11
”اسان جي بهادر دوست هوش محمد طرفان نياپو پهتو آهي، هو حيدرآباد وٽ فرنگين خلاف ميدان ۾ رهندو، جڏهن ته اسان کي جهرڪ طرف وڌڻ جي صلاح ڏني آهي، جهرڪ جي حاڪم سنڌ خلاف ويندي انگريزن جي مدد ڪئي آهي.“ هڪ پل جي خاموشي کانپوءِ ڄام چاڪر زور سان نعرو هنيو:
”نعرا حيدري.....“
”يا علي،“ سڀني بيٺلن وڏي واکي نعري جو جواب ڏنو. ڪريم داد اڳيان وڌي ڄام سان گڏ بيٺو ۽ هوش محمد جو ٻڌايل نعرو ورجايائين:
”مر ويسون مر ويسون، پر سنڌ نه ڏيسون.....“
سنڌ تان سر به قربان،“ بيٺل سنڌي جوان وڏي واکي نعرو هنيو: ” سردار ڄام چاڪر خان جوکيو زندهه آباد..... هوش محمد زندهه آباد....... سنڌ جا ٻه سچا جوڌا جوانو سنڌ لاءِ لبيڪ..... سنڌ لاءِ لبيڪ.....“
ڪريم داد جهڪي ڄام چاڪر جي پيرن تي هٿ رکي موڪلايو، ڄام چاڪر کيس ڪلهن کان وٺي مٿي ڪري چيو:
”اسان جي بهادر يار هوش محمد کي چئجان ڄام چاڪر هن جي حڪم تي تيار آهي.“ هن پوءِ کيس ڀاڪر ۾ ڀري ڇڏيو.
سنڌين جي ڇاوڻي تي حملي جي خبر ڪلڪتي تان وڃي پهتي ته ميجر پريڊي کي سو سپاهين سان گڏ ڪراچيءَ ڏانهن مڪليو ويو. فرنگين کان اڃا افغانستان وارا ڦٽ ئي نه وسريا هئا، جو وري هي نئون وڍ. اول پيرڊي ڇاوڻي تي قبضو بحال ڪيو ۽ پوءِ ڄام چاڪر جي ڳولاءَ ۾ لڳي ويو، گشت دوران هو هر ڪنهن جي بيعزتي ڪرڻ لڳو هو. هو پنج فٽ اٺ انچن جو قداور مڙس هو، منهن ٽماٽي جيان هر وقت ڳاڙهو رهندو هوس ۽ ان تي سونهري مڇون کيس ويتر خوفناڪ بڻائي وينديون هيون، هو عمر ۾ 58 سالن جو هو. ڪمپني جو دٻدٻو قائم رکڻ لاءِ هن ٽيهه کن سنڌي جوان گرفتار ڪيا ۽ هنن تي جسماني تشدد ڪرڻ لڳو. پريڊي کي سموري ڪپمني ۾ عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو هو، اهو پريڊي ئي هو جنهن سامونڊي چورن کي همتائي اڳيان آندو ۽ دنيا جي مٿي ۾ هڪ نئون فتنو هڻي ڇڏيو، جيڪي انگريزن لاءِ اسپينين، چينين ۽ ٻين قومن جا سامونڊي جهاز ڦرندا هئا، پر هاڻي سمنڊ ۾ انگريزن جا جهاز به محفوظ نه هئا. پريڊي اڙهين نيٽوءَ انفينٽري جو اڳواڻ هو، جن منجهان ساڍن پنج سو سپاهين منجهان ڏيڍ سو سپاهي هن سان گڏ ڪراچي ۾ هئا، جڏهن ته باقين کي به ڪراچي وڃڻ جو حڪم ملي ويو هو.
اهو جمعي جو ڏينهن هو شهر جي مسلمان آبادي جمعي جي نماز لاءِ مسيت ۾ گڏ ٿي، پريڊي ان موقعي جو فائدو وٺندي مسيت جو گهرو ڪيو، نماز کان پوءِ ترت ئي امام کان اعلان ڪريائين:
”اوهان ۽ اوهان جي ڄٽ سردارن لاءِ بچڻ جو واحد طريقو اهو آهي ته انگريز راڄ قبولي ڪپمني جا دشمن اسان جي حوالي ڪريو.“ جماعتي سس ڦس ڪرڻ لڳا، هن ڪاوڙ ۾ رڙ ڪئي:
”هي سس ڦس بند ڪريو.“ ان رڙ سبب مسلي تي ويٺل پوڙهو امام ڪاڪو رمضان به ڏڪي ويو، مسيت ۾ ساهن جي آواز کانسواءِ ٻيو هر آواز بند ٿي ويو. هن پاڻ سان گڏ بيٺل ترجمو ڪندڙ کي حڪم ڏنو، جنهن رڙ ڪئي:
”صاحب بهادر فرمان موجب ڄام چاڪر خان بابت ٻن ڏينهن ۾ ڄاڻ ڏيو، نه ته سڀني جي خلاف سخت ڪاروائي ڪئي ويندي.“ اهو ٻڌي اڳئين صف ۾ ويٺل ڄام مهر علي ڪاوڙ ۾ اٿيو ۽ ترجمو ڪندڙ کي زوردار ٿڦ وهائي ڪڍيائين، جنهن جي ڪري هن جي مٿي تي رکيل انگريزن واري ڳاڙهي ٽوپي هيٺ ڪري، ان عمل تي پريڊي ڇرجي ويو ۽ پوءِ پاڻ سنڀالي ڄام مهر علي ڏانهن آڱر سان اشارو ڪندي رڙ ڪيائين:
”هن کي گرفتار ڪريو.“ ان کان اڳ جو سپاهي ڄام ڏانهن وڌن ها، سجاد جوکيو، سندس دوست سان پيءَ کي گولائي ۾ ڪري بيهي رهيو. پريڊي سمجهي ويو، سندس تير گسي ويو آهي، گورنر جرنل طرفان اها چٽي هيدايت هئي ته هندوستانين سان اهڙي ڇيڙ ڇاڙ نه ڪئي وڃي جو هو ان کي مذهبي معاملو ڪري ويهي رهن. پريڊي سپاهين سڌو پٺيان هٽيو، کيس ان لاچاري تي ڪاوڙ ڏاڍي آئي پر ڪجهه نه ڪري سگهيو.
ڄام چاڪر لشڪر سميت جهرڪ کان اڃا پرڀرو هو جو سجاول ڪراچي کان نڪري ٻن ڏينهن ۾ هن تائين اچي پهتو.
”سردار ڄام چاڪر هڪ خراب خبر آهي،“ 28 سالن جي سانوري سجاول ڄام کي چيو.
”ڇا ٿيو آهي؟“ ڄام حيرت منجهان پڇيس، حيدر جوکيو ڄام جي پاسي کان اچي بيٺو.
”فرنگين اوهان جي چاچا سردار مهر علي کي گرفتار ڪري ويا آهن.“ سجاول چيو.
”ڇا....!!“ ڄام کان ڇرڪ نڪري ويو.
”نئون فرنگي افسر چيري ڪتي جيان اوهان کي ڳولي پيو..“ سجاول ٻڌايس: ”ڪجهه ڏينهن اڳ جمعي جي نماز وقت ان فرنگي مسيت جو گهرو ڪري اوهان جي گهر ڪئي، جنهن تي اوهان جي چاچي ڄام مهر علي هڪ ڀڇڙي فرنگي سپاهي کي چماٽ وهائي ڪڍي، انهيءَ رات جو فرنگي سپاهي اوهان جي گهر تي چڙهائي ڪري سردار صاحب کي پاڻ سان ڇاوڻي وٺي ويا.“ اهو ٻڌي ڄام چاڪر ڪاوڙ ڻ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ لشڪر کي حڪم ڏنائين:
”ڪراچي طرف واپس ورو.“ لشڪر ورڻ لڳو.
”اسان منگهو پير واري رستي کان شهر ۾ داخل ٿينداسين،“ ڄام وري لشڪر کي حڪم ڏنو.
چارلس نيپئر 9 ريجمنٽ بنگال ڪيلوري، سنڌ اريگيولر هارس، پونا اريگيولر هارس، 24 ڪمپني، 2 بٽيلين ڪيمل بيٽري، 3 ڪپمني 3 بٽيلين، ڪولنڊيس هارس اينڊ ميول بيٽري، سي ڪمپني مدراس سيپرس اينڊ مائنرز، هر مئجسٽي 22 ريجمنٽ، 1 گرنڊير بمبئي نيٽوءَ انفينٽري ۽ 12 گرنڊير بمبئي نيٽوءَ انفينٽري سان گڏ جنوري جي آخري ڏينهن ۾ حيدرآباد پهتو. نه چاهيندي به سنڌ مٿان هڪ ٻي جنگ مصلت ٿيڻ واري هئي، وري سنڌ ۾ خونريزي جو ميدان سجائڻ لاءِ ڌاريا اچي ڪڙڪيا هئا.