10
ڄام چاڪر وٽ هوش محمد جو پيخام پهتو ته هاڻي ويڙهه ۾ دير نه ڪجي ان ڪري ڄام ٻه سو کان مٿي ويڙهاڪن جو ٽولو هڪ ڪجهه مهينن ۾ تيار ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو هو، هن ڪراچي ۾ انگريز ڇاوڻي تي حملي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، هوت چند ڄام جي هر حرڪت تي نظر رکيو ويٺو هو. هڪ شام هوت چند ڄام جي ماڻهن جون جنگي تياريون ڏٺيون ته ڇاوڻي لاءِ نڪري پيو. شام ڪاري رات جو ويس پائي رهي هئي، ڄام سجاد ۽ ڦاڪان ڀٽ تي لڪي محبت جي جام منجهان سرڪيون ڀري رهيا هئا، ڦاڪان جي نظر پريان کان ڪنهن تڪڙي ويندڙ شخص تي پئي، هن ان شخص جي چال سڃاڻي ورتي ۽ حيرت منجهان چيائين:
”هي ته بابو آهي، پر ايڏو تڪڙو ڪيڏانهن پيو وڄي!!“ ڄام سجاد سمجهي ويو ته هوت چند ڇاوڻي جو رخ ڪيو آهي، پر ڦاڪان کي ٻڌائڻ بدران رڳو اهو چيائين:
”تون گهر وڃ، آئون تنهنجي پيءَ جي پٺيان ٿو وڃا.“ ڦاڪان سندس ڪپڙا ٺيڪ ڪري گهر ڏانهن ڊوڪ پاتي، ڄام سجاد لڪندو لمندو هوت چند جي پٺيان وڃڻ لڳو. هوت چند ڇاوڻي وٽ پهچي ڪمپني جي سپاهين کي سلام ڪيو، هو کيس اندر وٺي ويا، ڄام سجاد هڪ ريتلي ڀٽ جي اوٽ ۾ لڪي هوت چند جي نڪرڻ جو انتطار ڪرڻ لڳو، هن سپاهين کي هتان کان هوڏانهن ويندي ڏٺو. سجاد جي من ۾ خيال آيو ته کيس اڳيان وڃي جاچ ڪرڻ گهرجي. هو ڀٽ جي اوٽ کان نڪري اوندهه ۾ ڇاوڻي ڏانهن وڌڻ لڳو، هن ٻن سپاهين کي پهرو ڏيندي ڏٺو ته وڻ جي ٿڙ پيٺان لڪي بيٺو، هاڻي ڇاوڻي کيس صاف ظاهر ٿي ٿي، هن سپاهين جي ڪلهن تي لڙڪندڙ بندوقون ڏٺيون، ميدان ۾ ڇنا لڳل ڏٺا. هو ڳچ دير اتي بيٺو رهيو، نيٺ هوت چند ڇاوڻي کان ٻاهر آيو، هيڏانهن هوڏانهن ڏسي ساڳي رستي سان وڌڻ لڳو. سجاد به لڪندو لڪندو ساڳيو رستو ورتو، کيس پڪ ٿي وئي ته هوت چند فرنگين جو مخبر آهي. هو تڪڙو گهر ڏانهن ڀڳو، اڳڻ ۾ پهچي رڙ ڪيائين:
”ادا چاڪر..... ادا چاڪر.....“ رڙ تي ڄام مهر علي ۽ عورتون اڳڻ ۾ ڀڄنديون آيون.
”ڇا ٿيو؟“ ڄام مهر علي حيرت منجهان پٽ کان پڇيو.
”ادا چاڪر ڪٿي آهي؟“ سجاد وڏا ساهه کڻندي چيو. ايتري ۾ ڄام چاڪر ماڙي تان هيٺ لهي آيو.
”ڇا ٿيو؟“ هن سجاد کان پڇيو.
”ادا مون وٽ هڪ خبر آهي،“ سجاد اڃا به وڏا ساهه کڻندي ڳالهايو.
”ڪهڙي خبر آهي،“ ڄام چاڪر نرم لهجي ۾ پڇيس.
”ديوان هوت چند فرنگين جو خبري آهي،“ ڄام سجاد چيس.
”ڇا....!!“ ڄام مهر علي ٻئي هٿ چيلهه تي رکي حيرت ۾ چيو، عورتون پريشاني ۾ هڪ ٻئي کي ڏسڻ لڳيون.
”ها بابا،“ سجاد چيو: ”مون پاڻ هن کي انگريزن جي ڇاوڻي ڏانهن ويندي ڏٺو، ڇاوڻي تائين سندس پيڇو به ڪيم.“ اهو ٻڌي عورتون ويتر پريشان ٿي ويون. ڄام چاڪر هڪدم سندس ڪمري ڏانهن ڀڳو ۽ سندس تلوار ۽ بندوق کڻي آيو. ڄام چاڪر خان گهر کان ٻاهر نڪري آيو، ڄام سجاد به سندس کنجر کڻي سوٽ ڏانهن آيو، ڄام مهر علي گهر ۾ عورتن کي سنڀالڻ لڳو. گهٽي ۾ اوندهه هئي ۽ ڪتا ٿي ڀونڪيا، ٻئي جوکيا گهٽي ۾ هلندا ساڄي هٿ تي مڙيا. ساڄي هٿ تي پندرهن کن گاري سان لپيل گهر هئا. ڄام چاڪر هڪ ڪچي گهر اڳيان بيٺو ۽ رڙ ڪيائين:
”حيدر جوکيو...... حيدر جوکيو.........“ گهر جي اندر پنج ڀاتي ورانڊي ۾ کٽون رکيو ليٽيا پيا هئا، حيدر جوکيو 32 سالن جو ڊگهو قداور سانورو شخص هو، سندس ٻانهن ۽ سيني تي گهاٽا ڪارا وار هئا، جڏهن ته منهن تي چپٽي ڏاڙهي هيس. حيدر جوکيو کٽ تان لهندي رڙ ڪئي:
”آيو....“ ۽ اٿي ٻاهر نڪري آيو، ٻاهر نڪري هن ڄام چاڪر ۽ ڄام سجاد کي ڏٺو، کيس حيرت ٿي ۽ هنن ڏانهن وڌي آيو ۽ حيرت منجهان چيائين:
”خدا جوکين جي سردار کي سلامت رکي، خير ته آهي؟“
”حيدر جوکيو پنهنجي تلوار کڻ هاڻي کان جنگ شروع ٿي وئي آهي،“ ڄام چاڪر چيو، حيدر جوکيو بنا ڪجهه چئي ٻڌي اندر ڀڳو اک ڇنڀ ۾ تلوار کڻي ٻاهر نڪرڻ لڳو ته ورانڊي ۾ ليٽيل سندس نظر زال ڏانهن وئي، جنهن کي پنجون مهينو هلي رهيو هو، حيدر جي پوڙهي پيءَ دينو حيدر ڏانهن ڏٺو، حيدر جي ماءُ به کٽ تان اٿي بيٺي.
”پٽ خير ته آهي؟“ دينو پٽ جي هٿ ۾ تلوار ڏسندي پڇيو.
”ابا جوکي سردار سان سنڌ تان سر قربان ڪرڻ جو وچن ڪيو اٿم، ان وچن نباهڻ جو وقت اچي ويو آهي.“ اهو ٻڌي دينو پٺيان هٽي ويو، حيدر جي زال هن کي ڏسي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو.
”وڃ پٽ وڃ...“ پوڙهي ڦاڦل حيدر ڏانهن ايندي چيو: ”ڪٿي جوکيو سردار اهو نه سمجهي ويهي ته تنهنجي دل ۾ خوف اچي ويو آهي.“ حيدر جهڪي ماءُ جي پيرن تي هٿ رکيو ۽ گهر کان ٻاهر نڪري آيو. ٽي يار اڳيان وڌيا ۽ پاڙي جي ٻين جوانن کي ڪڍڻ لڳا. پنجاهه کن ماڻهو گڏ ڪري ڄام چاڪر خان هوت چند جي ماڙي ڏانهن وڌيو، جيڪو وسندي جي وچو وچ هو. ماڙي وٽ پهچي ڄام چاڪر ڪاوڙ منجهان رڙ ڪئي:
”سيٺ هوت چند....... سيٺ هوت چند ٻاهر اچ.“ رڙ جي آواز تي هوت چند ذريعي گهٽ کٽ تان هيٺ اچي ڪريو، سڄو خاندان اچي هيٺئين حصي ۾ گڏ ٿيو. عورتون ديوين ديوتائن کي ٻڏائڻ لڳيون، ٻار ڊڄ ۾ روئڻ لڳا.
”سيٺ هوت چند ٻاهر اچ، نه ته اسان در ڀڃي اندر اينداسين.“ جڏهن در نه کليو ته ڄام چاڪر حڪم ڪيو: ”در کي ڀڃو.“ ٻه جوان مڙس ڪاٺ جي در کي لتون هڻڻ لڳا، هوت چند ۽ سندس گهروارن جي اکين ۾ خوف ۽ هراس ڀرجي آيو، پر ان کان اڳ جو ڄام چاڪر وارا اندر اچن ها، هوت چند پٺئين پاسي کلندڙ ڪمري جي دريءَ منجهان ٽپو ڏئي ٻاهر ڀڳو. ڄام چاڪر وارا در ڀڃي اندر آيا تي سڀ گهر ڀاتي هڪ ڪنڊ ۾ ٿي بيهي رهيا، خوف سندن اکين منجهان ٽپڪي رهيو هو.
”هوت چند مائين جيان لڪڻ ڇڏ ۽ ٻاهر اچ غدار.“ اهو ٻڌي گهر وارا ويتر ڏڪي ويا ۽ هڪ ٻئي حيرت سان ڏسڻ لڳا. حيدر جوکيو جي نظر ڪمري جي کليل دريءَ تي پئي، هو ان طرف ويو، اوندهه ۾ ڪو کيس خالي ميدان تي ڀڄندي نظر آيو ۽ رڙ ڪيائين:
”سردار ڄام چاڪر خان ڀانيان ٿو هوت چند هتان ڀڄي نڪتو آهي.“
ڄام چاڪر به ان دريءَ وٽ آيو ۽ ٻاهر ڏٺائين، ڪاوڙ ۾ سندس منهن ڳاڙهو ٿي ويو.
”هن جو پيڇو ڪريو،“ حڪم ڪيائين، ڏهه جوکين جا جوان گهر کان نڪري هوت چند جي پٺيان ويا.
”اسان به ته سنڌي آهيون، اسان کي ڪهڙي غلطي ٿي آهي؟“ لالي مائي همت ڪري اڳيان وڌي ۽ هٿ ٻڌي روئڻهارڪي لهجي ۾ چيائين. اهو ٻڌي ڄام چاڪر اکيون بند ڪري ڇڏيون، کيس چڱي ريت ڄاڻ هئي ته هڪ قوپرست طور هر سنڌي نياڻي جي عزت آبرو جي حفاظت سندس ڪلهن تي هئي.
”ڪاڪي،“ ڄام نظرون جهڪائي زمين کي ڏسندي نرم لهجي ۾ ڳالهايو: ”هوت چند سنڌ سان ويسا گهاتي ڪئي آهي.“
”اهو نٿو ٿي سگهي،“ لالي مائي ڄام چاڪر اڳيان هٿ جوڙيندي چيو.
”ڪاڪي اهو سچ آهي،“ ڄام وري کيس ساڳي نوع ۾ جواب ڏنو ۽ لوڪ چند ڏانهن ڏٺو، لوڪ چند ان نيهار کان ڏڪي ويو ۽ ڪنڌ جهڪائي ڳيت ڏئي چيائين:
”اهو سچ آهي ته هوت دادا فرنگين سان ڪاروبار ڪرڻ ٿي گهريو.“ اهو ٻڌي لالي مائي جو وات حيرت ۾ ڦاٽي پيو.
”عورتن کي عزت سان اسان جي گهر ڇڏي اچو، ائين سمجهو ته اوهان سان گڏ ڄام چاڪر جي ماءُ ۽ ڀيڻون آهن.“ ڄام ساٿين کي حڪم ڏنو، ٻه همراهه عورتن کي وٺي نڪتا. لالي مائي واپس اندر آئي ڄام چاڪر جي پيرن تي ڪري روئيندي چيائين:
”اي جوکيا سردار اسان ت هڪ ڪرپا ڪج، مرڻ کانپوءِ اسان جي استين کي سنڌوءَ ۾ لوڙهڻ جو حق نه کسج.“ ڄام چاڪر لالي مائي کي ٻانهن کان وٺي، پنهنجي ڪلهي تان اجرڪ لاهي لالي مائي جي مٿي تي رکندي چيو:
”ڀيڻ سنڌ ۽ سنڌوء جيترا اسان جا آهن اوترا ئي تنهنجا آهن، بس مونکي غدارن کي مارڻ کان نه روڪج.“ اهو ٻڌي لالي مائي اکيون بند ڪيون، ڳاڙها اچي سندس ڳلن تي ڪريا. هن گلي منجهان ڪارو منگل ستر لاهي ڄام چاڪر جي تريءَ تي رکيو ۽ گهر کان ٻاهر هلي وئي. ڄام چاڪر هڪ آهه ڀري چت کي ڏٺو. ان کانپوءِ ڄام چاڪر ساٿين سان هوت چند وارن جي دڪان ڏانهن وڌيو، هنن وٽ گاسليٽ جا ڪنستر ۽ باهه لڳل ڏنڊا پڻ هئا، ساٿين دڪان تي گاسليٽ هارڻ شروع ڪيو، ٻئي چند ڀائر ڄام چاڪر جي پيرن تي ڪري رڙيون ڪارڻ لڳا:
”جوکيا سردار ائين نه ڪريو، اسان برباد ٿي وينداسين.“
”وطن سان غدار شرڪ مثل آهي، غدار سان اهو ئي ٿيڻ گهرجي.“ ۽ پوءِ دڪان باهه جي شعلن ۾ سڙڻ لڳو، ٻنهي ڀائرن کي ائين لڳو ڄڻ ڪو سندن چتا کي باهه ڏئي رهيو آهي. اهي ڏهه همراهه جيڪي هوت چند جي پٺيان ويا هئا، سي موٽي آيا، هڪ ڄڻي ڄام چاڪر کي چيو:
”سردار سيٺ هوت چند فرنگي ڇاوڻي ۾ پناهه ورتي آهي.“ ڄام چاڪر ڪجهه پلن لاءِ سوچ ۾ ٻڏي ويو ۽ پوءِ حڪم ڏنائين:
”جوکين، ميمڻن ۽ ڪلمتين کي تيار ڪريو ۽ چئون سردار مهر علي ۽ ڄام چاڪر جو حڪم آهي ته ڇاوڻي تي حملو ڪرڻ آهي.“
ڇاوڻي ۾ ويٺل هوت چند ائين پريشان ويٺل هو، جئين شادي جي رات ڪنواري ڇوڪري پريشان هوندي آهي، هن رکي رکي گهرن ڀاتين جي خيال تي ڇرڪ ٿي ڀريا، حيرت ۽ پريشاني جي عالم ۾ اکين جا تارا ٻاهر ٿي نڪتس ۽ منهن جو رنگ هيڊو ٿي ويو هوس. ڇاوڻي ۾ ان وقت رڳو منجويهه سپاهي ۽ هڪ افسر هئا، باقي سڀ نيپئر سان گڏ جھرڪ ڏانهن روانو ٿي چڪا هئا.
ڄام چاڪر جي اڳواڻي ۾ ٻه سو سنڌي جوڌا هٿيارن سان ڇاوڻي ڏانهن روانا ٿيا، هو ڪو حق.... حق..... سنڌ.... سنڌ جا نعرا هڻي رهيو هو، ويهه گهوڙيسوارن جي هٿن ۾ باهه وارا ڏنڊا ۽ گاسليٽ جا ڪنستر هئا. ڇاوڻي وٽ پهچي هنن حفاظت لاءِ رکيل ڳوڻن کي باهه ڏني ۽ اندر داخل ٿيا، ڪپمني جا افسر ۽ سپاهي اهڙي اوچتي حملي تي ڇرڪجي ويا، حملو ايڏو اوچتو ڪيو ويو جو فرنگين جون وايون بتال ٿي ويون. هوت چند حيدر جوکيو جي ور چڙهيو ويو، جڏهن ته سنڌين ڏهه فرنگي سپاهين کي ماري مات ڪري ڇڏيو، افسر ووڊ کي سر جي لڳي ۽ هو باقي سپاهين سان گڏ پاڻي ۾ بيٺل ٻيڙي ڏانهن وڌڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو، رات ڪاري ۽ اونداهي هئي، ووڊ سپاهين سان گڏ لڪندو لڪندو اڳيان وڌندو ٿي ويو، رکي رکي هنن بندوقن جا ٽڪاءُ ٿي ڪيا جئين سنڌي اڳيان نه وڌن، ووڊ ٻيڙي تائين پهچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.
جنوري 1843ع جي پهرين هفتي ۾ چارلس نيپئر پرنس آغا خان وٽ جهرڪ پهتو، حيدرآباد تي حملي جون سموريون تياريون مڪمل هيون، جھرڪ سنڌو ڪناري هڪ سهڻي وسندي هئي، جنهن جي حڪمراني آغا خان وٽ هي جيڪو اسماعلي فرقي جو اڳواڻ پڻ هو، سندس ابن ڏاڏن الاموت جي دور ۾ ايران ۽ شام ۾ فاطمي خلافت قائم ڪئي هئي. اسماعلي اها دعوا ڪندا هئا ته هو نبي پاڪ صه جي پياري نياڻي بيبي فاطمه سڳوري جي اولاد منجهان آهن ۽ سندن اهو پڻ عقيدو هو ته سندن امام ئي امام مهدي آهي جنهن جي ظهور جي بشارت پاڻ نبي پاڪ صه ڏني هئي. تان جو آغا خان جي ڏکين ڏينهن ۾ کيس سنڌ ۾ پناهه ملي پر هن سنڌ ۽ سنڌين جو ساٿ ڏيڻ بندران فرنگين جي حمايت جو اعلان ڪيو ۽ نيپئر جي فوج کي حيدرآباد ڏانهن وڌڻ لاءِ رستو ڏنو.
اها خبر جڏهن ميرن کي پئي ته نيپئر حيدرآباد تي فوج ڪشي ڪرڻ وارو آهي. هنن هوش محمد کي انگريزن خلاف ويڙهه جي اجازت ڏئي ڇڏي.