8
”ڄام صاحب ڇا اوهان ان ڳالهه تي خوش نه آهيو ته مُهذب ماڻهن جو هڪ ٽولو اوهان کي تهذيب سکارڻ آيو آهي.“ نيپئر جي ساڄي هٿ تي گنجو، ٿلهو 58 سالن جو پوپ ويٺل هو، سندس منهن ۽ ڳيچي گرمي ڪري هر وقت ڳاڙها رهندا هئا، هن طنز ۾ ٽهڪ ڏنو ته سندس پيلا ڏند ظاهر ٿيا.“
”اسان سنڌين؛“ ڄام نرم لهجي ۾ ڳالهايو: ”جي اها ريت آهي ته اسان پنهنجي مهمانن کي دل سان ڀليڪار چوندا آهيون، پوءِ اهي مهمان اسان وٽ بنا دعوت جي ئي ڇو نه اچن، اسان عربن سان به اهو ئي ڪيو، ان کانپوءِ فارسي، ارغون، ترخان ۽ مغل آيا، هاڻي اوهان مهذب انگريز اچي ڪڙڪيا آهيو.“ ڄام جو اهو جملو اُتي موجود ڪنهن به فرنگي کي نه وڻيو، تان جو سندن ميم صاحبائن به منهن ٺاهيا هئا.
”ڄام صاحب؛“ نيپئر ڪاوڙ ۾ ميز تي مُڪ هڻندي چيو: ”تان جو اوهان هتان جا سردار آهيو، پر اسان جي موجودگي احترام لازمي آهي.“ پوڙهي ڄام جي برداشت کان اهو بيعزتي ٻاهر هئي، ۽ ڪرسيءَ کي ڪاوڙ ۾ پٺيان ڪري اٿي هليو ويو.
”هي شخص اسان لاءِ خطرناڪ ثابت ٿي سگهي ٿو،“ پوپ گنج کنهيدي چيو.
”آئون سيوڻ تي فوجڪشي ڪندس جتي سڪندر اعظم سندس يادگار ٺاهي هئي،“ نيپئر جوش ۾ چيو.
ان رات جڏهن نيپئر ستو ته کيس صيفلونيا خواب ۾ نظر آيو هو، هي اها علائقو هو جتي هن وڏو عرصو حڪومت ڪئي هئي ۽ جتي سندس حقيقي جنگي صلاحيتون نروار ٿيون هيون، کيس خواب ۾ سندس ڀاءُ وليم به نظر آيو، جيڪو سندس هر ڀري ۽ وحشي عمل جي وڪالت ڪندو هو. هن ڏٺو ته وليم برٽش پارليمان ۾ بيٺل آهي، هائوس آف لارڊس ۾ چارلس نيپئر تي خوب تنقيد ٿي رهي، 45 سالن جي وليم جي منهن تي پرسڪون مرڪ هئي، هو ان وقت لارڊ آف سيلسبري جي پاسي کان ويٺل هو، هڪ آواز آيو هو:
”هاڻي وليم نيپئر کي ڳالهائڻ جو موقعو ڏجي ٿو.“ جوان قداور نيرين اکين وارو وليم نيپئر اٿي ڳالهائڻ شروع ٿو ڪري:
”صيفولنيا ۾ سر چارلس نيپئر جبل چيري رستا اڏيا، اُتي هن ايسٽ انڊيا ڪمپني جي خدمت لاءِ بندرگاهون آڏيون، ٻني ٻاري جا نئوان طور طريقا ڏنا، هن اُتان جي رهزن جاگيدارن سان جنگ ڪري عوام کي جئيڻ جو حق ڏنو، اُتان جو عوام کيس ديوتا طور پوڄي ٿو.“ ۽ لارڊ ايڊم وليم جي تنقيد تي نقطه چيني ڪندي چيائين:
”سندس هر ڪم ۾ ڪمشنر ساڙ جي بنياد تي رنڊڪ ٿي وڌي، ۽ سر چارلس نيپئر جهڙي رحمدل انسان تي ظالم هجڻ جا الزام هنيا.“ ان جملي تي نيپئر جي اک کولي وئي ۽ پوءِ کيس ننڊ نه آئي.
اها نئين سال جي شام هئي، ڇاوڻي تي موجود توپن منجهان گولن جا آواز ٿي آيا، جوان افيسر شراب پئي رهيا هئا ۽ سندن ميم صاحبائن سان نچيا ٿي. نيپئر سندس آفيس ۾ ويهي سنڌ جي نقشن تي غور ويچار ٿي ڪيو. هڪ سپاهي هڪ مڪاني هندو سيٺ هوت چند کي نيپئر وٽ وٺي آيو، جنهن جي مٿي ڳاڙهو تلڪ ۽ اڇي پڳ هئي، هن ٻئي هٿ جوڙي نيپئر کي ”رام رام“ ڪيو ته نيپئر کيس حيرت ڀري نظرن سان ڏٺو. هوت چند ڇاوڻي وارن کي مال وڪرو ڪري ڪري مڙئي انگريزي سکي ورتي هئي.
”حضور،“ هوت چند ٻئي هٿ جوڙي ڳالهايو: ”اوهان لاءِ هڪ خاص خبر آهي.“
”ڪهڙي خبر...!!“ نيپئر ويتر حيرت منجهان کيس ڏسندي پڇيو.
”هوش محمد ۽ ڄام چاڪر خان جوکيو انگريز ماباپ خلاف ويڙهه ڪرڻ وارا آهن،“ هوت چند رازداري واري نوع ۾ چيس. اهو ٻڌي نيپئر کان ٽهڪ نڪري ويو ۽ چيائين:
”هنن ٿلهن بيڊولن ميرن وٽ اهڙا ماڻهو به آهن جيڪا اسان جي فوج سان وڙهندا...!!“ هوت چند خاموشي ۾ سر هيٺ ڪري ڇڏيو.
هوت چند سندس ٻار ۽ ٻه ڀائر لوڪ چند ۽ تارا چند اصل شڪارپور جا هئا، ڪاروبار ڪندا ڪندا هو خيرپور ۾ آيا، جتي هڪ ڀيري ميرن هوت چند سان جهٽ ڪئي هئي، سندس منهن ڪارو ڪري گڏه تي چاڙهيو هون ۽ وچ بازار ۾ سندس گوڏ لاهي طوهر ڪرائي خوش ٿيا هئا، اتان جان بچائي هواول حيدرآباد آيو ۽ پوءِ ڪراچي جتي هو جوکين ۽ ميمڻن جي وچ ۾ ڪاربار ڪرڻ لڳو هو، ڪمپني بهادر 1836ع کان ئي ڪراچي ۾ ترسيل هئي. هوت چند کي اڪثر سندس ميرن هٿان تذليل ياد ايندي هئي ته سندس روح تڙپي اٿندو هو ۽ پوءِ هو انگريزن جو ميرن خلاف خبري ٿي ويو. کيس من ئي من پنهنجي ڌرتيءَ خلاف اهڙو ڪڌو ڪم ڪرڻ تي ندامت به ٿيندي هئي، پر وري جڏهن ميرن هٿان مليل ذلالت ياد ايندي هوس ته هو پاڻ کي دلاسو ڏيندو هو ته هو سنڌ ماتا خلاف نه پر وحشي ميرن خلاف آهي.
هوت چند جي 45 سالن جي زال لالي مائي هڪ ٿلهي عورت هئي، رنگ جي سانوري، سينڌ ۾ ڳاڙهو سندرو ۽ نرڙ تي گول ٽڪو هر وقت هوندو هيس، اڪثر هلڪي رنگ جون ساڙيون پائيندي هئي. ٽئي ڀائر ٽي منزله گهر ۾ رهندا هئا، سڀني کان هيٺ هوت چند، وچ وارو حصو تارا چند حوالي هو، جڏهن ته لوڪ چند مٿئين حصي ۾ رهندو هو. ٽنهي ڀائرن جي اولاد جو انگ پنج هو، انهن منجهان سڀ کان وڏي هوت چند جي اڻويهه سالن جي ڌيءَ ڦاڪان هئي، ڦاڪان تي ماءُ جي رنگ جو ذرو به اثر نٿيو هو ۽ ڏينهنو ڏينهن هوءَ خوبصورت ٿيندي ٿي وئي. چند خاندان جون چارئي مايون سڄو ڏينهن آچار لاءِ مصالا تيار ڪرڻ ۽ پاپڙ سڪائڻ ۾ گذارينديون هيون. پاڙي ۾ اهي ڳالهيون به هليل هيون ته ڦاڪان جو ڄام مهر علي جي گوڌ ورتل پٽ سجاد جوکيو سان ڪو چڪر پيو هلي، پر هوت چند ۽ سندس ڀائر ان کي به سازش سمجهي نطر انداز ڪري ڇڏيندا هئا. پاڙي جا سڀ گهر تقريبن ساڳي طرح اڏيل هئا. ڏکڻ طرف ننڍڙي بازار هئي، جتي سڀ کان وڌيڪ هٽڙيون هوت چند پارين جون هيون جن جو نالو هنن پنهن ڏاڏي تي ”راءِ چند هٽڙيون“ رکيو هو، اهي چيڪي مٽي ۽ گاري جا ٺهيل ننڍڙا دڪان هئا. هنن وٽ ڪپڙي، ڪريانه ۽ آچار جو وڏو ڪاروبار هو.
لالي مائي ڦاڪان ۽ ٻن ڏيراڻين سان گڏ آچار لاءِ ڳاڙها مرچ ڪٽڻ شروع ڪيا.
”ادي لالي،“ لوڪ چند جي خوبصورت زال پُنسي مرچ اکلي ۾ وجهندي چيس: ”مُني جي پيءَ جو خيال آهي ته اسان حيدرآباد جو چڪر ڏئي اچون.“
”ڇو..؟“ لالي مائي ساڙي جي پلو سان ڳيچي جو پگهر اگهندي چيس، هو ماڙي تي ويٺل هيون.
”اُتي ڪو اڏواڻي خاندان آهي، ڪپڙي جا واپاري آهن مُني جي پيءَ ان خاندان ۾ مُني جي وواهه جو فيصلو ڪيو آهي.“ پُنسي مرچن جي مٺ اکلي ۾ وجهندي چيس.
”اڇا،“ لالي مائي خوش ٿيندي چيس، سياري جو سج هو، سو کين تڪڙو تڪڙو ڪم اڪلائڻو هو. ان تي تارا چند جي زال لاجو جنهن کي ڪاٽن جي ڳاڙهي ساڙي پهريل هئي وچ ۾ ڳالهايو:
”پنڊت جي ڳالهه مندر ۾ ٻڌايو ٿي ته ايندڙ سال سنڌ ۾ وڏي ويڙهه ٿيڻ واري آهي جنهن ۾ ڪيترا ئي سنڌي جوان مرندا.“
”هي رام،“ لالي مائي ٻئي هٿ جوڙي آسمان ڏانهن ڏسندي چيو: ”ڇو وحشي ماڻهو اسان جي سک شانتي واري ڌرتيءَ کي تباهه ڪرڻ پٺيان پيا آهن.“ ۽ پوءِ هو چارئي خاموشي سان ڪم ڪرڻ لڳيون آچار برنين ۾ وجهي ماڙي تي رکي هيٺ لهي آيون.
سج لٿي جڏهن هوت چند گهر پهتو ته آسمان ڪارو ٿي رهيو هو، ڦاڪان کي اُتي موجود نه ڏسي حيرت منجهان زال کان پڇيائين:
”ڦاڪان ڪٿي آهي؟“
”مٿي ماڙي تي هوندي،“ لالي مائي جواب ڏنس ته هو حساب جون بنديون کولي ويهي رهيو. تان جو اهي ڊسمبر جا آخري ڏينهن ها، پر ان هوندي به ڪراچي ۾ ٻين علائقن جي مقابلي سيءَ جي سٽ گهٽ هئي. ماڙي تي بيهي ڦاڪان سياري جي اداس چنڊ کي تڪيو، گذريل ڪجهه مهينن کان سندس جذبا ۽ ڪيفيتون مٽجي رهيون هيون، هن سجاد جوکيو بابت سوچيو ته من اندر ۾ ڪتڪتايون ٿيڻ لڳس، کيس سجاد جا کهرا هٿ سندس نرم نازڪ بُت تي گهمندي محسوس ٿيا هئا، اهي هٿ سندس نرم گول ڇاتين ڏانهن وڌندي محسوس ٿيا. ڦاڪان هيٺ پٿريلي گهٽي ڏانهن ڏٺو، کيس ڪجهه بيچين مرد هيڏانهن هوڏانهن گھمندي نظر آيا. گذريل ڪجهه سالن کان سنڌ جي اميرن ڪراچي جا دروازا ايسٽ انڊيا ڪمپني تي کولي ڇڏيا هئا، جنهن بعد هن خوبصورت وسندي ۾ ڏڦير ۽ بيچيني جو عالم وڌڻ لڳو هو. هوءَ وري سندس خيالن ۾ ٻڏي وئي، کيس هڪ سال اڳ جو اهو ڏينهن ياد آيو جڏهن ڄام سجاد جوکيو سان سندس پهريون ڀيرو نظرون مليون هيون. اهي هوليءَ جا ڏينهن هئا ڪراچي جي گهٽين ۾ هر طرف رنگ ئي رنگ پکڙيو پيو هو، نوجوان ڇوڪرا ڇوڪريون وڏي کليل ميدان ۾ نچي ڪوڏي هڪ ٻئي تي نيرو، پيلو، سائو ۽ ڳاڙهو پاڻي اڇلائي رهيا هئا، نه ڪو هندو هو نه ئي وري ڪو مسلمان، نه ڪو ڇوت ني ئي وري ڪو اڇوت، بس هڪ خوشحال قوم جيڪا هر مذهبي ڏيهاڙو ساڳي ادب ۽ احترام سان ملائندي هئي، ٻئي جي مذهب جو احترام انهن لاءِ پنهنجي مذهب جي احترام برابر هو. ان هولي واري ڏيهاڙي هر سال جيان سنڌي هندو عورتون رنگ برنگي ساڙيون پائي صبح سويري مندر ڏانهن ويون هيون، ائين ٿي لڳو ڄڻ ديوي ديوتا پاڻ آسمانن تان لهي ڪراچي جي سک ۽ سلامتي جو آشرواڌ ڏئي ويا هجن. ان ميدان جنهنجي ٻنهي پاسن کان جابلو ٽڪريون هيون تي هندو واپارين چوڙين، مٺائي ۽ پاپڙم جا ٺيلا هنيا هئا.
ڄام مهر علي ميدان جي آخري ڇيڙي تي ٻين مردن سان کٽن تي ويٺل هو، سندس هٿ ۾ ڀنگ جو پيالو هو، ڪجهه هندو وڏڙا جوا ڪري رهيا هئا، ڄام مهر علي پيالي منجهان آخري ڍڪ ڀري پيالو کٽ جي سرهاندي کان رکي ڳاڙهين مڇين تي هٿ ڦيرندي ڳالهايو:
”ڀائرو اڄ شام مون سموري بستي جي تفريع لاءِ حيدرآباد منجهان لانگهن کي گهرايو آهي، جيڪي اسان لاءِ دودي سومري جو قصو پيش ڪندا، پنهنجي ٻارن ٻچن سان سج لهڻ مهل ميدان تي اچجو.“ سڀني مردن هاڪاريءَ ۾ ڪنڌ لوڏيو هو.
ان ڏينهن شام جو جئين سج لٿو هو ته ڪراچي جا سمورا سنڌي ميدان ۾ گڏ ٿيا هئا، عورتون ڪڇن تي ٻار کنيو اينديون ٿي ويون، جوان ڇوڪريون ٽهڪ ڏينديون ميدان جي هڪ حصي ۾ هيٺ مٽي واري پٽ تي وهنديون ٿي ويون.
هڪ نوجوان لانگهي جنهن کي ڳاڙهو لباس ۽ پيلو پٽڪو پهريل هو، رنگ جو سانورو ۽ مڇن جي ساوڪ مس آئي هوس، تنهن وچ ۾ بيهي چنگ جي تارن منجهان ساز ڪڍي ماحول خوشگوار ڪري ڇڏيو ۽ پوءِ ٻئي هٿ آسمان ڏانهن اڀا ڪندي دعا گهري هئائين:
”سائيم سدائين ڪرئين مٿي سنڌ سُڪار،
دوست مٺا دلدار عالم سڀ آباد ڪرئين.“ ان کانپوءِ هڪ پڪي عمر جو سگهڙ وچ ۾ اچي بيٺو، کيس به مٿي تي پٽڪو پهريل هو، هٿ ۾ ڏنڊو هوس، ٿلهين ڪارين مڇين کي وٽ ڏنائين. ان دوران ڄام مهر علي جي نوڪر ڄام ۽ ان سان گڏ ويٺل بزرگن اڳيان باهه جو مچ ٻاريو هو. سگهڙ ڏنڊو زمين تي هڻي ڳالهائڻ شروع ڪيو:
”ڀائرو ۽ ڀئنرو هي داستان اسان پنهنجي وڏڙن کان ٻڌندا پيا اچون ۽ هن عظيم داستان جو ذڪر ڀٽائي گهوٽ پڻ سندس شاعري ۾ ڪيو آهي، مرشد جي شاعري به فقيرن جي سيني ۾ سانڍيل آهي. آئون سگهڙ ڪانڊيرو سنڌي دعا ٿو ڪريان تن ڌڻي اوهان جي سيني ۾ لڪل سڀ شڪ ڏور ڪري، مون هي داستان پنهنجي ابي سگهڙ گيدوڙي سنڌيءَ کان ٻڌي، جنهن سندن ابن ڏاڏن کان ٻڌي.“ هو هڪ پل لاءِ چپ ٿي ويو، هر ڪو کيس غور سان ٻڌي رهيو هو، ڄام جي ماڻهن اڳئين قطار کان مٽي جي ناسي پيالن ۾ کير ورهائڻ شروع ڪيو هو. سگهڙ ڪانڊيري وري زمين تي ڏنڊو هڻي ڳالهايو:
”اي الله سائين جيڪڏهن آئون هن داستان منجهان ڪو هڪ لفظ لڪايان يا وري وڌائي پيش ڪريان ته منهنجي ڄڀ ڪٽي ڇڏج.“ ۽ پوءِ هن وڏو ساهه کڻي قصو شروع ڪيو هو:
” اسان لانگها سومرو گهراڻي جي دودو ٽيون پٽ خفيف کي سندس بهادري ۽ شجاعت جي ڪري عزت سان ڳائيندا آهيون. ڳالهه ڪجي ٿي سنڌ جي سومري راجا خفيف کي ٻن زالن منجهان ٻه پٽ چنيسر ۽ دودو هئا، راجا خفيف جي وفات کانپوءِ سنڌ جي وڏڙن اهو فيصلو ڪيو ته چنيسر کي سنڌ جي بادشاهي جو تاج ڏنو وڃي، جڏهن اهو وقت آيو ته چنيسر اهو چئي ته: آئون امان کان پڇي اچان، گهر ڏانهن ڀڳو سندس اها ڳالهه سنڌ جي وڏڙن کي پسند نه آئي ۽ دودي کي سنڌ جي حڪمراني ڏئي ڇڏيائون. جڏهن چبيسر ماءُ کي اها خبر پئي ته هوءَ سينو پٽي رڙيون ڪرڻ لڳي:
انداتا ان کان ته مونکي ڌيءَ جو اولد ڏئين ها. هو طعنو چنيسر جو سينو چيري ويو ۽ حڪمت حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌ جي وڏڙن کي گڏ ڪيائين. جڏهن سنڌ جي وڏڙن سندس ساٿ نه ڏنو ته هن مدد لاءِ دليءَ نالي ڏيهه جو زخ ڪيو جتي علادين خليجي نالي ڪو شخص حاڪم هو. ان ڏيهه ۾ رولندي رولندي چنيسر کي ڪيترا ئي ڏينهن ٿي ويا پر درٻار تائين نه پهچي سگهيو. هڪ موقعي جي ڳولا ۾ هو بازارون لتاڙيندو رهيو ۽ شهزادي منجهان فقير جو ڏيک ڏيڻ لڳو. دليءَ جي هڪ ڪوٺي تي هو جمنا نالي نچڻي سان مليو، جنهن جي چمڙي جو رنگ چيٽو، اکيون بادمي رنگ جون ۽ چيلهه جيڏا ڪارا ريشمي وار هيس، نچڻ مهل انگ انگ کي لوڏڻ جي ماهر هئي. سندس گول ڀريل سينو هن جي حسن کي چار چنڊ هنيو ٿي ويو. ملاقات جي ٻين رات جمنا چنيسر جي پاسي کان ليٽيل هئي، چنيسر سوچن ۾ ٻڏل هو. جمنا هن کي ڏسندي سوال ڪيو:
اي پرديسي! ڇا جمنا جي خوبصورتي تنهنجا هوش خطا ڪيا آهن، يا ٻيو ڪو راز سيني ۾ سانڊيل اٿئي؟
چنيسر سندس ڪارن ريشمي وارن ۾ هٿ ڦيرندي جواب ڏنس:
اي سهڻي، قسم تنهنجي ڳاڙهن چپن جو، جن منجهان مون ٻن رات کان عشق جو جام ڀريو آهي، مونکي رڳو هڪ شيءَ ٿي کٽڪي ته سنڌ جهڙي عظيم سلطنت جو شهزادو هوندي به آئون تنهنجي بادشاهه جي درٻار ۾ داخل نه ٿي سگهيو آهيان.“ سگهڙ ڪنهن کي پريان کان ايندي ڏٺو ته خاموش ٿي ويو، هوت چند، سندس ٻه ڀائر گهر وارن سان ميدان طرف ٿي آيا، مرد اڳيان اچي ويٺا، جڏهن ته عورتون ماين سان اچي ويٺيون. ڦاڪان کي گلابي شلوار قميص پهريل هئي، هوءَ لالي مائي جي پاسي کان ويٺي، هن ٻئي طرف ڏٺو هو، سندس نظرون سجاد جوکيو سان مليون، ان وقت کيس مٿي اڇو پٽڪو هو، ڦاڪان جي اکين ۾ عجيب چمڪ اچي وئي ۽ پوءِ حيا ڪارڻ هن اکيون جهڪائ ڇڏيون.
سگهڙ ڪانڊاري وري قصو شروع ڪيو هو:
”جمنا سندس کليل وار چنيسر جي سيني تي ناز سان ڇڏيندي چيس: ته تون هڪ شهزادو آهين...!!
چنيسر: ها....
جمنا مرڪندي: ڪهڙي ملڪ جو؟
چنيسر، ڌرتيءَ کان وڇوڙي جو وڍ سهندي: منهنجو ملڪ سنڌ سڏرائبو آهي.
جمنا: مون ته ڪڏهن اهڙي ملڪ بابت نه ٻڌو آهي.
چنيسر هنجي اکين ۾ ڏسندي: ته پوءِ توکي پنهنجي قمست تي ماتم ڪرڻ گهرجي.
جمنا، اڻتڻ منجهان: اي شهزادا! مونکي پنهنجي ملڪ بابت ڪجهه ٻڌاءَ.
چنيسر اکيون بند ڪري سندس ملڪ جا واهه، نديون، جبل، گهوڙا، فيصلن سان آباد زمينون ياد ڪرڻ لڳو ۽ پوءِ آهه ڀري چيائين: منهنجو تعلق هڪ امير ملڪ سان آهي، اتي جا ماڻهو سک ۽ شانتي سان رهندا آهن، هڪ ٻئي جي عزت ۽ پيار سندن ڌرم آهي، بهار جي موسم عورتون امن جا گيت ڳائينديون آهن، گرمين ۾ انبن جو ٻور اسان کي راحت ڏئي ويندو آهي، خزا ۾ به ڏک اسان ڏانهن نه اچي ۽ سردي جو ڀليڪار اسان ماکي مکڻ سان ڪندا آهيون، منهنجي ملڪ ۾ بک ڪارڻ ڪير به نه مرندو آهي، اُتان جا فقير به پيٽ ڀري کائيندا آهن، اهو آهي منهنجو مقدس ملڪ سنڌ. جمنا سنڌ جي اهڙي نظاري جي سونهن ۾ ٻڏي وئي ۽ چنيسر جي مٿان ايندي چيائين:
جيڪڏهن آئون توکي علادين جي درٻار تائين پهچايان ته مونکي ڇا ملندو؟
چنيسر جمنا جي بادمي اکين ۾ ڏسندي: آئون سنڌ جي سون سان تنهنجو جسم ڀري ڇڏيندس، چاندي ۾ توريندس ۽ هيرا جوهر تعفي ۾ ڏيندس.
چنيسر جي اهڙي اڻتڻ تي جمنا کان ٽهڪ نڪري ويو هو ۽ چيائين:
بس هي شهزادو رڳو ايترو ئي ڪري سگهي ٿو؟
ان تي چنيسر جوش ۾ چيس: جيڪڏهن اهو ڪم ٿي ويو ته آئون توکي پنهنجي شهزادي بڻائيندس.
اهو ٻڌي جمنا جون اکيون چمڪڻ لڳيون هيون.
جمنا جا واسطا علادين جي درٻار جي هڪ خاص شخص سان هئا، ٻن ڏينهن ۾ هن چنيسر لاءِ خليجي جي درٻار جو رستو هموار ڪرائي ڇڏيو.
علادين خليجي چوچين ڏکين ۽ ٻوچي ڏاڙهيءَ واري شخص هو، جنهن جي چمڙي جي رنگ ۾ پيلاڻ صاف نظر ٿي آئي، چنيسر جي خليجي تي نظر پئي ته دل ئي دل ۾ چئي ويٺو: ڪهڙو نه مڪروهه چهرو اٿس، هن ڪهڙا سٺا ڪم ڪيا هوندا جو هيڏي وڏي سلطنت ملي اٿس..؟؟
چنيسر مڌن الملڪ نالي شخص سان بيٺل هو، مڌن45 سالن جو ڳاڙهو ڳٽول شخص هو، جنهن جو پيٽ مٽڪي جيان گول ۽ ٻاهر نڪتل هو.
علادين جي پڇا ڪرڻ تي مڌن احترام ۾ جهڪي ٻڌايس: حضور هي شخص پاڻ کي سنڌ ملڪ جو شهزادو ٿو چئورائي.
علادين چنيسر کي غور سان ڏٺو هو، چنيسر ساڄو هٿ مٿي ڪري کيس سلامي ڏني ۽ نوڙت ۾ ڪنڌ هيٺ جهڪايو. مڌن وري ڳالهايو: حضور سندس چوڻ آهي ته هن جي ننڍي ڀاءَ دودي سومري کي دوکي سان سنڌ جي تخت تي ويهاريو ويو آهي، اصل حق هي آهي.
چنيسر: جيڪڏهن دلي جي هن عظيم رياست منهنجي مدد ڪئي ته آئون سنڌ جي نئين حڪمران طور دلي حڪومت جي ماتحت رهندس.
اهو ٻڌي علادين سوچ ۾ پئجي ويو ۽ پوءِ اٿي بيهي فيصلي واري انداز ۾ چيائين: اڄ کان اسان چنيسر کي پنهنجو دوست مڃو ٿا ۽ سندس مدد ڪرڻ جو اعلان ٿا ڪريون.
سڀ درٻاري اٿي بيٺل هئا، سڀني جي واتان واهه واهه کانپوءِ چنيسر کي نئين دوستي لاءِ مبارکون نڪتيون هيون.
مڪار خليجي سنڌ جي بهادر سپوت دودو سومرو ٽيون کي لکي موڪليو ته جيڪڏهن هو سنڌ ۾ پنهنجي حڪومت باقي ڏسڻ گهري ٿو ته پوءِ پنج ڪنواريون شهزاديون، هيرا جوهر، ۽ سنڌ جي سالني اُپت جو ٽيون حصو دليءَ حڪومت کي ڏئي.
بهادر دودوخط پڙهي جوش ۾ اچي ويو ۽ هڪدم درٻار جي بزرگن کي گڏ ڪري اهو معاملو سندن آڏو رکيان.
ڀونگر (58 سالن جو هڪ بزرگ) جوش ۾ ڳالهايو: 16 پوشتن تائين اسان سومرن آڏو ڪنهن به مڪار اهڙي شرط نه رکي آهي، اهو اسان سنڌين جي غيرت تي ٺٺولي آهي، جيڪڏهن اسان هي ناپاڪ ۽ غليظ شرط قبول ڪيو ته اسان سنڌي ڪنهن به سر کڻي نه جئي سگهنداسين. آئون ته چوان ٿو اسان کي جنگ جو اعلان ڪرڻ گهرجي.
جئين ته دودي رتوڇاڻ کان پاسو ٿي ڪرڻ چاهيو ان ڪري وڏڙن جي مشوري سان سو گهوڙن ۽ هاٿي جو تحفو مڪار خلجيءَ ڏانهن اماڻيو ۽ سندس خط جي سخت مزاحمت ڪندي خط لکي موڪليائين ته اها شرط سنڌي قوم جي روايتن جي خلاف آهي، سنڌي ازل کان زر ۽ زمين تي سر ڏيندا آيا آهن.
اها خبر جڏهن چنيسر کي پئي ته هو خلجيءَ جي درٻار ۾ آيو ۽ چيانس:
دودي سومري کي سندس طاقت تي ناز آهي، ان ڪري ئي ته اوهان جي هيڏي وڏي بيعزتي ڪئي اٿائين.
مڪار خلجيءَ جي من ۾ ٻئي رٿ هئي، سو هن سنڌ تي ڪاهه جو اعلان ڪيو. چنيسر جي منهن تي مرڪ اچي وئي هئي. جڏهن دودي کي خلجي جي ڪاهه جي خبر پئي ته سنڌ جي بهادر فرزند به پنهنجو لشڪر تيار ڪيو.“ ان تي لوڪ داستان جو پهريون حصو پورو ٿيو هو، ڄام جا خادم کير پيارڻ ۾ مصروف هئا، ڄام چاڪر خان جوکيو، سندس چاچي ڄام مهر علي جي پاسي کان ويٺل، بيقراري منجهان ٻئين حصي شروع ٿيڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو، سندس من ۾ سنڌ جي رکوالي جو جذبو جوش سان بيدار ٿي ويو هو. ڪانڊري ڳالهائڻ بند ڪيو هو ته ويٺلن پاڻ ۾ سس ڦس ڪرڻ شروع ڪئي هئي، لالي مائي ڄام مهر علي جي گهر واري زليخان سان ٿي ڳالهايو، سندس پاسي کان ويٺل ڦاڪان جو نظرون ڄام سجاد ڏانهن ويون هيون، وري ٻنهي جون نظرون مليون ته ڦاڪان جي دل ۾ گدگدي ٿي هئي ۽ سندس گول منهن تي حيا جي هڪ لهر آئي هئي. هو هڪ ٻئي ۾ ايترو ته مڌهوش ٿي ويا هئا جو انهن کان اهو به وسري ويو ته پوڙهي لانگهي زمين تي ڏنڊو هڻي ٻيهر ڳالهائڻ شروع ڪري ڏنو آهي. نيٺ سجاد جوکيو ڪانڊري جي آواز تي نظرون ٻئي طرف ڪري ڇڏيون هيون.
هن ڳالهايو هو: ”سنڌ جي بهادر پٽ سومرن جون زنانيون سندس وفادر دوست ڪڇ جي سمي حاڪم ابراهيم ابڙو ڏانهن روانا ڪيون، سمي حاڪم دودي سومري جي مدد لاءِ جوانن جو هڪ جٿو اماڻيو. روپاماڙي کان اڳيان ميدان تي ٻئي فوجون آمهون سامهون ٿيون هيون، نگارن تي ڏونڪا هنيا ويا هئا، گهوڙا مٽي اڏائيندا دشمن ڏانهن وڌڻ لڳا هئا. دودو چيتي جي چنگهاڙ ڪندو دشمن ڏانهن وڌيو، دشمن جي اڳئين قطار ۾ چنيسر سومرو خلجيءَ سان گڏ ويٺل هو، جئين ئي دودي سومري جي ڀاءُ تي نظر پئي ته ويتر سندس رت ٽهڪڻ لڳو.
دودي جي فوج جو اهم ويڙهاڪ اٺاويهه سالن جي سانول خان حيرت منجهان دشمنن کي ڏسندي چيو هو: هي تي چنيسر سومرو آهي، اوهان جو ڀاءُ....!!
دودو سومرو جوش ۾: غدار نه ڪنهن جو ڀاءُ هوندو آهي ۽ نه ئي وري ڪنهن جو پٽ، غدار بس غدار هوندو آهي؟ ۽ پوءِ سنڌي لشڪر سان مخاطب ٿيندي دودي سومري رڙ ڪئي: آئون چاهيندس ته چنيسر کي منهنجي هٿان موت اچي. سنڌ تان سر به قربان.......
سموري لشڪر تلوارون هوا ۾ لوڏيندي هڪ آواز ۾ رڙ ڪئي هئي: سنڌ تان سر به قربان......
اهيو دودو سومرو ببرشير جيان اڳيان وڌيو، دشمن ٿرٿلي ۾ پئجي ويا، جيڪو سندس سامهون ٿي آيو ته اک ڇنڀ ۾ هن جوڌي جي تکي تلوار جي ڀيٽ ٿي ٿيو، خلجيءَ دودي جي للڪار ٻڌي ته سندس بُت ۾ رڦڻي پئجي وئي، دودو پيادن جو پهرو ڀڃي خلجيءَ جي هاٿي ڏانهن وڌڻ لڳو، ته دشمن جا تير باز هاٿي جي چوڦير جمع ٿي ويا ۽ ڪنڌور سنڌي پٽ تي تير وسائڻ لڳا، هڪ تير دودي جي سيني کي چاڪ ڪري ويو، دودو گهوڙي تان هيٺ پٽ تي اچي ڪريو، سندس لباس مٽي ۾ ڀرجي ويو، ۽ زمين تي سندس رت ڦڙا ڪريا، زمين باهه جيان تپي گرم ٿي وئي.... اهڙي ناحق تي آسمان به ڳاڙهو ٿي ويو. دودي سومري جي واتان چچريل رڙ نڪتي هئي: سنڌ تان سر به قربان...... سنڌ جوڌو اٿيو هو، سٺ ڏئي سيني ۾ لڳل تير ڪڍي پٽ تي اڇلائي دشمن ڏانهن وڌڻ لڳو، سندس پٽيان آسمان کي ڏڪائيندڙ هڪ رڙ آئي هئي:
سنڌ تان سر به قربان...... دودي سومري مڙي ساٿين ڏانهن ڏٺو، سندس لشڪر دشمن تي ڪڙڪيو ته سندس منهن تي پرسڪون مرڪ اچي وئي هئي.
مڪار دشمن جو هڪ تير اچي دودي جي کاٻي ران ۾ لڳو......
اي زمانا..... اي زمانا....... جوڌو جوان دودو ٻيهر گوڏن تي آيو هو، ڌرتي ڄڻ باهه اوڪاري هئي، هن آسمان ڏانهن ويران اکين سان ڏٺو. پنج سنڌي جوڌا دودي وٽ گول دائرو ٺاهي بيهي رهيا ۽ دشمن ڏانهن وڌيا، مڪار دشمن اڳيان وڌڻ بدران پٺيان ٿيڻ لڳو. ايتري ۾ اولهه کان ڌوڙ اڏائيندڙ گهوڙا جنگ جي ميدان ڏانهن وڌڻ لڳا، سنڌين ان طرف ڏٺو هو، سومرو جون راڻيون ۽ شهزاديون جنگ جي ميدان ڏانهن وڌنديون ٿي آيون ۽ آواز ٿي آيو:
سنڌ تان سر به قربان......
غدار چنيسر جڏهن اهو لقاءُ ڏٺو ته سندس منهن تي دانگي ملجي وئي، ندامت جي احساس ۾ هو پاڻي پاڻي ٿيڻ لڳو ۽ پوءِ خلجيءَ جي سواري تان لهي دودي سومري ڏانهن وڌڻ لڳو، خلجي کي هي ماجرا سمجهه ۾ نه آئي، سندس تيربازن چنيسر جو نشانو ورتو ۽ هاڻي چنيسر جي پٺي تيرن سان ڀري ڇڏيائون، پر پوءِ به چنيسر ڀاءُ وٽ اچي پهتو هو، ڀاءُ جي پيرن تي مٿو ٽيڪيائين، دودي آسمان ڏانهن نيهاري اکيون بند ڪري ڇڏيون هيون ۽ پوءِ ڀاءُ تي وار ڪري سندس سسي ڌڙ کان ڌار ڪيائين. دودو ساٿين سان گڏ دشمن ڏانهن وڌيو، خلجيءَ جي فوج ٽن پاسن کان گهري ۾ اچي وئي اڌ فوج مارئڻ بعد مڪار خلجي پٺيان هٺيو ۽ دليءَ ڏانهن واپش وريو، سنڌي ميدان ماري ويا، پر گهايل دودو سومرو ٽي راتيون سُر ۾ تڙپڻ کانپوءِ شهيد ٿي ويو.“ لوڪ داستان جي پوري ٿيڻ تائين ڄام چاڪر خان جوکيو دل ۾ پڪو پيهه ڪري ويٺو هيو ته هو انگريز سامراج خلاف هوش محمد سان گڏجي جنگ ڪندو. هر ڪو اٿي گهرن ڏانهن وڃڻ لڳو هو، سجاد جوکيو اٿي زائفائن جي وڃڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو، ڦاڪان واريون هن وٽان گذريون ته ڦاڪان هن ڏانهن احساسن سان ڀريل هڪ مرڪ اڇلائي هئي، جنهن نوجوان ڄام دل هاري ويٺو. ڦاڪان سندس ماءُ جي پٺيان هلي ٿي، ڪنهن کي به اهو اندازو نه هو ته هڪ پريم ڪٿا جنم وٺڻ واري آهي. ڦاڪان به مومل، سهڻي ۽ سسئي جي راهه تي هلڻ لاءِ تيار ٿي پئي هئي. رات ڪاري ٿي چڪي هئي، ڄام سجاد ڦاڪان جي پٺيان پٺيان هن جي گهر تائين هلندو آيو، سندس گهروارا گهر هليا ويا هئا. ڦاڪان هڪ ڀيرو مڙي ڏٺو، کيس وڻ وٽ ڪو بيٺل نظر آيو ته هوءَ هيڏانهن هوڏانه ڏسي ان طرف وئي هئي، وڏن ساهن ڪارڻ سندس گول سينو اندر ٻاهر ٿيڻ لڳو، مٿان اهو به خوف هيس ته ڪو کيس رات جي هن پهر هڪ جوان ڇوڪري سان نه ڏسي وٺي. پر پوءِ به دل پڪو ڪري ان ڏانهن آئي.
”آئون سجاد جوکيو، ڄام مهر علي جوکيو جو پٽ آهيان،“ ان شخص نرم لهجي ۾ سندس نازڪ جسم کي نظرن سان چيرندي چيو هيس.
”آئون ڦاڪان آهيان، سيٺ هوت چند جي ڌيءَ،“ هن وڏا ساهه کڻندي جواب ڏنس.
”سڀاڻي سج لٿي کان پوءِ آئون ميدان جي پريان ڀٽ وٽ تنهنجو انتظار ڪندس،“ سجاد سندس گول چهري ۾ ڏسندي چيو هو. ڦاڪان هڪ دفعي هن جي منهن ۾ ڏسي کلي گهر ڏانهن ڀڄي وئي هئي. سجاد کي سمجهه ۾ نه آهيو هو ته ڦاڪان ايندي يا نه....!! اها سڄي رات هو بستر تي تڙپندو رهيو هو، ننڊ سندس نيڻن کان چورائجي وئي هئي، هو عشق جي اوڙاهه ۾ اچي ڦاٿو هو. ٻئي ڦاڪان جئين سندس اکيون بند ٿي ڪيون ته سندس اکيين آڏو ڄام سجاد جو ڪڻڪائي چهرو ٿي اچي ويو، جنهنجي ڪري پاڻمرادو مرڪي ٿي پئي، هوءَ پڻ ان اڻتڻ ۾ هئي ته کيس ڀٽ ڏانهن وڃڻ گهرجي يا نه..... هوءَ ڪو به فيصلو نه ڪري سگهي، عشق جي ديوي هوريان هوريان هن تي سواري ٿيندي ٿي وئي، سندس من عجيب خيال ٿي پيدا ٿيا، جن جي ڪري کيس سموري جسم ڪتڪتايون ٿي محسوس ٿيون.
ٻئي ڏينهن صبح کان ئي ڦاڪان ماءُ وارن سان گڏ ماڙي تي آئي هئي، سندس ماءُ ۽ چاچيون آچار جو سامان تيار ڪرڻ لڳيون هيون، ڦاڪان اتي هوندي به اتي نه هئي، سندس روح عشق جي واديءَ ۾ محبوب سان گڏ گهمي رهيو هو. هن بيخيالي ۾ آچار ۾ مرچون وڌيڪ وجهي ڇڏيون هيون.
”ڇوري ڇا ٿيو اٿئي، سڄي آچار جو منهن ڪارو ڪري ڇڏيائي،“ ماءُ جي رڙ تي ڇرڪ ڀريو هئائين. شام تائين سندس بيقراري جو عالم وڌي ويو هو، هن ائين ڀانيو هو ڄڻ وقت بيهي رهيو آهي، انتظار جي هي پل هن جنم ۾ ختم نه ٿيندا. ٻن پهرن کانپوءِ هوءَ وهنجڻ وئي هئي، بدن تي خوب ميٽ مليو هئائين.
سج لٿو هو ته پاڙي جون هندو عورتون ٽولو ڪري رام جي مندر ڏانهن پوڄا ڪرڻ لاءِ نڪتيون هيون. هي مندر وسنديءَ کان ڪجهه پرڀرو پاڻي جي تلاءُ جي پاسي کان اڏيل هو. هڪ مندر ئي پوري ڪراچي ۾ اها عمارت هئي جيڪا پڪي ٺهيل هئي، ان ۾ رام جي، سيتا ماتا ۽ لڪشمي ديوي جون سنگمرمر منجهان تارشل مورتيون رکيل هيون. ٽنهي جي چرنن ۾ هر وقت ڏئيا ۽ اگربتيون ٻيون ٻرنديون هيون، مندر جي رکوالي 65 سالن جو ديوان دينو ناٿ ڪندو، جنهن جي مٿي، ڏاڙهي ۽ سيني جا وار اڇا ۽ گهاٽا هئا. اڳاري جي شام جو سج لهڻ کانپوءِ ديوان دينوناٿ هندو عورتن ۽ ٻارن کي گيتا، رامائڻ، ويدن ۽ مهاڀارت منجهان شلوڪ پڙهي ٻڌائيندو هو. مندر جي دخلي لاءِ ٻه چار ڏاڪا چڙهي اچڻ سان ئي پڌر شروع ٿي ويندو هو، جتان تلاءُ جو ڏيک چيٽو ملندو هو. ان شام به هندو عورتون رام، سيتا ۽ لڪشمي جا چرن ڇوهي پڌر تي ويهڻ لڳيون هيون. ڦاڪان به ماءُ سان گڏ پوڄا ٿي ڪئي، سندس نظرون جڏهن رام ۽ سيتا ماتا جي مورتين تي پئي ته کيس ان ۾ سجاد جوکيو ۽ پنهنجي شڪل نظر، جنهن جي ڪري هن کان هلڪڙو ٽهڪ نڪري ويو هو، لالي مائي ڌيءَ کي حيرت ۽ ڪاوڙ ڀري نظرن سان ڏٺو هو. ان کانپوءِ هوءَ ماءُ ۽ چاچين سان ٿلهي تي اچي ويٺي هئي.
پوڙهو پوڄاري نم جي ٿڙ کي ٺيڪ ڏئي ويٺو ۽ رام جي جو قصو ٻڌائڻ شروع ڪيائين:
”ڀنواس کان اڳ شري رام جي هنگلاج جي ياترا لاءِ نڪتو ۽ جڏهن هن هنڌ تي پهتو ته هتان جي مٽي منجهان کيس امن، شانتي ۽ سُک جي مهڪ آئي هئي، ۽ پنهنجي ڀڳت سان هن جڳهه تي هڪ مندر اڏڻ جي خواهش ظاهر ڪيائين، سندس اهڙي خواهش تي ڀڳتن هي رام مندر اڏيو، جتي روز رات جو ديويون ديوتا لهي ايندا آهن ۽ شانتي جو رقص ڪندا آهن، تان جو مها آتما شيو جي پڻ هتي جلوا ڏيکاريندو آهي.“ هڪ لمحي جي وقفي کانپوءِ دينوناٿ رامائڻ جا شلوڪ سر ۾ پڙهڻ لڳو هو:
”جڏهن لنڪا جي ناپاڪ بادشاهه راوڻ سيتا ماتا کي اغوا ڪري کڻي ويو ته شري رام جي سنڌ آيو ۽ غيرتمند سنڌين کان راوڻ خلاف ويڙهه ۾ مدد ورتائين.“ ۽ پوءِ هو رامائڻ جو قصو ٻڌائيندو رهيو. هندو عورتون اکيون بند ڪري ڪنڌ لوڏي رهيون هيون، آسمان سرمائي ٿيڻ لڳو هو. ان ڏينهن ڦاڪان کي رامائڻ جي قصي ۾ مزو نه آيو هو، ان ڏينهن هن جي دل پنهنجي رامائڻ ٿي لکڻ گهري. هن ماءُ ۽ چاچين ڏانهن ڏٺو، اهي قصي ۾ مهو هيون، ڦاڪان هي قصو ڪيترا ئي ڀيرا ٻڌي چڪي هئي، انڪري کيس خبر هي ته هن وٽ گهڻو وقت آهي، هو هوريان هوريان اٿي، الڳ حصي ۾ بيهي پراٿنا ڪرڻ لڳي، پوڙهي دينوناٿ کيس ڏسي اهو سمجهيو ته هوءَ پوڄا ڪندي رهندي، هن کي نظر انداز ڪري ڇڏيو هو، ڦاڪان موقعي جو فائدو وٺي مندر کان کسڪي وئي هئي، تڪڙيون وکون کڻندي هو ڀٽ ڏانهن آئي هئي، سندس ساهن جو وهڪرو اتيرو ته تيز ٿي ويو هو جو کيس ائين لڳو ڄڻ دل سندس نازڪ نفيس سينو چيري ٻاهر نڪري ايندي. اوندهه ڪارڻ ويتر هن تي خوف طاري ٿيڻ لڳو هو.
”ڦاڪان،“ اچتو مرداڻو آواز سندس ڪنن تي پيو، هوءَ ويتر ڊڄي وئي هئي. هن سجاد جوکيو جون اکيون سڃاڻي ورتيون هيون، سندس من اندر جي ڪيفيت ويتر سنڌو درياهه جيان بيقرار ٿي پئي ۽ پوءِ پاڻ کي گهڻي دير تائين محبوب جي ٻانهن ۾ ڇڏي ڏنو هئائين. سندس نرم نازڪ تن سان جڏهن سجاد جو مضبوط گرم جسم مليو هو ته هن جي تن ۽ من منجهان سسراٽيون نڪري ويون هيون. سجاد جا هٿ سندس گول ڀريل سيني سان ٽڪرايا هئا، ڦاڪان جي مٿئين چپ وٽ پگهر جون بوندون اچي ويون هيون.