مُهاڳ : پڙهندڙ ئي اصل منصف آهن

مير سجاد اختر ٽالپر تمام گهڻي محنت سان نور نچوئي هي ناول لکيو آهي، جنهن جو نالو هن رکيو آهي “ لال لهوءَ جي سرگم تي”. اڄ کان شايد چار پنج مهينا اڳ آءٌ محترم رسول بخش پليجي صاحب جي گهر ويس ته بائيڊنگ ٿيل رجسٽر نما ڪتاب اُتي ڪنهن ٽيبل تي پيل ڏٺم، جنهن تي هٿ سان وڏن اکرن ۾ “لال لهوءَ جي سرگرم تي” لکيل هو. ان هيٺيان ننڍن اکرن ۾ ناول لکيل هو. ان جي هيٺيان لکيل هو تحرير سجاد اختر ٽالپر. ڪتاب کڻي کوليم ته هٿ سان لکيل فيئر ڪاپيءَ جي فوٽو اسٽيٽ ڪاپي هئي، ٽائيم پاس ڪرڻ جي ارادي سان پڙهڻ شروع ڪيم ته مون کي ڪجهه ڪجهه مزو ڏنائين. پوءِ روزانو پليجي صاحب جي گهر ويندو هئس اهو ڪتاب ڪڏهن ڏهه ڪڏهن پندرهن صحفا پيو پڙهندو هئس. ائين ڪي هڪ سئو کن صفحا آءُ پڙهي ويو هوندس، هڪ ڏينهن ساڳئي نموني پليجي صاحب جي گهر آءُ اهو ڪتاب پڙهي رهيو هئس ته ڪنهن مهل مير سجاد اختر اچي نڪتو. ملياسين خوش خير آفيت کان پوءِ مون کي چيائين ته ڪتاب پيو پڙهين ڇا؟ مون چيومانس “هائو يار، پليجي صاحب سان جيستائين ملاقات ٿئي تيستائين ٽائيم پاس ڪرڻ لاءِ پڙهان پيو” تنهن تي مون کي چوڻ لڳو “ڪيئن ٿو لڳي؟” مون چيو مانس “ ٿورو ٿورو مزو ڏئي پيو” تنهن تي مون کي چيائين “يار ڪتاب پليجي صاحب کي ڏنو هئم ۽ کيس عرض ڪيو هوم ته ڪتاب تي ڪجهه لکي ڏيوم پر اتفاق سان جڏهن کان مون ڪتاب ڏنو اٿس پليجي صاحب جي صحت ٺيڪ ناهي. سو ڀانيان ٿو ته مشڪل پڙهي ۽ ڪجهه لکي ڏئي. هاڻي توهان مهرباني ڪري ڪتاب کي پڙهو ۽ پوءِ مون کي مشورو ڏجو ۽ رهنمائي ڪجو، مون چيس آءُ ڪوشش ڪريان ٿو. وري هفتي کن کان پوءِ مليو چيائين “يار ڪتاب ڌيان سان پڙهجان ۽ رهنمائي به ڪجو ۽ ٻه اکر به لکي ڏجو” مون دل ۾ چيو ته “آئون ايڏو عالم ۽ اديب ته آهيان ڪونه، جو ويٺو ڪتابن تي مهاڳ يا پيش لفظ لکان ۽ پوءِ منهنجي مهاڳ يا پيش لفظ لکڻ جي ڪري ڪتاب جي ويليو وڌي وڃي. پر وري سجاد جي دل رکڻ لاءِ چيو مانس ته ڪوشش ڪندس. اهڙو هلڪو ڦلڪو، ڪچو ڦڪو واعدو ته سجاد سان ڪري ويٺس پر اتفاق اهڙو ٿيو جو آءُ ايترو مصروف ٿي ويس ۽ پڻ ڪجهه مسئلن، پريشانين جو شڪار ٿيس جو مون کي ڪتاب پڙهڻ جو ٽائيم به نه ملي جي ٿورو گهڻو ٽائيم ملي ته دل نه چوي جو کڻي پڙهان. منهنجي پڙهڻ جي رفتار صفا سست ٿي ويئي ان وچ ۾ پنج، ست دفعا سجاد سان ملاقاتون ٿيون. ڪڏهن گس هلندي، ٻه ٽي دفعا مون وٽ هلي به آيو. هر ملاقات ۾ آءُ مياري مُنهنجو ڪنڌ هيٺ. بهرحال آخري ملاقات جنهن کي به اٽڪل هفتو ڏهه ڏينهن ٿيا هوندا ان ۾ هفتي جو ساڻس واعدو ڪيو هوم. اڄ 23 جنوري 2016ع تي ڪتاب پڙهي پورو ڪيو اٿم، هاڻي جڏهن ان ڪتاب بابت لکڻ جو مرحلو آيو آهي ته سخت پريشان ٿي پيو آهيان. مون هيستائين ڪو به اهڙو ڪتاب نه ڏٺو آهي جنهن جي شروعاتي صفحن تي نالي وارن ليکڪن، اديبن، شاعرن يا دانشورن جا لکيل مهاڳ، پيش لفظ يا ٻه اکر موجود نه هُجن. انهن مهاڳن، پيش لفظن ۽ ٻن اکرن جي مواد ۾ اڌ کان وڌيڪ ان ڪتاب جي مواد مان چونڊ ٽڪرن جو هوندو آهي باقي اڌ مواد ان ڪتاب ۽ لکندڙ جي شخصيت جي تعريفن تي مشتمل هوندو آهي. اڄ ڏينهن تائين مُنهنجي نظر مان اهڙو ڪو ڪتاب نه گذريو آهي جنهن جي مهاڳ، پيش لفظن ۽ ٻن اکرن ۾ ان ڪتاب تي حقيقت پسنديءَ واري ڇنڊ ڇاڻ ۽ تنقيد ڪيل هُجي. ڪتابن جا مهاڳ، پيش لفظ، ٻه اکر يا ديباچا ڪڏهن کان لکجڻ شروع ٿيا يا ڪهڙي ضرورت تحت لکجڻ شروع ٿيا ان جي مون کي پڪي پختي خبر ڪونهي. مون کي اها به خبر ڪونهي ته ان بابت ڪا تحقيقات ٿيل آهي يا نه، جيڪڏهن ڪا تحقيقات ٿيل آهي ته اُن ۾ ڇا ظاهر ۽ ثابت ٿيو آهي. ان بي خبريءَ جي باوجود آءُ جيڪا ڳالهه ڪرڻ چاهيان ٿو اها ضرور ڪندس پوءِ ڀلي ان کي ڄٽڪي يا ٻاراڻي ڳالهه سمجهيو وڃي. اُها هيءَ ته ڪهڙي ضرورت جي ڪتابن جا ديباچا، مُهاڳ، پيش لفظ ۽ ٻه اکر لکجڻ ضروري ٿي پيا ان بابت مُنهنجو اندازو هي آهي ته موجوده دور جي انسانن جي گهڻائي جي ريتن، روايتن، روين ۽ هليءَ چليءَ کي ڏسي اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته انسان ذات جي وجود ۾ اچڻ کان وٺي اڄ تائين جي سمورن دؤرن جي انسانن جي گهڻائي وڏين توڙي ننڍين ڳالهين ۽ مسئلن بابت گهڻو ڪري ڪوڙ کي پسند ڪندي ۽ ان تي اعتبار ڪندي خود پاڻ ڪوڙ کي ڪتب آڻيندي آئي آهي. ماضيءَ جي تاريخ ۾ اهڙا سوين هزارين مثال موجود آهن ته اهڙي ماحول ۾ جنهن به ماڻهو سچ ٿي ڳالهايو ان سان ان دؤر جي مختلف مذهبن جي مذهبي ماڻهن، حاڪمن ۽ ٻين طاقتور ڌرين اهڙيون ته عقوبتون ٿي ڪيون جو ڏسندڙن کي ڏندين آڱريون اچي ٿي ويون. انهن ۾ بوعلي سينا، ابوالقاسم احمد جو پٽ ابن رشد ۽ ڌرتي گول آهي جو سچ ڳالهائڻ وارو پيٿا گورس وغيره شامل آهن. ان ڪري صورتحال اها وڃي بيٺي ته ان خوف جي ڪري ماڻهو نئين ڳالهه ڪرڻ کان ڊڄندا هئا تنهن ڪري مروج ۽ چالو ڪوڙ ٻڌندا، ان تي اعتبار ڪندا ۽ پاڻ به ڪوڙ استعمال ڪندا رهندا هئا. اڄ ايڪويهين صديءَ ۾ به صورتحال ذري گهٽ ساڳي آهي. اڄ به جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن وارڊ جي ڪائونسلري کان وٺي ملڪ جي صدارت يا وزارت اعظميٰ جي چونڊ لاءِ فارم ٿو ڀرائي ته ان کي به ٻه ماڻهو تصديق ڪندڙ ۽ تائيد ڪندڙ جي صورت ۾ ضرور گهُرجن، جي اهي نه هوندا ته سندس فارم رد ٿي ويندو. ان کانسواءِ جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ جي اکين اڳيان ڏينهن ڏٺي سندس ڀاءُ، پٽ، پيءُ يا ٻيو ڪو عزيز ڪي ماڻهو قتل ڪن ۽ هو ان ڳالهه ۾ تر جيترو به ڪوڙ نه ڳالهائي پر جيڪڏهن وٽس ٻه يا ٽي اکين ڏٺا شاهد نه هوندا ته سندس فرياد کي نه پوليس وٽ نه ڪورٽ ۾ سچو ۽ مڃيل سمجهيو ويندو. انهن مثالن مان اها ڳالهه ثابت ٿي ٿئي ته عام هلي چلي وارين حالتن کي ڇڏيو پر سرڪاري ۽ عدالتي سطح تي به بنيادي طرح اهو تصور طئه ڪيل آهي ته ماڻهو گهڻو ڪري ڪوڙ ڳالهائيندو هوندو تنهن ڪري ان جي سڃاڻپ ڪندڙ ان جي ڳالهه جي تصديق ڪرڻ وارا ضرور گهرجن. موجوده دؤر ۾ ان جي ڪيتري ضرورت آهي يا نه آهي اهو هڪ الڳ بحث آهي پر اها ڳالهه عالم آشڪار آهي ته سچ اڄ به گهٽ ٿو ملي ۽ ڪوڙ گهڻو ٿو هلي، ان جو به سبب اهو ئي آهي ته هن ايڪويهين صديءَ جو ماڻهو به سچ ٻڌڻ، برداشت ڪرڻ، مڃڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ لاءِ تيار ناهي. اهو ئي سبب آهي جو سچ پسند ماڻهن کي سچ ڳالهائڻ کان ڊيڄاري روڪيو ويو آهي جنهن جو نتيجو اڄ تائين هي آهي ته پاڻ مان هر هڪ جي سچي ڳالهه تي به سرڪاري ۽ عدالتي سطح تي به ڪو به اعتبار ڪرڻ لاءِ تيار ناهي ان کانسواءِ اهو به ممڪن آهي ته اڳئين دور ۾ ڇاڪاڻ ته سائنس ايتري ترقي نه ڪئي هئي ۽ ڪميونيڪيشن جو تمام وڏو گيپ هو ان ڪري ٿي سگهي ٿو ته ڪي اهڙا واقعا ٿيا هجن جو هڪڙن علائقن يا ملڪن جون لکتون ڪن ماڻهن کڻي ٻئي علائقي ۾ اصل لکندڙ جي بجاءِ پنهنجي نالي سان ظاهر ڪيون هجن ۽ اهڙن واقعن جي ظاهر ۽ ثابت ٿيڻ بعد اهو ضروري قرار ڏنو ويو هُجي ته هر لکت بابت ڪن ساک وارن، دانشورن ۽ ليکڪن جي تصديق هجڻ گهُرجي. اهو ته آهي تمام آڳاٽي زماني بابت هڪڙو اندازو. هينئر سائنس تمام گهڻي ترقي ڪري چُڪي آهي. ڪميونيڪيشن تمام گهڻي تيز آهي. هن دؤر ۾ اهو امڪان تمام گهٽ آهي ته ڪو ماڻهو ٻين جي لکتن يا ڪتابن کي پنهنجي نالي تي ڇپائي ڇڏي. پر ڇاڪاڻ ته لکت بابت ڪنهن ناليواري، ساکائتي ماڻهوءَ جي تصديق جي رسم هلندي اچي اها اڄ تائين جاري آهي. خبر ناهي هيمشه يا الائي ڪيترو عرصو جاري رهندي، تنهن ڪري انهن ۽ ڪجهه ٻين سببن جي ڪري ڪتابن جي شروعات ۾ لکيل مهاڳن، پيش لفظن ۽ ٻه اکرن بابت اسان وٽ سنڌ ۾ ٻه رايا موجود آهن. هڪڙن پڙهندڙن جو خيال آهي ته جيئن ته مهاڳن، پيش لفظن ۽ ٻن اکرن ۾ ان ڪتاب جو نچوڙ، ڪتاب جي مواد جي چونڊ ٽڪرن ۽ مهاڳ، پيش لفظ، يا ٻه اکر لکندڙ معتبر لکندڙن جي تبصرن ۽ راين جي صورت ۾ موجود هوندو آهي. تنهن ڪري پڙهندڙ جڏهن نالي وارن ليکڪن، اديبن ۽ دانشورن طرفان ڪتابن تي ڏنل راءِ ۽ ڪيل تبصري سان گڏ ڪتاب جي مواد جا اهم ترين ٽڪرا پڙهي ڇڏين ٿا ته پوءِ اهڙي صورت ۾ ٿي سگهي ٿو ته گهڻن پڙهندڙن جو سڄو ڪتاب پڙهڻ جو شوق ۽ جذبو بلڪل ماٺو ٿي وڃي ٿو تنهن ڪري ان ڳالهه جو وڏو امڪان موجود آهي ته پڙهندڙ اصل ڪتاب يا بلڪل پڙهن ئي نه يا جيڪڏهن پڙهن ته بي توجهي ۽ بي ڌياني ۽ بي دليءَ سان، جيڪڏهن ان ڳالهه ۾ حقيقت آهي (جنهن جو غالب امڪان موجود آهي) ته ان صورت ۾ اصل ڪتاب لکندڙ جي محنت رائيگان ٿيو وڃي ڇاڪاڻ ته سندس اصل ڪتاب پڙهندڙ پڙهن ئي ڪونه ٿا. هو مهاڳن، پيش لفظن ۽ ٻن اکرن جي صورت ۾ ڪتاب جو اصل جوهر معلوم ڪريو سمجهيو وڃن، ٻين ڪجهه پڙهندڙن جو هي به خيال آهي ته ڪيترا پڙهندڙ اِن امڪان جي پيش نظر ته متان جذبو ۽ تجسس گهٽجي ۽ ماٺو ٿي وڃي تنهن ڪري هو پيش لفظ، مهاڳ ۽ ٻه اکر نٿا پڙهن. پڙهڻ شروع ئي ليکڪ جي اصل مواد کان ڪن ٿا. اها ٻئي ڳالهه آهي ته مون به پنهنجي ڪتاب “سياست جا روپ ٻهروپ” جو مهاڳ، پيش لفظ ۽ ٻه اکر پنهنجي پسند جي شخصيتن کان لکرايا. ان جي باوجود مون کي مٿين ٻنهي خيالن جي قطعي صحيح يا غلط هجڻ کان قطئه نظر منجهن ڪافي منطق ۽ وزن نظر اچي ٿو. تنهن ڪري جيتوڻيڪ سجاد اختر جي لکيل هن ناول “ لال لهوءَ جي سرگم تي” جي مواد ۾ ڪافي تعريفي ۽ تنقيدي جيڪي نقطا موجود آهن انهن تي تنقيدي يا تعريفي تجزيو يا رايو ڏيڻ کان پرهيز ڪندي پڙهندڙن تي ڇڏيندس ته هوُ ئي مون کان وڌيڪ منصف آهن. اهي ئي فيصلو ڪن ته سجاد اختر ٽالپر جي ناول مان انهن ڪهڙو اتساهه حاصل ڪيو. منجهن ڪيترو جذبو وڌيو ۽ کين ڪهڙا خيال وڻندڙ يا اڻ وڻندڙ لڳا. بهرحال ڪتاب بابت آءُ فقط ايترو چوندس ته انگريز راڄ جي دور جي سنڌ جي ٿر واري علائقي جي سنڌي ماڻهن جي هڪڙي ننڍڙي قومي، عوامي، سامراج مخالف انقلابي جدوجهد تي هي ناول لکيل آهي جنهن ۾ انقلاب ۽ گوريلا جدوجهد ۾ هندو ۽ مسلمان گڏجي مذهبي عقيدي، ڇوت ڇات، ننڍ وڏائي کان هٽي ڪري پنهنجي مقصد جي جدوجهد ڪندي شڪستون کائيندي، مارجندي، ڪُٽجندي، لڙندي ۽ دشمن کي ماريندي ۽ ننڍيون ننڍيون سوڀون حاصل ڪندي نظر اچن ٿا. ڪتاب جي نئين ۽ وڻندڙ ڳالهه هي لڳي ته ناول جا ٻه مکيه ڪردار راڌا هندواڻي ۽ سانول مسلمان هئا، هو هڪ ٻئي کي بي انتها پسند به ڪن ٿا ۽ هڪ ٻئي جو احترام به ڪن ٿا، ارادي جا ايترا ته مضبوط آهن جو زماني جي مخالفتن ۽ پروپيگنڊائن کان بي نياز ٿي هلندا رهن ٿا. ان سان گڏ سجاد اختر وڏو ليکڪ آهي، وچولو ليکڪ آهي يا ننڍو ليکڪ آهي. ان جي هن ڪتاب لکڻ کان اڳ قيمت يا قدر ڪيترو هو، ڪتاب لکڻ کان پوءِ ڪيترو وڌي ويو ان تي پنهنجا ڄٽاڻا يا عالماڻا رايا ۽ تبصرا ڪرڻ کان به پاسو ڪندي آءُ ايترو ئي چوندس ته سجاد اختر ٽالپر تمام وڏي سخت محنت ڪئي آهي، جيڪا هر ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه ناهي ان لاءِ آءُ کيس جس به ڏيندس ۽ مُبارڪباد به ڏيندس.

عبدالقادر رانٽو
03003797958