4
ٽي سال اڳ هڪ پاسي زرين شادي جون تياريون ٿي ڪيون ته اڪرم وري تلوار تکي ڪري جنگ جي تيارين ۾ هو، جڏهن اڪرم خان ميدان تي نڪتو هو ته دوستن نئين شادي بابت خوب ستايو هوس. پر دوست محمد کي اهو ڪنهن به صورت قبول ڪونه هو ته ڪو ڪاڻي بدصورت رنجيت پٺاڻن تي حڪومت ڪري، انڪري هن سڀني پٺاڻ قبيلن کي گڏ ڪري رنجيت سنگ خلاف ويڙهه لاءِ نڪري پيو هو. دوست محمد جي پٽ اڪبر خان ڪنڌار ۾ جوان پٺاڻن کي ويڙهه جو مشقون ڪرائي رهيو هو. هن جوان پٺاڻن ۾ قومپرستي جو نئون جذبو جاڳيو هو، کين تلواربازي، تيراندازي ۽ گهوڙسواري جون مشقون ٿي ڪرايون ٿي. سج لهڻ کانپوءِ سڀ ويڙهاڪ باهه تي ويهي ڪچهري ڪندا هئا. شهر کان ٻاهر جابلو ميدان ۾ سمورو ڏينهن گهوڙا ڌوڙ اڏائيندا رهندا هئا. پٺاڻن کي شروع کان ئي اهو ٻڌايو ويو هو ته هو ويڙهاڪ آهن، سندن بهادري جو ڪير به مقابلو نٿو ڪري سگهي. اڪبر خان چار مهينن تائين کين مشقون ڪرائندو رهيو ۽ جڏهن دوست محمد کي اها ڄاڻ موڪلي وئي ته لشڪر هاڻي تيار آهي ته هن رمضان جي مهيني ۾ سکن مٿان ڪڙڪاٽ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، سندس خيال هو ته هن مقدس مهيني ڪافرن خلاف سندس لشڪر کي آفاقي مدد ملندي. دوست محمد رنجيت سنگ ڏانهن ڏمڪين ڀريا خط اماڻيا. ان دور ۾ ڪاڻو عياش رنجيت سنگ سنڌ تي حملي بابت سوچي رهيو هو. رنجيت سنگ جهڙو شڪل ۾ ڀڇڙو هو، اهڙي ئي سندس نيت به خراب هئي، شراب، عورتن سان کيس آزاد ملڪ فتح ڪرڻ جي لالچ رهندي هئي، سنڌ جو ته نالو ٻڌي هو مست هاٿي جيان ٿي پوندو هو. هن هڪ محفل ۾ انگريز جاسوس اليڪزينڊر برنس کي چيو هو:
”جيڪڏهن مون رنجيت سنگ کي اوهان سنڌ تي ڪاهه ڪرڻ جي اجازت ڏيو ته آئون پنهنجو پورو حرم جنهن منهنجي سهڻي من موهڻي زال به شامل آهي اوهان کي تحفي ۾ ڏئي ڇڏيندس.“ هن انگريزن سان دوستي جو هٿ ملايو هو ۽ هو فخر منجهان چوندو هو:
”چار شيون دنيا جي هر شيءَ کان مٿائون آهي، خوبصورت عورتون، خوبصورت گھوڙا، طاقت ۽ جنگ....“
جئين ئي دوست محمد جا ڌمڪي ڀريا خط رنجيت سنگ تائين پهتا ته هن ترت ئي وزيرن ۽ موشيرن کي درٻار ۾ گهرايو.
رنجيت درٻار ۾ آيو هو ته کيس نارنگي رنگ جو شاهي لباس (جيڪو ڪڏهن به هن تي نه ٺهندو هو ۽ کيس وڌيڪ بدصورت ڪري ويندو هو) پهريل هو، مٿي تي تاج جنهن ۾ اڇو کنڀ ۽ نيرو ڪوهنور هيرو لڳل هو، سندس ڏاڙهي وڏي ۽ گهاٽي هئي، هڪ اک ننڍي هوندي وڃائي چڪو هو، رنجيت سنگ جئين درٻار ۾ داخل ٿيو ته هن مٿان گلاب جون پتيون اڇلايون ويون هيون، هر درٻاري احترام هٿ جوڙيو بيٺو هو، رنجيت تخت تي ويٺو ته ٻن ٿلهن متارن سکن مور جي پرن وارو پنکو هلائڻ شروع ڪيو. هن عزيزالدين ڏانهن ڏٺو، جيڪو سندس اهم وزيز هو، 55 سالن جي عزيزالدين جون نظرون زمين ۾ کٿل هيون. ڪاروائي کان اڳ هڪ نچڻي ۽ ٻن سازبازن کي سڏيو ويو، ڪيتري ئي دير ساز وڄندا رهيا ۽ نچڻي سندس لسو جسم لوڏيندي رهي. رنجيت کي سوني پيالي ۾ شراب پيش ڪيو ويو، ناچ دوران هن ڪئي ڀيرا عزيز کي ڏٺو هو، پر سندس اکيون جھڪيل ئي رهيون. جڏهن ناچ پڄاڻي تي پهتو ۽ هن پيالو هيٺ رکيو ته ڳالهايائين:
”عزيزالدين ڪا گڙٻڙ آهي ڇا؟“ سڀني جي نظر عزيزالدين ڏانهن ويون.
”جي حضور،“ عزيز اٿي بيهي هوريان جواب ۾ چيو.
”ڇا؟“ رنجيت مڪار منهن تي مرڪ سجائيندي پڇيو.
”حضور هڪ بري خبر آهي ۽ سمجهه ۾ نٿو اچي ته صبح جي هن پهر اوهان کي اهو اطلاع ڏجي يا نه...!!“ عزيز ساڳيءَ نوع ۾ ڳالهايو.
”عزيز الدين تون ڳالهئي سگهئين ٿو،“ رنجيت سنگ حڪم ڏيندي چيس.
”حضور دوست محمد اسان خلاف جنگ جو اعلان ڪري ڇڏيو آهي، خبرون اچن پيون ته رمضان جي مهيني اسان جي فوج تي حملو ٿي سگهي ٿو.“ هن چيو، رنجيت جي منهن تي مڪاري واري مرڪ اچي وئي.
”عزيزالدين؛“ رنجيت سنگ سخت لهجي ۾ ڳالهايو: ”تو جهڙو شخص به ان افغاني دوست محمد جي ڌمڪين کان ٿو ڊڄي، جنهن وٽ ايتري زمين به نه آهي جو هو سندس پير ان تي رکي سگهي.“ درٻارين ۾ سس ڦس شروع ٿي وئي.
”خاموش،“ رنجيت سنگ اٿي بيهي رڙ ڪئي، درٻار ۾ خاموشي ڇائنجي وئي.
”خطيبن کي چئو ته دوست محمد کي اسانطرفان لکي موڪلين ته جيڪڏهن هو سچ ۾ سندس پيءَ جو پٽ آهي ته اسان سان جنگ جي ميدان ۾ سامهون اچي.“
”پر حضور.....“ عزيزالدين ڪجهه چوڻ جي ڪئي پر ڪاڻي رنجيت هٿ جي اشاري سان کيس چپ ڪرائي چيو:
”ڇا تون اسان جو شاندار ماضي وساري ويٺو آهين، اسان پٺاڻن کي شڪست ڏيڻ بعد ئي پنجاب جا سورما ٿيا آهيون، هن ڀيري اسان جا سپاهي پٺاڻن جي لاشن جا منار ٺاهيندا.“
”جي حضور،“ عذيزالدين ٻئي هٿ سيني تي رکي احترام ۾ جهڪي چيو. رنجيت سنگ درٻار برکاست ڪري هليو ويو.
رنجيت سنگ جي جواب تي دوست محمد خوش هو ۽ فيصلو ڪيائين ته رمضان جي 27 رات تي پشاور تي چڙهائي ڪري پنهنجي قوم کي عيد جو تحفو ڏيندو. حملي کان ڪجهه عرصو اڳ دوست محمد ايسٽ انڊيا ڪمپني کان مدد گهري پر ان صاف انڪار ڪري ڇڏيو.
حملي کان ٻه هفتا هڪ دوست محمد جي ننڍي ڀاءُ سلطان محمد محل ۾ ويهي کيس مشهورو ڏنو ته هو سکن سان جنگ نه ڪري. اهو ٻڌي دوست محمد کي حيرت ٿي هئي، سندس ڀاءُ جي هٿ هيٺ ڏهه هزار ويڙهاڪ هئا. اها هڪ ڪاري ۽ خاموش رات هئي، ٻئي ڀائر محل جي ڪوشادي ڪمري ۾ ايراني قالين تي ويٺل هئا، ڪمري ۾ فانوس منجهان مرجهاڻي روشني ٿي ڪري. دوست محمد خاموش رهيو، کيس خبر هئي ته سموري قوم کي زبان ڏني آهي ۽ هاڻي هو سندس لفظن تان نٿي ڦري سگهيو. نيٺ هن خاموشي توڙي ڀاءُ کي چيو:
”آئون زبان تان ڦرڻ بدران جنگ جي ميدان ۾ مرڻ پسند ڪندس.“ سلطان محمد اٿي هليو ويو هو.
ٻئي ڏينهن ته سلطان محمد جلال آباد پهچي هارلين ۽ برنس سان مليو، جن کيس مال ملڪيت ڏيڻ جو واعدو ڪيو هو. 1836ع کان برنس افغانستان ۾ هو، کيس هن علائقي جي سموري ڄاڻ هئي ۽ پڪ هيس ته روسي هنن جبلن کي وار ڪري ڪڏهن به هندوستان ۾ داخل نه ٿي سگهندا.
26 رمضان تي اڪرم خان سندس زال کي ڇڏي اڇي گهوڙي تي سوار ٿي اڪبر خان سان وڃي مليو، جڏهن ته ٻيا قبيلا مختلف حصن کان گڏ ٿيا هئا، سندن هڪ ئي مقصد هو، ڪنهن به صورت پشاور کي حاصل ڪرڻ. دوست محمد هڪ جابلو ٽڪري تي اچي بيٺو ۽ سندس چمڪندڙ تلوار هوا ۾ لوڏي سپاهين سان مخاطب ٿيو:
”منهنجا بهادر هموطنون هي ڳالهه غور سان ٻڌو جئين ڪو شڪ باقي نه رهي، اسان کي جمرود پشاور کان الڳ ڪرڻو آهي، ڇو جو اهو نلاوا جو آخري ۽ ڪمزور قلعو آهي، ان کانپوءِ اڳيان وڌنداسين.“ هو هڪ پل لاءِ خاموش ٿي ويو ۽ پوءِ چيائين:
”اسان کي لوهاڻي سنگ کي پڻ روڪڻو آهي، جنهن لاءِ مون فيصلو ڪيو آهي ته 8 توپون ۽ پنجويهه هزار سپاهي موڪليان جن جي اڳواڻي آئون پاڻ ڪندس. جڏهن ته منهنجو پٽ اڪبر خان ۽ سندس دوست اڪرم خان، جيڪو ڪاڪل خان جو پٽ آهي، جمرود تائين لشڪر جي اڳواڻي ڪندا، ۽ مها سنگ کي مات ڏيندا.“ وري هڪ پل جي خاموشي اچي وئي، پوءِ وري دوست خان ڳالهايو:
”آئون جمرود ۾ اچي لشڪر سان ملندس ۽ پوءِ لشڪر منهنجي اڳواڻي ۾ پشاور ۽ ڪابل ڏانهن وڌندو.....“ دوست محمد هڪ وڏو ساهه کنيو ۽ چيائين:
”ڀائرو هاڻي وقت اچي ويو آهي ته اسان اڳيان وڌون ، خدا اسان جو ساٿ ڏئي..... الله اڪبر......“
”الله اڪبر.....“ سپاهين تلوارون لوڏي جوش ۾ رڙ ڪئي. دوست محمد سندس ناسي گھوڙي تي ٽپو ڏئي چڙهيو ۽ لشڪر سميت ڪنڌار ڏانهن روانو ٿيو.
اهو عصر جي نماز جو وقت هو، جڏهن اڪبر ۽ اڪرم لشڪر سميت جمرود وٽ پهتا، هنن سپاهين کي پٿريلي ميدان ۾ خيما هڻڻ جو حجم ڏنو، سج لهڻ تائين اهو ڪم هلندو رهيو. آذان آئي ته روزو کوليو
رنجيت سنگ جي گورنر مها سنگ جا گشت تي نڪتل پنج سپاهي پٺاڻن جو ايڏو لشڪر شهر ٻاهران ڏسي گٻرائجي ويا، هٿيار، گهوڙا ۽ ڇنا ڏسي هو سمجهي ويا ته ڪا گڙٻڙ آهي. ڀيم سنگ کي محل موڪليو ويو ته جئين هو لشڪر جو اطلاع ڏئي سگهي، باقي چار ڄاڻا وڏي پٿر پٺيان لڪي لشڪر جي حرڪت نظر رکڻ لڳا.
38 سالن جو ڪڻڪائي رنگ وارو مها سنگ ان وقت محل جي ڇت تي هو، سندس آس پاس خوبصورت ڪبوتر هئا، هڪ نوڪر احترام هن کان ڪجهه پربرو بيٺل هو، کيس پٺاڻن جي لشڪر بابت اطلاع ملي چڪو هو، هن کي پڪ ٿي وئي هئي ته هاڻي هو هتان بچي نه نڪري سگهندو، پنجاب کان نڪتل سکن جي لشڪر کي هتي پهچڻ ۾ ڪافي وقت هو، هن اداس نظرن سان آسمان کي ڏٺو، سک سپاهي سندس اشاري جي انتظار ۾ هئا، هو ڪاٺ جي صندل تي اچي ويٺو. هن اکيون بند ڪري گرون جي ڳالهين کي ياد ڪيو جن ۾ سکن جي ڪاميابي جون دعائون هيون، هو هڪدم اٿي ڳاڙهين سرن سان ٺهيل ڏاڪڻ ڏانهن ويو ۽ تڪڙو تڪڙو هيٺ لٿو، ٻه ڀيرا سندس نيرو جبو رنڊڪ بڻيو پر هن هٿ سان سنڀالي ورتو ڏاڪڻون لهي ويو.
جمرود تي پٺاڻ لشڪر ڪڙڪيو هو، گولا هليا هئا، سک سپاهين جو گهرو تنگ ٿيندو ٿي ويو ۽ پوءِ مها سنگ جي قلعي ته حملو ٿيو هو، ٻئي طرف دوست محمد لوهاڻي سنگ کي گرفتار ڪري کيس جنگي قيدي بڻائي ورتو هو.
هن سموري صورتحال کان لارڊ آڪلينڊ ۽ ايسٽ انڊيا ڪمپني باخوبي واقف هئي، هو افغانستان تي گهري نگاهه رکيو ٿي آيا ۽ جئين ئي پٺاڻن جا قبيلائي اختلاف وڌيا ته انگريز فوج افغانستان تي حملو ڪيو ۽ دوست محمد کي هٽائي شاهه شجاع کي حڪمراني ڏني. دوست محمد ٻيهر پٺاڻن کي گڏ ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو هو. هنن ڪابل ۽ ڪنڌار ۾ باهيون ڏئي ڇڏيون، انگريز فوج کي منتشر ڪرڻ ۾ ڪامياب ويا. دوست محمد رات جي وقت ڪابل جي قلعي تي چڙهائي ڪري قلعو پنهنجي قبضي ۾ ڪيو، انهيءَ رات شاهه شجاع کي قلعي جي ڀت تان ٽه ڀيرا هيٺ اڇلايو ويو ۽ پوءِ سندس لاش کاهي ۾ اڇلائي وئي هئي.
ٻئي ڏينهن فجر جي نماز کان ئي ڪابل جي گهٽين ۾ نئون جوش ۾ ولولو نظر ٿي آيو، پٺاڻ فرنگين ۽ سندن حمايتن کي مرندو ڏسي خوش ٿي رهيا هئا، اڪبر خان ۽ اڪرام خان فاتحن طور گهٽين ۾ گشت ڪيو هو.
“سڪندر جي رت سان هن فتح جو جشن ملائبو،“ اڪبر خان تلوار لوڏي رڙ ڪئي هئي. ڪجهه گھوڙيسوار وچ شهر ڏانهن وڌڻ لڳا جتي سڪندر جو گهر هو.
گاري سان ٺهيل ڪچي گهر ۾ اڃا به روشني جا ڪي آثار نه هو، گول ڳاڙهي منهن وارو55 سالن جو سڪندر ۽ سندس ڀاءُ تڪڙ ۾ سامان ويڙهي رهيا هئا. ٻاهر گھٽي ۾ گوڙ وڌڻ لڳو ته هو ويتر پريشان ٿي ويا.
”جلدي ڪر برنس،“ سڪندر جي ڀاءُ چيو هو، اهو سڪندر ٻيو ڪير نه پر انگريز جاسوس اليڪزينڊر برنس هو، جنهن دوست محمد جي ڀاءُ کي لاچون ڏئي خريد ڪري ورتو هو. آواز ويجهي کان ويجهي ٿيندا ويا، ٻئي ڀائر نقشا وغيره سنڀالي ٻاهر نڪرڻ وارا ئي هئا جو پٺاڻ سپاهين گهر تي حملو ڪري ڏنو، هو ٻئي تڪڙ ۾ ڪاٺ جون ڏاڪڻون چڙهي ڇت تي آيا، چئني پاسي ڏسي پٺئين پاسي ٽپو ڏنن.
”هو پٺيان کان ڀڄي رهيا آهن سندن پيڇو ڪريو،“ اڪرم خان ڪاوڙ ۾ رڙ ڪئي هئي. ڏهه افغاني سپاهي هنن جي پٺيان لڳا. بازار کان پرڀرو سپاهين هنن جو گهرو ڪيو ته ٻنهي ڀائرن ور منجهان تلوارون ڪڍيون هيون ۽ سپاهين سان وڙهڻ لڳا، سپاهي ٻنهي ڀائرن کي زخمي ڪري اڪبر خان وٽ وٺي آيا. اڪبر خان برنس جي منهن ۾ لت وهائي ڪاوڙ منجهان چيو هو:
”فرنگي جاسوس.“ ۽ پوءِ سپاهين کي حڪم ڪيائين:
”هنن کي به ماري سندن لاشا شجاع جي لاش سان گڏ اڇلايو.“ سپاهين دير نه ڪئي هئي ٻنهي ڀائرن کي ماري سندن لاشا گھوڙن سان ٻڌي شهر ٻاهر کاهي ۾ اچي اڇلاين.
هي سڄي صورتحال ڏسي سيل جارج لارينس کي حڪم ڏنو ته هو دوست محمد سان ملاقات ڪري انگريز فوج لاءِ محفوظ رستي جي ڳالهه ڪري، پر رستي ۾ ئي اڪبر خان کيس پڪڙي گرفتار ڪري ماري ڇڏيو. هاڻي هو ڇاوڻي ڏانهن وڏڻ لڳا جتي ڪپتان اسٽيورٽ سپاهين سان پهرو ڏئي رهيو هو. اهڙي اوچتي حملي تي انگريز سپاهي بوکلائجي ويا ۽ جان بچائڻ لاءِ هيڏانهن هوڏانهن ڀڄڻ لڳا ۽ ڪيترائي مارجي ويا.
ڇاوڻي اندر ڪولنل سيل جي مايوسي وڌندي ٿي وئي، هندوستان کان انگريز سپاهي اڃا ڪونه پهتا هئا، ڪابل کان ڪنڌار ۽ ڪنڌار کان جلال آباد تائين سمورا شهر دوست محمد جي لشڪر جي قبضي ۾ اچي ويا. هاڻي سيل لاءِ اهم ڪم اهو هو ته سپاهين سميت ميم صاحبائن جي جان بچائي هتان نڪري اچي.
سيل 48 سالن جي ميجر فريزر کي دوست محمد سان ڳالهئين لاءِ تيار ڪيو، فريزر کي لڳو ته سيل سندس دماغ وڃائي ويٺو آهي ۽ ڪمري کان ٻاهر هليو ويو. پٺاڻن ڇاوڻي جي آس پاس جبلن تي سپاهي ويهاري ڇڏيا، پاڻ دوست محمد پڻ ڇاوڻي جي ويجهو ئي اچي ترسيو.
سيل فريزر کي وري آفيس ۾ گهرايو هو، کيس سمجهائڻ لڳو.
”پر ڪمانڊر اهو پاڳلپڻو آهي،“ فريزر احتجاج ڪندي چيو.
”اهو ئي هڪ طريقو آهي پنج هزار انگريز سپاهين کي بچائڻ جو،“ سيل ٿڌو ساهه ڀري چيس. هن جي وچ اڌ ڪلاڪ کن بحث ٿيندو رهيو نيٺ فريزر ان ڳالهه تي راضي ٿي ويو. سيل ڪابل جي مسجد ڏانهن هڪ سپاهي موڪليو جنهن مسجد منجهان اهو اعلان ڪرايو ته انگريز فوج دوست محمد آڏو هٿيار ڦٽا ڪرڻ لاءِ تيار آهي. ڪلاڪ اندر دوست محمد ڇاوڻي ڏانهن نياپو ڪيو ته سڀاڻي صبح جو شهر کان ٻاهر جبلن ۾ ڳالهايون ٿينديون.
ٻئي ڏينهن فريزر ٻن سپاهين سان گهوڙن جي سوار ٿي دوست محمد ڏانهن نڪري ويو.
جبل تي پهرو ڏيندڙ ٽن گهوڙيسوارن کي ان طرف ايندي ڏٺو ته ٻين کي اطلاع ڏنن:
”ٽئي گهوڙيسوار اسان ڏانهن اچن پيا.“
”هنن جي هر چال تي نظر رکو، هي فرنگي مڪاري ۽ ڌوڪيبازي ۾ ماهر آهن.“ جڏهن هو ويجهو ٿيڻ لڳا ته ڏهن سپاهين جو دستو هنن ڏانهن ويو، سندن تلاشي وٺي کين دوست محمد وٽ وٺي آيا.
ٽئين ڏينهن به جڏهن فريزر ۽ سندس ساٿي نه موٽيا ته سيل جي اڻتڻ وڌڻ لڳي. ٽين ڏينهن منجهند جو کيس پيغام مليو ته دوست محمد ۽ ميجر فريزر وچ ۾ سمجهوتو ٿي ويو آهي ته هن سک جو ساهه کنيو.
01 جنوري 1842ع تي افغانين جا سمورا مطالبا مڃا ويا، جنهن بعد دوست محمد انگريز جنگي قيدين کي ڇڏي ڏنو، سردارن کي مال ملڪيت ۽ هٿيار ڏنا ويا، جنهن کانپوءِ سيل سندس ڪٽنب سميت هندوستان وريو.
هائوس آف ڪمنس ۽ هائوس آف لارڊس ۾ اٿل پٿل مچي وئي، ايسٽ انڊيا ڪمپني جي ڪارڪردگي تي خوب تنقيد ٿي، جنهن کانپوءِ لارڊ آڪلينڊ کي هٽائي، لارڊ ايلنڀرگ کي هندوستان جو گورنر جرنل مقرر ڪيو ويو. ڪمپني جا گهاءُ ڀرڻ ۽ پنهنجو داٻو ويهارڻ خاطر لارڊ ايلنڀرگ چارلس نيپئر کي سنڌ تي حملي ڪرڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي.