي خبر نه آهي، سنڌ جي اميرن مڪار فرنگين آڏو هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏيا آهن، فرنگين اميرن کي جلاوطني جو حڪم ڏنو آهي.“ اهو ٻڌي ڄام چاڪر ڪاوڙ ۾ اکيون بند ڪري ڇڏيون.
”پر انگريزن اڃا سنڌ کي غلام ڪرڻ وارو اعلان نه ڪيو آهي، سندن چوڻ آهي ته جيستائين هوش محمد ۽ سندس ساٿي هٿيار ڦٽا نٿا ڪن قلعي تي انگريزن جو جهنڊو نه چاڙهيو ويندو.“ پوڙهي شخص کيس ٻڌايو، اهي ٻڌي ڄام چاڪر جي منهن تي مرڪ موٽي آئي ۽ سندس ڇاتي چوڙي ٿي وئي، تلوار ڪڍي هوا ۾ لوڏيندي رڙ ڪيائين:
”اسان کي فخر آهي ته اسان هوش محمد جهڙي بهادر ۽ ڌرتي ماءُ جي حلالي فرزند جا دوست آهيون، جئي هوش محمد، اسان جي عمر به توکي لڳي وڃي.“ سجاد جوکيو هڪ ٽولي سان ويجهو ئي بيٺل هو، هن جڏهن جوکين جي سردار واتان اهو ٻڌو ته وڏي واکي نعرو هنيائين:
”نعري حيدري.....“
”يا علي.....“ ٽولي وارن جواب ۾ رڙ ڪئي.
”سنڌ جا بهادر سپوت هوش محمد ۽ ڄام چاڪر زنده باد،“ سجاد جوکي نعرو هنيو.
”سنڌ جا بهادر سپوت هوش محمد ۽ ڄام چاڪر زنده باد،“ سڀني نعري جو جواب ڏنو.
”هوش محمد دٻي وٽ فرنگين تي حملي ڪرڻ جي تياري پيو ڪري،“ ميان مدد رازداري واري انداز ۾ چاڪر خان جي ڪن ۾ چيو:
”اوهان لاءِ صلاح موڪلي اٿائين ته اوهان جهرڪ ۾ فرنگين جي ساٿي آغا خان تي حملو ڪيو.“ اهو ٻڌي ڄام چاڪر ڪجهه گهڙين لاءِ سوچ ۾ پئجي ويو.
”جيڪا سنگت جي صلاح، جئين هوش محمد چيو آهي، ائين ئي ٿيندو،“ ڄام چاڪر ميان مدد کي خاطري ڏياري. هو گهوڙي تي چڙهي حيدرآباد لاءِ روانو ٿيو.
ڄام چاڪر، حيدر جوکيو ۽ ٻين ساٿين سان صلاح ڪئي، هو هاڻي شهر کان پرڀرو هئا.
”حيدر جوکيو اوهان اعلان ڪريو ته اسان جهرڪ تي حملي لاءِ نڪري رهيا آهيون،“ ڄام چاڪر سوٽ کي چيو، هو اٿي ٻاهر آيو، کليل ميدان ۾ ٻه سو کن سنڌي ڄام جي حڪم جي انتظار ۾ هئا، حيدر مٽي جي ڀٽ تي چڙهي ٻيٺو ۽ رڙ ڪيائين:
”ڀائرو، هوش محمد ۽ سردار ڄام چاڪر فرنگين سان جنگ جوٽي رهيا آهن، اسان جي بهادر دوست هوش محمد طرفان نياپو آيو آهي ته پاڻ جهرڪ ڏانهن وک وڌايون، ان ڪري سڀ تيار ٿيو ۽ جوکي سردار جا ٻانهن ٻيلي ٿي اڳيان وڌو.“ لشڪر سامان، هٿيار ۽ سواري سان جهرڪ لاءِ روانو ٿيو ته سج لهي چڪو هو، آسمان تي ڳاڙهاڻ ڇائجي چڪي هئي، ڄام چاڪر آسمان تي ڳاڙهو رنگ ڏسي بيقرار ٿي پيو، هن سنڌ وطن کي فرنگين کان آزاد ڏسڻ ٿي چاهيو، لشڪر جابلو رستي ڏانهن وڌڻ لڳو.
پوڙهو ميان مدد علي گهوڙي تي سوار وسندي کان اڃا پرڀرو مس ٿيو جو ٻن سپاهين کيس روڪيو، اهي ها ته انگريز فوج جا سپاهي پر سندن چمڙي جو رنگ ڪارو ۽ ٻولي هندوستاني هئي، اهي ٻئي سپاهي مراٺي هئا، انهن منجهان هڪ جو نالو بلونت هو، کيس مٿين چپ وٽ مچين جي سنهي ليڪ هئي، ٻيو قداور سخص راول هو. بلونت گهوڙي سوار کي ڏسي رڙ ڪئي:
”بيهي رهه،“ گهوڙيسوار گهوڙي جي رفتار کي ڍرو ڪيو، ٻئي سپاهي هن ڏانهن وڌڻ لڳا، پوڙهي شخص سواري بيهاري ڇڏي ۽ هيٺ لٿو. سپاهي هن وٽ پهتا، بلونت رکي لهجي ۾ پڇيس:
”ڪير آهين ۽ هن وقت ڪيڏانهن نڪتو آهين؟“
”آئون ميان مدد علي آهيان،“ پوڙهي کين ڏسي مرڪي جواب ڏنو: ”واپار جي سلسلي ۾ هتي اچڻ ٿيو، هاڻي واپس حيدرآباد ويندس.“
”ڪهڙو واپار ڪندو آهين؟“ بلونت وري ساڳي انداز ۾ پڇيس. مدد علي ڪجهه گهڙين لاءِ سوچ ۾ پئجي ويو، ٻنهي سپاهين کيس شڪي نگاهن سان ڏٺو.
”ڇا ٿيو پوڙها؟“ هن ڀيري راول ڪاوڙ منجهان پڇيس.
”آ...ئو....ن......“ ميان مدد علي ڏڪندڙ لهجي ۾ چيو: ”آئون ڪپهه جو ڪاروبار ڪندو آهيان هتي مقامي ماڻهن ۾ ڪم هو.“ ان کان اڳ جو سپاهي هن کان وڌيڪ پڇا ڳڇا ڪن ها، پريان کان کين باهه جا شعلا ڏسڻ ۾ آيا ۽ سندن ڪنن تي گھوڙي جي تاپن جو آواز پيو.
”هي وري ڪير آهن؟“ بلونت ان طرف ڏسندي پاڻمرادو ڳالهايو.
هنن گهوڙن ۽ رڙين کي ويجهو ٿيندي محسوس ڪيو، سندن ڪنن تي نعرن جو آواز آيو:
”سردار ڄام چاڪر خان زندهه آباد..... هوش محمد زندهه باد.....“ ۽ هڪ پل کانپوءِ ڪنهن هوا ۾ رڙ ڪئي:
”هوش محمد جو چوڻ آهي: مرويسون مرويسون، پر سنڌ نه ڏيسون......“ اهو ٻڌي پوڙهي مدد علي سک جو ساهه کنيو، سندس منهن تي پرسڪون مرڪ اچي وئي. بلونت مدد علي جي تاثر کي جاچي ورتو ۽ بندوق سڌي ڪندي رڙ ڪيائين:
”پوڙها سچ سچ ٻڌا هي ڪي آهن ۽ تون ڪير آهين؟“ ميان مدد علي خاموش بيٺو رهيو. بلونت وري رڙ ڪئي:
”جلدي هاڻي...“ سندس بت ۾ رڦڻي ٿيڻ لڳي. 30 گهوڙيسوار هنن وٽ اچي پهتا، ڪنهن وٽ تلوار، ڪنهن وٽ کنجر ته ڪنهن جي هٿ ۾ ڪوهاڙي هئي.
”هي ته فرنگي سپاهي آهين....“ هڪ جوان رڙ ڪئي.
”اڄ هي زندهه نه بچن....“ ڪنهن وچ منجهان رڙ ڪئي، بمبئي کان آيل ٻنهي سپاهين جون ٽنگون ڏڪڻ لڳيون، پوءِ بلونت دل ٻڌي رڙ ڪئي:
”اُتي ئي بيهي رهو نه اسان گولي هلائينداسين.“ پر گهوڙي وارا اڳيان وڌي هن کي گولائي ۾ ڪري بيهي رهيا. بلونت ۽ سندس ساٿي ديوين ديوتائن کي ٻڏائڻ لڳا. بمبئي ريجمنٽ ڪڏهن به سنڌ اچڻ تي راضي نه هئي، بمبئي وارا سدائين موقعي پرست رهيا، چوري چڪاري سندن اهم پيشا رهيا آهن، هو پنهنجي پاڙيواري جي زال کڻي ويندا آهن ۽ پوءِ ٿڏي تي قسم به کڻي وٺن ته هنن اهو ڪم نه ڪيو آهي، پر جڏهن به ڪنهن مشڪل ۾ ڦاسندا آهن ته عورتاڻو ورتاءُ ڪري جان بچائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. بلونت وارا ٻه وکون پٺيان ويا. سجاد جوکيو ساٿين سميت هنن ڏانهن وڌيو ۽ پوڙهي کي ڏسندي چيائين:
”مدد چاچا اوهان هتان نڪرو.“ ميان مدد علي گهوڙي تي سوار ٿي اڳيان نڪري ويو. سجاد ور منجهان کنجر ڪڍي روال تي وار ڪيو، کنجر سندس پيٽ چيري ويو ۽ رت هيٺ اچي ڪري، ساٿي جي رت ڏسي بلونت جون اکيون ٻاهر نڪري آيون. سجاد بلونت ڏانهن وڌيو، هو اڃا ٻه وکون پٺيان ويو، ڪنهن سندس پٺي تي تلوار جو وار ڪيو.
”آهه،“ بلونت جي واتان هڪ رڙ نڪتي، ٻئي لمحي سجاد سندس سيني تي ٻه ڀيرا وار ڪيو، هو به ساٿي سان گڏ اچي پٽ تي ڪريو. سنڌي جوانن ٻئي لاش گهوڙن سان ٻڌا ۽ وسندي ڏانهن آيا، لاشن کي چوراهي تي اڇلائي مختلف هنڌن تي لڪي ويا.
پريڊي کي جڏهن اهڙي واقعي جي ڄاڻ ملي ته هو ڇتو ٿي پيو، هن وسندي تي ڪاهه ڪري اعلان ڪرايو:
”انگريز فوج جي سپاهين کي ڪجهه شرپسندن قتل ڪيو آهي، اهي قاتل منهنجي حوالي ڪريو نه ته آئون اوهان جون بستيون ساڙي ڇڏيندس.“ انگريز سپاهي هر جوان کي هرفتار ڪرڻ لڳا، عورتن ٻارن ۽ پوڙهن جو قتل عام ڪين. سجاد جوکيو ساٿين سميت مک بازار ۾ آيو، جتي پريڊي باهه ڏياري هئي، هو نعرا هڻندو اڳيان وڌيو:
”نعري حيدري.....“
”يا علي.....“ سندس ساٿين نعري جو بلند جواب ڏنو، پريڊي ايندڙ گهوڙيسوارن ڏانهن ڏٺو، سندس اکيون رت جيان ڳاڙهيون ٿي ويون، سندس ڏهه سپاهي هن جي پاسي کان اچي بيٺا، پريڊي آسمان جيڏي اوچي رڙ ڪئي:
”فائر......“ بندوقن منجهان ٽڪاءُ نڪتا سجاد سميت ڏهه ڄڻا زخمي ٿي گهوڙن تان هيٺ ڪريا، وري ٽڪاءُ ٿيا، ان وچ ۾ سنڌين ٻن سپاهين کي ڌڪي وڌو، سجاد جي ٽولي جا رڳو ڇهه جوان بچا، پريڊي سندن هٿ پير ٻڌي کين وڻن سان مک بازار ۾ ٻڌي بيهاريو، سڀ سنڌي اچي بازار ۾ گڏ ٿيا. هنن ۾ عورتون ۽ ٻار پڻ هئا. پريڊي ڪاوڙ واري هڪ نظر سنڌين تي ويجهي سپاهين کي حڪم ڏنو:
”فائر....“ هوا وري ٽڪاءُ ٿيا، ٻار روئڻ لڳا، عورتن ۽ مردن ڏک وچان اکيون بند ڪري ڇڏيون.