16
”منهنجا آقا، خدا جي سلامتي ۽ ڪرم سدائين اوهان تي وسندو رهي،“ هو ايترو ته آهستي ڳالهائي رهيو جو شايد ٻئين قطار ۾ ويٺلن تائين پهچندو هجي. پر شهزادي کي هن جي ڳالهائين جو اهو مخصوص انداز وڻندو هو ۽ هن ڀيري به مرڪي ڪنڌ لوڏيائين. نظام ڳالهه جاري رکي:
”اسان کي اطلاع مليو آهي ته ٻه سو کن هٿياربند سنڌي اسان جي شهر وٽ اچي ويا آهن ۽ اسان جي ماڻهن ۾ اها بيچني وڌي رهي آهي ته، سنڌي اسان تي حملو ڪري ڏيندا.“ اهو ٻڌي شهزادي جو منهن هيڊو ٿي ويو ۽ هڪ نظر نظام تي وجهي، ديوان عام ۾ ويٺل ماڻهن کي ڏٺائين.
”اهي افواهه به هلي رهيا آهن ته هي اهي ئي آهن جن ڪراچي ۾ انگريز ڇواڻي تي حملو ڪري ڪيترن افسرن سميت ٻن ميمصاحبائن کي بيرحمي سان قتل ڪري ڇڏيو،“ نظام ساڳي لهجي ۾ چيس، شهزادو گهري سوچ ۾ ٻڏي ويو، سندس ساڄي هٿ جي آڳرين ۾ پهريل سونيون منڊيون چمڪڻ لڳيون. ديوان عام ۾ سس ڦس ٿيڻ لڳي، هر ڪو بيچين نظر ٿي آيو، شهزادي ساڄو هٿ هوا ۾ لوڏيو ته سڀ خاموش ٿي ويا.شهزادو ڳاڙهي تخت نما ڪرسيءَ تان اٿي بيٺو ۽ ڪڙڪ لهجي ۾ چيائين:
”اسان معاملي جي گهرائي کي سمجهون ٿا، اوهان اسان تي يقين رکو، اسان انگريز فوج جا ساٿي آهيون ۽ ڪنهن به وحشي ٽولي کي پاڻ مٿان حملي جي اجازت نه ڏينداسين.“
”خدا اسان جي مٿان اوهان جو هٿ سدائين قائم رکي..... خدا اسان جي مٿان اوهان جو هٿ سدائين قائم رکي.....“ درٻارين خوشي جو اطهار ڪندي بلند آواز ۾ نعرا هنيا. شهزادي وري هٿ هوا ۾ لوڏيو، وري خاموشي ٿي وئي.
”اسان پنهنجي دوست چارليس نيپئر کي هن ڳالهه کان آگاهه ڪنداسين، هو اسان جي ضرور مدد ڪندو.“ شهزادي ساڳي نوع ۾ ڳالهايو. ان تي هي گڏجاڻي پوري ٿي. شهزادي جي اڳيان پٺيان سندس وفادار سپاهي هئا، هو ڳاڙهي ايراني قالين تي هلندو، سندس وڏي لائبرري ۾ آيو، جيڪا ڪتابن سان سٿيل هئي، وچ ۾ وڏي ڪاٽ جي ٽيبل جنهن تي سون جو جڳ ۽ گلاس پيل هئا، مٿان ايراني فانوس، جنهن ۾ خوشبودار مڻبتيون ٿي ٻريون، چوطرف پيل اوچي ڪاٺ جي الماڙين ۾ انگريزي، فارنسيسي، فارسي ۽ عربي جا ڪتاب پيل هئا، هو اڃا آرامدهه ڪرسيءَ تي ويٺو ئي مس جو، سندس منشي هاتم، هٿ ۾ خاڪي پنا، مس ڪپڙي ۽ قلم کنيو، اندر داخل ٿيو، ڪنڌ جهڪائي شهزادي کي سلام ڪري، هن جي کاٻي پاسي کان ڪاٺ جي ڪرسيءَ تي ويهي قلم مس ڪپڙي ۾ وڌائين ۽ پنا سڌا ڪري ناسي تختي تي رکيائين. شهزادي کنگهي ڳلو صاف ڪيو، جو ڪمري جا مکملي پردا پري ٿيا ۽ هڪ اڀريل سيني ۽ وڏين ڪارين اکين واري دوشيزا چاندي جي ٿالي تي مڌ کڻي اندر آئي، سندس ڀوري جسم تي نيرو ريشمي لباس خوب ٿي ٺهيو، هن جئين جهڪي ٿالي هيٺ رکي ته سندس سيني ۾ وٿي آئي. هن سوني پيالي ۾ جام ڀري نزاڪت سان شهزادي کي پيش ڪيو ۽ هڪ ڪنڊ ۾ بيهي جام ختم ٿيڻ جو انتظار ڪرڻ لڳي، شهزادي جام منجهان هڪ سپ ڀري پيالو ٽيبل تي رکيو ۽ هاتم کي خط لکرائڻ لڳو:
”جهرڪ
شام جا 05:30
تاريخ: 20 مارچ، 1843،
منهنجا عزيز دوست سر چارليس نيپئر، آئون اوهان جو دوست ۽ خيرخواهه آهيان، مونکي اميد آهي ته اوهان سنڌ جي هن امير ۽ خوبصورت سرزمين سٺو وقت گذاري رهيا آهيو، اهو ٻڌي دلي خوشي ٿي ته سنڌ جي اميرن اوهان جي جنگي صلاحيتن اڳيان ڪجهه ئي ڪلاڪن ۾ گوڏا کوڙي ڇڏيا، ڀلا ايڏي منظم فوج اڳيان ڪو وحشي ٽولي گهڻي دير تائين جنگ ڪري سگهي ٿو......
منهنجا مهربان دوست مونکي اجازت ڏيو ته آئون اوهان اڳيان هڪ ننڍڙي درخواست ڪري سگهان، منهنجي امن پسند رايا تي ڪجهه وحشي ڌاڙيل حملي ڪرڻ جو سوچي رهيا آهن ۽ کين اسان جي سرحدن ۾ ڏٺو ويو آهي، ٻڌڻ ۾ اهو ئي پيو اچي ته هي اهي ئي وحشي آهن جن ڪراچي ۾ انگريز ڇاوڻي تي حملو ڪري بهادر انگريز افسرن سان گڏ ٻن ميمصاحبائن کي بيدرديءَ سان قتل ڪري ڇڏيو. مانوارا سائين هنن وحشين جي اڳواڻي ملير جو جوکيو ڄام چاڪر خان ڪري رهيو آهي.
منهنجا مانوارا سائين، مونکي ان ڳالهه جو انديشو آهي ته جيڪڏهن هن اسان مٿان حملو ڪري ڏنو ته هو اسان سڀني کي ماري چٽ ڪندو ۽ اسان جي سموري دولت لوٽي ويندو، ڇو جو رت وهائڻ سندس فطرت آهي. ان کانسواءِ هي سنڌي مونکي ۽ منهنجي ماڻهن کي نفرت جي نگاهه سان ڏسن ٿا ۽ ڌاريو سمجهن ٿا.
مانوارا سائين، اهڙي ڏکي وقت ۾ مونکي اوهان جهڙي وڏي جنگجو کانسواءِ ٻيو ڪو چارو نظر نٿو اچي.... اميد ته موت کان اڳ اوهان اسان جي مدد لاءِ پهچي ويندا.....
فقط اوهان جو
پ_اي_ڪي...“
هاتم خط پڙهڻ لڳو، شهزادو شراب جون چسڪيون ڀري خط ٻڌندو رهيو ۽ پوءِ هاتم کي حڪم ڏنائين:
”خط تي اسان جي مهر هڻ.“ هاتم ٽامي جي مهر کڻي خط کي هڻي ميڻ سان بند ڪري ميڻ تي به مهر هنئين.
رات ڪاري ۽ خاموش هئي سنڌي جوڌا ان انتظار ۾ هئا ته ڪنهن وقت ٿو ڄام چاڪر حڪم ڪري ۽ ڪنهن وقت ٿا هو حملو ڪن، حيدر جوکيو ٻن ساٿين سان هڪ ٽڪريءَ تي چڙهي آس پاس جي ماحول تي نظر رکيو ويٺو هو، ڪجهه سپاهي هيٺ باهه باريو ويٺا هئا ۽ هڪ ٻئي کي ڳجهارتون ٿي ڏنائون، ٻئي پاسي ڄام چاڪر هڪ سگهڙ کان سورٺ راءِ ڏياج واري لوڪ داستان ٻڌي مچيون وٺي رهيو هو.
حيدر جوکيو کي کليل ميدان ۾ چرپر جو احساس ٿيو ۽ ساٿين کي چيائين:
”هيٺ ڪا چرپر ٿي رهي آهي،“ ساٿين هيٺ ڏٺو، کين به چر پر جو احساس ٿيو.
”ڪو جنگلي جانور هوندو،“ هڪ ساٿي چيو.
”هيٺ هلي ڏسڻ گهرجي،“ ٻئي ساٿي صلاح ڏيندي چيس. حيدر ها ۾ ڪنڌ لوڏي ٻنهي ساٿين سان گڏ هيٺ لٿو ۽ ميدان ڏانهن وڌٻ لڳو، هڪ ساٿيءَ جي هٿ روشني ڪرڻ لاءِ باهه وارو ڏنڊو به هو، هو تڪڙيون وکون کڻندا اڳيان وڌندا رهيا. هو جئين چر پر جي ويجهو ٿيا ته پتو پين ڪو گھوڙي سوار آهي، حيدر رڙ ڪئي:
”بس بيهي رهه....“ گهوڙيسوار ٻئي لتون گهوڙي کي هڻي ان جي رفتار وڌائڻ جي ڪئي، حيدر وارا به هاڻي ڀڄڻ لڳا....
”آئون چوان ٿو بيهي رهه....“ حيدر وري رڙ ڪئي. گهڙي تي چهبڪ لڳو، پر حيدر وارا هن تائين پهچي ويا، حيدر گهوڙي جي لغام هٿ جهلي سوار کي هيٺ لهڻ جو چيو، سندس منهن ڪاري پٽڪي سان ڍڪيل هو.
”ڪير آهين؟“ حيدر هن جي منهن تان ڪپڙو پري ڪندي ڪڙڪ لهجي ۾ پڇيس.
”آئون......آ....ئون.....“ هن جون تنگون ڏڪڻ لڳيون: ”هتان جو رهواسي آهيان......“
”نالو ڇا اٿئي؟“ حيدر ساڳي انداز ۾ سوال ڪيس.
”مطب بن خطاب.....“ هن جواب ڏنو، سندس لهجي منجهان خوف جھلڪي رهيو هو. نالو ٻڌي حيدر وارن کي حيرت ٿي ۽ حيدر هن کي غور سان ڏسندي چيو:
”هي سنڌي نالو ته نه آهي....!!“ ان شخص جو منهن هيڊو ٿي ويو.
”تون ڪنهنجو ماڻهو آهين؟“ حيدر سوال ڪيس.
”آئون پنهنجي آقا جو غلام آهيان....،“ هن خوف وچان جواب ڏنس.
”ڪير؟“ حيدر ڪاوڙ منجهان پڇيس، اهوهمراهه خوف ۾ ٻه قدم پٺيان ويو.
”ڳالهه بزدل.....“ حيدر تلوار جي هٿي تي گرفت مضبوط ڪندي چيس، ڪاوڙ ۾ سندس ڏند ٽڙڪيا....
”پرنس آغا خان......“
” غدار......“ حيدر گرجدار رڙ ڪئي، جنهن سان سمورو جھرڪ لوڏي ويو، اهو شخص رڦڻ لڳو.
”ڪيڏانهن پيو وڃي،“ جندو جذباتي ٿيندي ور منجهان تلوار ڪڍي هن کان پڇيو، جندو جي اکين ۾ نفرت ۽ حقارت ۽ هٿ ۾ تلوار ڏسي ويتر ان تي غشي چڙهي وئي ۽ گوڏن ڀر ويهي ٻئي هٿ جوڙي چيائين:
”ڪراچي ...... واپار لاءِ........“
”هن جي تلاشي وٺو،“ حيدر ساٿين کي چيو، جندو هن جي تلاشي ۽ سندس ور منجهان پيسن جي ڳوٿري ۽ خط ڪڍي حيدر کي ڏنائين، حيدر خط هوا ۾ لوڏيندي پڇيس:
”هي ڇا آهي؟“
”هي.....هي.... واپار جو حساب ڪتاب وارو چٺو آهي....“ هن ڏڪندڙ چپن سان جواب ڏنو.
”کيس سرادر ڄام چاڪر وٽ وٺي هلو،“ حيدر چيو، جندو هن کي ٻانهن کان وٺي مٿي ڪيو، هن جندو کي ڌڪو ڏنو ۽ ٻئي طرف ڀڄڻ لڳو.
”پڪوڙيو حرامخور کي....“ حيدر ڪئي ۽ هن جي پٺيان ڀڄڻ لڳو، اهو شخص ڪجهه وقت تائين ڀڄندو رهيو ۽ هٿ نه ڏنائين، پر کيس ٿاٻو آيو ۽ هيٺ پٽ تي ڪريو، حيدر وارا سهڪندا سهڪندا هن وٽ پهتا ۽ سندس سيني تي تلوار رکيائون، جندو هن جي سيني تي وار ڪيو، سندس رت وهڻ لڳي، پوءِ کيس رسي سان ٻڌي ڄام چاڪر وٽ کڻي آيا. حيدر ڄام چاڪر کي سمورو قصو ٻڌايو. ڄام هڪ پل لاءِ ڪجهه سوچي ڇني کان ٻاهر آيو ۽ وڏي واکي رڙ ڪيائين:
”ساٿيو تياري ڪريو، حملي جو وقت اچي ويو آهي.“ هڪ پل جي خاموشي کانپوءِ هن وري رڙ ڪندي چيو: ”جهرڪ واري شهزادي جي محل تي هر حال ۾ حملو ڪرڻو آهي هو فرنگين جو اهم ساٿي آهي ۽ ياد رکجو دشمن بچي نه نڪري.“
ٻه سو سنڌي جوان چار ٽولين ۾ ورهائجي ويا، حيدر جوکيو جي اڳواڻي ۾ پهريون ٽولو حملي لاءِ نڪتو، هو ويهه منٽن ۾ وسندي وٽ هئا، هنن پٺيان ڏٺو 20 گههوڙيسوار جن ۾ سردار ڄام چاڪر به هو انهن پٺيان پياده ٿي آيا، حيدر جوکيو ساٿين کي اشارو ڏنو، هو اڳيان وڌيا. وجهن گهرن تي حملو ڪيو ويو، هر طرف روڄ راڙو پکڙجي ويو، باهه جا شعلا اٿڻ لڳا، هتان جا رهواسي خوف ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڀڄڻ لڳا. ڄام چاڪر سندس ٽولي سان گڏ محل جو رخ ڪيو.
”رحم ڪريو.... رحم ڪريو..... اسان ڪجهه نه ڪيو آهي.....“ عورتن ۽ مردن جا گڏيل آواز، ٻارن جو روئڻ ، ماحول اداس ۽ بيچين، سڙندڙ سنڌ جي ڌرتي.... سنڌي جوڌا ڌرتي سان غداري جو حساب وٺڻ لاءِ تيار......
”شهزادي کي رکوالي ڪريو.....شهزادي جي رکوالي ڪريو.....“ شاهي سپاهين رڙيون ڪيون، محل ۾ ڀڄ ڊڪ. نظام خواجا شهزادي کي پاڻ سان ڪري تهه خاني کان ڳجهي رستي ڏانهن وڃڻ لڳو، هنن سان گڏ ويهه کن سپاهي پڻ هئا، شهزادي جو منهن هيڊو ۽ ڳلو خشڪ ٿي چڪو هو. هو ڏهه منٽن ۾ ڳجهي رستي تائين پهتو لالٽينن جي روشني ۾ قدم کنيا، سندس پير ٿڙڪي رهيا هئا، سپاهين ڪاٺ جو مضبوط در کوليو، شهزادو ٻاهر نڪتو، سندس ڪنن تي ماڻهن جو رڙيون پيون، جهرڪ سڙي رهيو هو، هن اکيون بند ڪيون ته سندس اکين آڏو ايران کان نيڪالي وارو منظر اچي ويو، اها به هن سان ملندڙ جلندڙ منظر هو، باهه، رت، رڙيون...... شهزادو سندس سون، زيور، اٺ زالن ۽ پنڌرهن لونڊين سان گڏ درياهه ڏانهن وڌڻ لڳو، جتي هنن لاءِ هڪ ٻيڙو تيار بيٺو هو، هو ٻيڙي ۾ سوار ٿيا، ٻيڙي پاڻي ۾ چرڻ شروع ڪيو.
محل جو دروازو ڀڃي ڄام چاڪر ساٿين سميت اندر داخل ٿيو، شهزادي جي سپاهين هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏيا، حيدر وارا شهزادي کي ڳولهڻ لڳا، پر کين شهزادو هٿ نه آيو، باقي محل جا سون ۽ چاندي جا ٿانءُ وغيره هٿ آين. ڄام چاڪر ديوان عام ۾ اچي بيٺو، شهزادي جي سپاهين کي هن اڳيان پيش ڪيو ويو.
”هنن کي ڀت سان لڳائي بيهاريو،“ ڄام حڪم ڪيو، حيدر وارن سپاهين کي ڀت سان لڳائي بيهاريو.
”هنن جا سر ڪلم ڪيو،“ ڄام چاڪر جوش منجهان حڪم ڏنو. ڪجهه ئي پلن ۾ ديوان عام جو خوبصورت فرش رت سان ڀرجي ويو.