2
“باپو .......باپو ، شهر کي باههِ لڳي ويئي آهي ـــ ”
راڌا ، سهڪندي سهڪندي ، پنهنجي پيءُ کي ٻڌايو ، همنيت به هڪدم پوٿي بند ڪري ، چونري مان نڪري ، اوڏانهن نهارڻ لڳو ، جنهن طرف شهر هو ،دونهين جا ايڪڙ ٻيڪڙ ڪڪر ته آسمان سان ڳالهيون ڪري رهيا هُئا ، همنيت جي چهري تي پريشاني صاف نظر اچڻ لڳي هُئي
“ باپو ، خير ته آهي ـــــ ”
راڌا شهر ڏانهن ئي ڏسندي پيءُ کان پُڇيو ، همنيت ، راڌا جو سوال ٻُڌو اڻ ٻُڌو ڪري ، اندران پنهنجو پوتڙو کڻي شهر ڏانهن وڃڻ لڳو تـ راڌا پيءُ کي ٻانهن مان جهلي بيهي رهي
” نه باپو ـــ ، اوهان نه وڃو ، شهر ۾ الائي ڇا ٿيو آهي ؟ هينئر اوهان جو وڃڻ ٺيڪ ڪونهي ــــ“
همنيت ،راڌا کان پنهنجي ٻانهن ڇڏائيندي وراڻيو ـــ
” مون کي ڪُجهـ ڪونه ٿو ٿئي ، بس تون مزمان جو خيال رکجان ، متان ڪي بدمعاش هتي به اچي پُهچن ، آئون گهڙي کن ۾ اچان ٿو. “
” سانول بابو ......... سانول بابو .......، باپو کي روڪيوـــ ، شهر ۾ شايد بلوو ( جهيڙو) ٿي ويو آهي ۽ باپو اوڏانهن ٿو وڃي. “
راڌا رڙ ڪري ، سانول کي دانهن ڏني.
” ڪاڪا ، راڌا صحيح ٿي چئي ـــ ، اوهان هينئر نه وڃو ـــ ، شهر ۾ هينئر الائي ڪهڙي حالت هُجي ، حالتون ڪُجهـ ٺيڪ ٿين پوءِ هليا وڃجو ـــ“
سانول کٽ تي اُٿي ،ويهندي چيو ـــ
“سانول بابو ، باپو جو اهڙين حالتن ۾ وڃڻ ٺيڪ ڪونـ هو..................! ”
سانول لٺ جي سهاري ، اُٿي چاڙهين وٽ اچي پُهتو ۽ شهرڏانهن ڏسڻ لڳو ، جيڏانهن همنيت تڪڙو تڪڙو ، وڃي رهيو هو ، راڌا به سانول سان گڏ ، بيهي شهر ڏانهن ڏسڻ لڳي.
سانول ــ ، شهر مان ، اُٿندڙ دونهين جي ڪڪرن کي ڏسي ، انومان ڪڍندي وراڻيو ــ
“ لڳي ٿو ته هتي به هندو مُسلم فساد شروع ٿي ويا آهن ــ ”
راڌا ، سانول کي چيو ــ
“ سانول بابو ، ماڻهو پاڻ ۾ ڇو ٿا وڙهن ــ ، جڏهن ته سڀني جو ڀڳوان هڪڙو آهي ــ ”
سانول واپس اچي ، کٽ تي ويهندي چيو ــ
” راڌا ـــ ، ماڻهو انهي ڪري ٿا وڙهن جو هو ڀڳوان کي پنهنجي پنهنجي ملڪيت ٿا سمجهن. “
راڌا ، معصوميت مان وري پُڇيوــــ
” بابو ــــ ، پوءِ ڀڳوان ، هنن کي چمتڪار ( معجزو) ڪري ، پاڻ ۾ ٺاهي ڇو نه ٿو ڇڏي ـ“
سانول وراڻيو ـــ
“ شايد ڀڳوان کان به شيطان وڌيڪ طاقتور آهي ”
راڌا قدم قدم هلندي ، اچي سانول جي کٽ جي ڀر ۾ بيٺي ۽ چيائين ـــ
” سانول بابو ، ڪو اهڙو ماڻهو ڪونهي ، جو هنن کي سمجهائي ته ڀڳوان ته من ۾ ٿو رهي ، هو سڀني جيوت لاءِ هڪجهڙو آهي.“
سانول ، راڌا کي غور سان ڏسندي وراڻيو ــــ
” ڀڳوان ته اُن جي من ۾ رهي ٿو ، جنهن جي من ۾ وشواس رهي ٿو، هي سڀ ڀڳوان کي ته پوڄين ٿا پر ڀڳوان جي اصل ڏنل درس کان ڪوهين ڏور آهن هي نقلي پنڊتن ، مهاراجن ، مُلن ، ڀڳتن ، پروهتن جي ڏنل اُبتين سبتين معنائن ۾ ڦاٿل آهن.“
راڌا ، کٽ تي ويهندي چيو ـــ
” بابو ، ڀڳوان جي پُستڪن ۾ ته هميشهٰ وشواس لاءِ ئي ته چيل آهي ، هي سڀ پڙهن به ٿا ۽ پوءِ به وڙهن ٿا. “
سانول چيو ــ
” راڌا ، وشواس معنٰي پنهنجو پاڻ کي ٻي جي حوالي ڪرڻ ـــ ، اِن يقين سان تـ هو پنهنجو پاڻ کان به وڌيڪ محفوظ آهي اهو وشواس هنن مت موڙهن انسانن ۾ نه آهي ـ ، انسانن وٽ صرف خالي عبادت ڪرڻ ۽ پوڄا ڪرڻ جي رسم آهي ـــ ، بس ــ !!“
راڌا ، ڪُلهن کي اُچڪائيندي چيو ــ
” سانول بابو ، پوءِ به ڀڳوان ۾ وڏي شڪتي ( طاقت) آهي ، پاڻهين سڀ ڪُجهـ ٺيڪ ڪري ڇڏيندو “
راڌا جي انهي ڳالهـ تي سانول مُرڪي پيو ۽ هوءَ اُٿي پنهنجي ڪم ڪار کي لڳي ويئي.
سيٺ شرنارٿي جي ماڻهن هن علائقي جي مُک هندو اڳواڻ اويناش کي قتل ڪري ، سڄي علائقي ۾ مُسلمانن جي هٿان اويناش جي قتل جي خبر پکيڙي ڇڏي ، جنهن جي ڪري سڄي علائقي ۾ فساد ڀڙڪي اُٿيا هُئا.
سيٺ شرنارٿي ۽ سيٺ نارائڻ داس جي ماڻهن انهي قتل کي وڌيڪ واءٌ ڏيڻ شروع ڪري ڏنو هو ، جنهن سبب ، جهيڙو گهٽجڻ بجائي ، ويتر وڌي ، ڏورانهنَ علائقن تائين وڃي پُهتو هو ، سالن جون دوستيون، ــــــ ، محبتون ۽ خوشيون ، انهي فسادن جي نظر ٿي ويون هيون.
موهن جو دل گهُريو دوست احمد به اچي موهن جي گهر۾پناهـَ ورتي هُئي ۽ بلوائي ، موهن جي گهر اڳيان اچي بيٺا هُئا.
” موهن ـــ ، اهو چڱو نه پيو ڪرين ـــ ، مُسلي کي ٻاهر ڪڍ ـــ ، نه ته اسين ٻيو قدم کڻنداسين.“
بلوائين مان هڪڙي ڄڻي رڙ ڪري چيو ته ٻين به اُن جي ها ۾ ها ملائي ، رڙيون ڪرڻ لڳا.
” نه ته ڇا ڪندئو .........؟ هان ، ٻُڌايو ٻُڌايو .............، احمد ، مُنهنجي گهر ۾ آهي ـــ ، پهرين مونکي ۽ مُنهنجي پتني (زال) کي ماريندئو ........ ، تڏهن احمد کي ماريندئو. “
موهن پاڻ ، پنهنجي گهر جي دروازي کي ٻوڪي ، ٻاهر بيٺو بلوائين کي مُنهن ڏيئي رهيو هو ، هڪڙي بلوائي اڳيان وڌي ، موهن جي گلي ۾ هٿ وجهي چيو ــ
“ تون ڇا ٿو سمجهين بي دينا ، مُسلن جا چمچا............................”
۽ ڇڪي ،موهن کي ميڙ ڏانهن کڻي آيو ، ميڙ مان ڪنهن رڙ ڪئي ،
“ ماري ڇڏ حرامزادي کي ـــــ!”
موهن ، ايسري جي هٿن کي زور سان جهٽڪو ڏيئي ، پنهنجو پاڻ کي ڇڏايو.
” آئون راجپوت آهيان ـــ ، مُنهنجي پناهـُ ۾ آيل ماڻهو ، منهنجي سام آهي ۽ سام مونکي ماري پوءِ وٺندئو . “
موهن جي ڳالهـ ٻُڌي ، ميڙ ۾ ڀُڻ ڀُڻ تيز ٿي ويئي.
همنيت ، سڄي شهر جو ماحول ڏسي ، موهن واري گهر ڏانهن آيو ، جتي هيڏو ميڙ گڏ ٿيل هو ، همنيت ، ماڻهن جي ميڙ کي چيريندو ، موهن جي گهر ڏانهن وڌڻ لڳو ، همنيت جي اچڻ سان ميڙ ۾ ڀُڻ ڀُڻ وڌيڪ تيز ٿي ويئي ۽ سڀڪو مهاراج کي اڳيان وڌڻ لاءِ جاءِ ڏيڻ لڳو .
هڪ نوجوان ، موهن کي ، اکيون ڦوٽاري ۽ مڪو ڏيکاريندي چيو ـــ
” اسين تنهنجو رت پيءَ وينداسين ـــ ، تون ـــ ، تون انهن قاتل مُسلن جو ساٿاري آهين ، غدار آهين هندو جاتي جو................................................................“
همنيت ، نينگر جي ڪُلهي تي وڃي هٿ رکيو ، نينگر مهاراج کي ڏسي ، پوئتي هٽي ويو ، ميڙ ۾ هڪدم خاموشي ڇائنجي ويئي ، همنيت ، پهرين موهن ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ ميڙ ڏانهن نهاريائين ، ميڙ مان هڪڙو ڄڻو اڳيان وڌي آيو ــ
” مهاراج ، هيءُ هندو جاتي جو ڏوهاري آهي ، هن هڪ مُسلي کي پنهنجي گهر ۾ پناههُ ڏني آهي ۽ هاڻي اسانجي حوالي نٿو ڪري ـــ“
مهاراج ، هڪ ڀيرو ، وري موهن ڏانهن ڏٺو ، جيڪو بيوسي ۽ لاچاري وارين نظرن سان مهاراج همنيت کي ڏسي رهيو هو .
“ مهاراج ، آئون احمد کي هنن جي حوالي نه ڪندس ــ ”
“ ڇو ڪونه ڪندين ــــــــــ ؟ تُنهنجو پيءُ آهي ڇا ؟ ”
“ زبان جهل نندو ............، احمد منهنجو ڀاءُ آهي ۽ نردوش ( بي قصور) آهي. ”
کيمشي ، مُڪ واءُ ۾ لهرائيندي چيو ـــ
” مُسلا قاتل آهن ....خوني آهن ....۽ اهو احمدو جوئي...................آهي ـــ“
مهاراج ، بلوائين کي ماٺُ ڪري بيهڻ جو اشارو ڪيو ۽ چيائين ــــ
”هينئر توهان سڀ هلو ــــ ، آئون موهن کي سمجهايان ٿو.“
ميڙ ۾ ڀُڻ ڀُڻ هڪ ڀيرو وري شروع ٿي ويئي ، ميڙ ئي مان آواز آيوــ
” فيصلو ڪريو ته هينئر ئي ڪريو ، مُسلي کي اسان جي حوالي ڪريو ـــ“
همنيت غضبناڪ نظرن سان ميڙ ڏانهن ڏٺو ، گجگوڙ سان وراڻيو ـــ
” پوءِ ڀڳوان جا حُڪم مڃڻ ڇڏي ڏيو ۽ ڀڳوان جي نيڪ ٻانهنَ کي ماري ، پنهنجا فيصلا پاڻ ويهي ڪريو. “
ميڙ انهي دڙڪي کان پوءِ آهستي آهستي ٽُٽڻ شروع ٿي ويو ۽ ڪُجهـ ئي دير ۾ ماڻهو سڀ هليا ويا ، مهاراج موهن ڏانهن وڌي آيو .
“ موهن ، هي سڀ ڇا پيو ٿئي ــــــ؟”
موهن ، مهاراج همنيت جي انهي سوال تي روئي ڏنو
” موهن بابا ، احمد کي هتان ڪڍي وڃ ، حالتون احمد کي تو وٽ رهڻ نه ڏينديون. “
موهن وراڻيو ـــــ
” مهاراج ، آئون احمد کي ڪونه ڇڏي سگهندس ـــــ ، ڀلي هي بلوائي مونکي ماري ڇڏين ـــ“
همنيت ، موهن کي سمجهائڻ واري انداز ۾ چيو ــــ
” موهن ائين تون احمد سان دوستي نه پر دُشمني پيو ڪرين ــــ ، هن جي نوجوان نينگري جي لڄ تنهنجي هٿ ۾ آهي ۽ هي بلوائي ، احمد کي ڪڏهن بـ ڪونه بخشيندا ، ڇو تـ موهن آئون حالتون ڏسيو پيو اچان ، احمد کي رکڻ ۾ نه تنهنجي ڀلائي آهي ۽ نـ ئي احمد لاءِ ڪو چڱو آهي ـــ“
احمد به گوڙ گهٽجڻ جي ڪري ، ٻاهر نڪري آيو .
“مهاراج ، اوهان....!!! ”
“ احمد ، مهاراج چئي ٿو ته تون هتان هليو وڃ ـــــ ، ٻُڌائي آئون ڇا ڪريان ــــ؟ ”
موهن ، احمد کي ڪُلهن کان جهليندي چيو ــ
احمد ، مهاراج جي ڳالهـ جي تائيد ڪندي چيو ـــ
” موهن ادا ــــ ، مهاراج صحيح پيو چئي ـــ حالتون هاڻي اهڙيون نـ رهيون آهن ، جو آئون تو وٽ رهي سگهان ـــ ، موهن ادا ، جڏهن دلين ۾ هڪٻئي لاءِ ڪُدورتون جنم وٺڻ لڳن ته پوءِ اُهي اڏوهي جيان سڀني رشتن ، ناتن کي کايو ، چٽ ڪريو وجهن ٿيون . “
موهن روئيندي چيو ـــ
“ نه احمد نه ...، آئون پنهنجي ڌيءُ کان بغير زنده رهي ڪونه سگهندس . ”
مهاراج ، ٻنهي کي اندر گهر طرف وٺي ويندي چيو ـــــ
“ موهن ـــ، اندر هلو ـــ ، ٻاهر ڳالهائڻ ٺيڪ ڪونهي . ”
احمد جي نينگري ، زينب ، ڊوڙي اچي موهن کي ڀاڪر پاتو.
“ ڪاڪا ، ڪاڪا ..، ڇا ٿيو؟ ”
موهن به زينب کي ڀاڪر پائي ، اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيو ــــ ، موهن کي روئيندو ڏسي ، موهن جي زال هيما به سُڏڪا ڀرڻ لڳي .
احمد پنهنجي زال مومل کي چيو ـــ
” نيڪ بخت ـــ ، تون پنهنجو سامان ٻَڌي رک ، پنهنجو داڻو پاڻي شايد هتان ختم ٿي ويو آهي . “
احمد جي زال پريشان ٿيندي چيو ـــ
“ زينب جا پيءُ ، ڪڏانهن وينداسين ...! آس پاس ۾ ته ڪو مٽ مائٽ به ته ڪونهي . ”
موهن جذباتي لهجي ۾ چيو ــ
” ادِي ـــ ، ڪڏانهن ڪونه ويندئو ، احمد جو ته دماغ خراب ٿيو آهي ، منهنجي هوندي ، اوهان جو هتي ڪو وار به ونگو ڪونه ڪري سگهندو . “
زينب به روئيندي ، پنهنجي پيءُ کي چيو ــــ
” بابا ـــــ ، آئون ڪاڪا کي ڇڏي ڪيڏانهن به ڪونه وينديس ، هتان ڪونه وينديس .... هتان ڪونه وينديس !“
احمد ، ڌيءُ جي مٿي تي هٿ رکندي وراڻيو ــ
” موهن تون ته سمجهين ٿو ته حالتون ڪهڙيون آهن ، اهڙين حالتن ۾ هتي رهڻ ۾ ڪهڙي دانائي آهي ۽ هونءَ به ادا اسانجو............................................“
ٻاهر ڪنهن زور سان ، ٻاهرين دروازي کي ڌڪ هنيو ۽ ڪُجهه دير ۾ گهر جي اڱڻ ۾ ڀتر ۽ پٿر ڪرڻ لڳا ۽ ٻاهريان گوڙ جو آواز اچڻ لڳو ته موهن هڪدم ٻاهر نڪري ڏٺو ته ننڍڙا ننڍڙا ٻار جهولين ۾ ڀتر ۽ پٿر کنيو ، هن جي گهر ڏانهن پيا اُڇلائين ۽ پريان وڏا وري هنن ٻارن کي هُشيون ڏيندا وتن ، موهن بيوسي ۾ اندر هليو آيو
زينب ماءُ جي ڀاڪر ۾ مُنهن لڪايو ، ڊپ وچان سُڏڪا ڀري رهي هُئي .
“ ڪير آهن.........؟؟؟”
مهاراج همنيت پُڇيو ــ
موهن بيوسي مان وراڻيو ـــ
“ بلوائي....!!! ”
مهاراج ٿڌو ساهـ ڀريندي چيو ــ
“وري اچي ويا...!! ”
“هائو....!”
موهن روئڻهارڪي لهجي ۾ جواب ڏنو ــــ
“ پوءِ پٿر اُڇلائڻ کان روڪينَ نه ٿو؟”
“ پٿر ٻار پيا اُڇلائين...!”
سڀني جي چهرن مان مايوسي صاف بَکِي رهي هُئي ، مهاراج ٻاهر نڪتو ته اوچتو پٿر اچي سندس مٿي تي لڳو ۽ پٿر لڳڻ سان ئي مٿي مان رت وهڻ لڳو ، رت کي وهندو ڏسي ، ٻار ڀڄي ويا .
اها فساد جي باهه ، گهٽجڻ بجائي ، ڪيترن ئي علائقن کي وڪوڙي ، پنهنجي گرفت ۾ آڻيندي ٿي ويئي ، سيٺ نارائڻ داس به انهي جهيڙي جو پورو پورو فائدو وٺندي ، پنهنجن ماڻهن هٿان ، ايشور جي مندر مان ايشور ديوتا جي مورتي کي پاتل سونا زيور چوري ڪرائي ڇڏيا ــ، انهي اوچتي چوري ٿيڻ ڪري ، راڌا سخت پريشان هُئي .
” سانول بابو ، ڪيڏا نه پاپي آهن ماڻهو ، پنهنجي خالق جي اوتارن (بزرگن) جي گهرن مان به چوري ڪندي ڪونه ٿا ڪيٻائين ــــــ ، ڇي ڇي ڇي ــــــ، سانول بابو ، جيڪي پنهنجن مهربانن کي ايذائين ٿا ، ڇا اُهي ڪي انسان ليکبا ـــ“
” راڌا ، خبر نه ٿي پوي ته ماڻهو ۾ مايا جو ايڏو موهـ ڇو آهي ، حالانڪي ڀڳوان کي اهڙين دُنياوي شين جي ڪابه گهرُج ڪونهي ، بس من جي تسڪين لاءِ اسين پنهنجي پياري شيءَ کي سڀ ڪُجهه ارپڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا ــ“
ائين ٻئي ڳالهيون ڪندا ڪندا ، مندر اندر هليا آيا ، راڌا ايشور جي مندر ۾ گهڙندي ئي چيو ـــ
” سانول بابو ، منهنجو ته هانءُ ئي ڊهي پيو آهي ايشور جِي مون کي معاف ڪجان ، مون اَڀاڳي کان غفلت ٿي ويئي ، شايد انهي ڪري ، انهن راڪشکسن ( شيطانن) کي چوري ڪرڻ جو موقعو ملي ويو . “
سانول ، مندر جي دري مان ڪارونجهر جبل ڏانهن نهاريندي وراڻيو ـــــ
” راڌا ، ڀڳوان اسان کي ، پنهنجو مُنصب ڪري موڪليو آهي ، علم ، عمل ۽ عقل ڏنا اٿس ، جئين اسان ڀڳوان جو محبت ۽ امن جو پيغام ، سڄي انسان ذات تائين پُهچايون جئين ڀڳوان وٽ سڀ انسان برابر آهن ۽ سڀني لاءِ هوا ، پاڻي ۽ ڌرتي هڪجهڙي ۽ هڪ جيتري پيدا ڪئي اٿس ائين اسان کي انسانن مان اهو مت ڀيد ختم ڪرڻ جو ڪم سونپيو اٿس ، راڌا جي ماڻهو اهو درس نٿا سمجهن ــ ، اهي پنهنجي لاءِ ته هتي هونءُ ئي نرڳ جوڙين ٿا پر ٻين لاءِ بـه هن ڌرتي کي نرڳ بنايو ڇڏين ٿا ـــ“
راڌا ، ايشور جي اڳيان ، هڪ ڏوهاري جيان ڪنڌ جهُڪايو ويٺي هُئي ، سندس ڪارا ڀنڀا وار ، ڪُلهن تان سَرڪي ، سندس چهري کي لڪائي ڇڏيو هُئن ، سانول راڌا کي مندر ۾ ئي ڇڏي ، پاڻ لٺ جي ٺڪ ٺڪ ڪندو ، چاڙهين تان هيٺ لهي ،تُلسي جي ٻوٽي جي ڀر ۾ ويهي رهيو ۽ پنهنجي عڪس کي، تلاءَ جي پاڻي ۾ ڏسي ، ماضي جي ڌُنڌلڪن ۾ گُم ٿي ويو ــ
هريش ـــــ، سندس جگري يار ــــ ، جنهن سان گڏ ، هميشهٰ ڀٽن تي بيٺل ٻيرين مان ٻير پٽڻ نڪرندو هوـ
ماڻهو ٻنهي جي جوڙي کي ، هنجن جي جوڙي ڪري ڪوٺيندا هُئا .بارش کانپوءِ ، ترائين ۾ وهنجڻ ۽ ڪنهن سال بارش نه پوندي هُئي ته پاڙي جي ٻارڙن کي گڏي ، اَجرڪ جو جهول ٺاهي ،در در تي وڃي چوندا هُئا ته ” ڪارڙو ڪُنڀارڙو اَن پاڻي ڏي ته مولا مينهڙو وسائي “ ۽ جي ڪنهن سال مِينهن گهڻو پوندو هو تـ ٻئي ڄڻا کنڀيون ، پيپون ۽ مورن جا بيضا ڳولڻ لاءِ ، ڀٽن ۾ نڪري پوندا هُئا ، ڪاڪي ڏيووي جي نينگري ڪملا تي ته هريش اصل جان ڇڏيندو هو ۽ هن کي ڳوٺ جي ٻاهران ٿورو پرڀرو واري تلاءُ تي اصل سڄو ڏينهن بيهاريو بيٺو هوندو هو جيسيتائين ڪملا ، اچي کوهه تان پاڻي ڀري هلي نه ويندي هُئي ، پوءِ سڄو ڏينهن هريش وتو خوشي جا ڪلام ڳائيندو ۽ جي ڪنهن ڏينهن ڪملا پاڻي ڀرڻ نه ايندي هُئي ته هريش جي من جي اُڻ تُڻ وڌي ويندي هُئي ۽ سڄو ڏينهن ور ور ڏيئي پيو پُڇندو هو ” سانول، ڪملا ڇو ڪانه آئي آهي ـــــــ ؟ .....الائي ، ٺيڪ به آهي يا نه ....!“ آئون چوندو هُئس ته ” ٿي سگهي ٿو ته گهر جو ڪو ڪم ٿي پيو هُجيس “ ته چوندو هو ته ” نـه نه سانول ......، هُن جي پڪ طبيعت ٺيڪ ڪونهي ــ ،نه ته هوءَ ضرور اچي ها ـــــ ، هل ته هلي پُڇي اچون........“ آئون ڪاوڙ مان چوندو هُئس ته ” چريو ٿيو آهين ڇا هريش ...؟ ڪاڪو ڏيوو ڇا سوچيندو ...؟ ۽اهڙي لڇڻين پاڻ به هَريا ، موچڙا کائيندين ۽ مونکي به موچڙا کارائيندين...!“
ملهن جي مقابلن ۾ مونکي داد ڏيڻ ۽ دانهون ڪري جوش ڏيارڻ ۾ ، هَريو سڀ کان اڳڀرو هوندو هو ـــ ، آئون اڪثر ڪري ، سائين جي ٻني ٻاري ۽ گهر جو ڪم ڪار لاهي ، هريش جي گهر اچي سُمهندو هُئس ـــ ، هريش جي ماءُ ، مونکي پنهنجو ٻيو پُٽ سمجهندي هُئي ، پر ...........پر انهي هَرئي به مون تـي خنجرن جا وار ڪيا هُئا ،سالن جو پيار ، ڪينَ نه ساعتن ۾ تباهـُ و برباد ٿي ويو هو......
“سانول.....! ”
همنيت جي اوچتي سڏ تي ، سانول جا ماضي سان اُڻيل ڌاڳا ٽُٽي پيا .
جي ڪاڪا “ ”
راڌا ڪٿي آهي.....؟ “”
” ڪاڪا هوءُ مُسلسل روئيندي پئي وڃي ، انهي چوري لاءِ هوءَ پنهنجو پاڻ کي پئي دوشي سمجهي ــ“
سانول وضاحت سان جواب ڏنو.
“ پُٽ ، پنهنجن جا ڏنل زخم آهن ، پيڙا ته ٿيندي نه ...! پر راڌا آهي ڪٿي ؟ ”
سانول مندر ڏانهن هلندي وراڻيو ـــ
“ مندر ۾ ، ايشور جي اڳيان روئيندي وتي . ”
ٿوري دير ۾ ، ٻئي مندر پُهچي ويا ، جتي راڌا ـــــ ، ايشور جي اڳيان ، هٿ ٻڌيو ، سُڏڪي رهي هُئي .
“راڌا.....! ”
راڌا پيءُ جو ، جو آواز ٻُڌو ته ڊوڙي اچي ، پيءُ جي ڇاتي سان لڳي ۽ اچي روئڻ ۾ ڇُٽڪي .
“راڌا پُٽ .. ، تُنهنجو ته ڏوه ڪونهي جو تون پنهنجو پاڻ کي پئي هلڪانَ ڪرين ـــ ”
همنيت پنهنجي ڌيءُ جي مٿي تي هٿ رکندي چيو ــــ
سانول جيڪو ، همنيت جي پويان ..، ٿورو پرڀرو ، مندر جي وڏي دروازي وٽ ، دروازي کي ٽيڪ ڏيو بيٺو هو ، تنهن چيو ته
“ڪاڪا ، راڌا کي روئڻ ڏيو ، نه ته گهُٽجي گهُٽجي بيمار ٿي پوندي ـــــ”
همنيت به ماٺ ڪري ، راڌا کي پيار وچان ٿپڪڻ لڳو ۽ راڌا روئيندي رهي.
_______________________________________________________________________________
رات جا ٻه اچي وڳا هُئا ..، موهن ۽ احمد ، وڏي کوهـ واري ٿوهر وٽ بيٺا هُئا ، موهن وقت جو اندازو لڳائيندي چيو ــ
“ هاڻي ته اچڻ گهُرجيس ــــ ، مون هن وقت ئي اچڻ جو چيو هو ”
احمد به اندازن چيو ته ـــ
“ ها ....، هاڻ ته واقعي اچي وڃڻ گهُرجيس ، مُنهنجي خيال ۾ اچڻ وارو ئي هوندو.”
آسمان تي تارا ٽِم ٽِم ٽِم ڪري رهيا هُئا ، واريءَ جا جِيت ، پنهنجي مخصوص آواز سان ، هڪٻئي کي پنهنجي هُئڻ جو احساس ڏياري رهيا هُئا ، موهن پڪ ڪرڻ لاءِ ، احمد کان وري به پُڇيو ـــ
“احمد رات اندر ، تون هيٺ سنڌ ڏانهن نڪري ويندين نه..............!!!!!!”
احمد وراڻيو ته ـــــ
“ ادا ، اندازو ته اهو اٿم ”
” پر سنڌ ۾ به ته مارا ماري هلي پئي ، تون ڪڏانهن ويندين....... ؟ ڪُجهـ سوچيو اٿئي....!“
موهن کي احمد جي فڪر ، اُڻ تُڻ ۾ وجهي ڇڏيو هو
” موهن ادا ، هاڻي جيڏانهن تقدير کڻي وڃي ،هيءَ به ته يار تقدير جا رنگ آهن نه .... ، نه ته پنهنجي ئي ڳوٺ ۽ تڏي مان ، ائين آڌي رات جو لوڌيو وڃان ها . “
احمد تقريبن روئڻهارڪو ٿيندي چيو ـــ
موهن اڃان به احمد کي ڇڏڻ لاءِ تيار نـ هو .
” آئون ته احمد اڃان به چوين ٿو ته سوچي وٺ ، اڃان به وقت اٿئي ، پنهنجي فيصلي تي نظرثاني ڪري وٺ ، هتي ئي رهي پئو ، حالتون ٺيڪ ٿي وينديون ، اڳي بـ اهي جهيڙا جهٽا ۽ جنگون ڪونـ ٿيون آهن ڇا؟ حالتون وري به ڦري گهري ساڳين رمزن تي هلي پونديون آهن ۽........۽ تون هتي اڪيلو ته ڪونه آهين آئون ۽ هيما تو ساڻ آهيون ۽ اسان جي هوندي ، تنهنجو ڪو به وار به ونگو ڪونه ڪري سگهندو ، رُڳي تون ضد ڇڏ ، ڪٿي وتو مُنهنجي گُلن جهڙي نياڻي زينب کي روليندين....! “
” نه موهن ، هتي رهڻ ۾ ڪا به ڀلائي ڪونهي ـــ ، انگريز ، پنهنجي حرفت ۾ پوري طرح ڪامياب ٿي ويا آهن ، حالتون ، موهن ٺهڻ بجائي ويتر بگڙجنديون وڃن پيون ۽ هتي رهي تُنهنجي ۽ ڀاڄائي جي جان َ جوکن ۾ وجهان ، اهو ادا مونکان ڪونه پُڄندو . “
” احمد ائين ته نه چئو ، توکان سواءِ آئون زنده رهي ڪينَ سگهندس ۽ تون آهين جو...“
موهن جي اکين ۾ لُڙڪ اچي ويا ۽ گلو ڀرجي آيس ، انهي ڪري ، انهي کان وڌيڪ ڪُجهه به چئي نه سگهيو .
پريان ڪنهن ٻُچڪار ، ٻنهي جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪي ورتو ، ٻئي ٻُچڪار واري پاسي نهارڻ لڳا ته ساعت کن ۾ ڏٺائون ته ٻه گڏهـ سامهون کان اچي رهيا هُئا .
گڏهن کي ايندو ڏسي ، احمد ، موهن کي چيو ــــ
“ موهن تون وڃي ، تو واري ڀاڄائي ۽ زينب کي جهٽ ۾ وٺي اچ .”
موهن ، حسرت ڀرين نگاهن سان احمد ڏانهن نهاريو .
“ ادا ، وقت ڪونهي ، تون وڃ ”
احمد ، موهن کي ٻانهن مان جهلي ، گهر ڏانهن روانو ڪندي وراڻيوـــ
اوڻٽيهـ رات جي اونداهي پنهنجي عروج تي هُئي ، انهي ڪري چئوڦير سخت انڌارو هو ، ڪنهن ڪنهن وقت اوچتو ڪنهن ٽانڊاڻي جيت جي روشني نظر ٿَي آئِي يا ڪنهن ننڍڙي جانور جون اکيون چمڪيون ٿَي نه ته بس ...، ڪُجهـ ئي دير ۾ گهران نڪتل اهو مختصر قافلو ، اچي احمد وٽ پُهتو .
“ دير ڪيئي ادا...، خير تو هو نه ! ”
“ ها ، بس سامان کڻڻ ۾ ڪُجهه وقت لڳي ويو .”
احمد ۽ موهن گڏهن تي سامان ٻَڌڻ لڳا ، رات به ٿڌيري ٿي ويئي هُئي ۽ وِلهـ ڪِرڻ جا آثار به نُمايان نظر اچڻ لڳا هُئا ،زينب سُڏڪي رهي هُئي ، هيما ، زينب کي ماٺ ڪرائڻ ، بجائي پاڻ ساڙهي جو پلوءَ ڏئي روئڻ ۾ پوري هُئي ، مومل جي چهري تي ڪنهن اڻ ڄاتل خوف جا آثار ۽ ڏُک جو ريکائون رقص ڪري رهيو هيون ، سڀني جا چهرا لٿل ـــــ ، ٿڪل ۽ پيڙا ۾ ورتل پئي لڳا ، احمد ۽ موهن ، جلد ئي انهي ڪم مان فارغ ٿي ويا .زينب جي ماءُ ـــــ ، ويـههُ “”
احمد ، گڏهـ ڏانهن اشارو ڪري چيو ــ
” احمد ، جو ائين چوڻ ، ڄڻ رُڪيل سيلاب جو بند ٽُٽڻ ــــ ، سڀ اوڇنگارون ڏئي روئي پيا پر سڀ کان وڌيڪ خراب حالت زينب جي هُئي . احمد ــــ ، موهن کي ڀاڪُر پائي ، وڃڻ جي اجازت گهُري ته موهن، احمد جو چهرو ، پنهنجي ٻنهي هٿن سان جهلي ، حسرت ڀري لهجي ۾ چيو ــــ
” احمد ادا ، رڻ ۾ روليو پيو وڃين ، اڳيان وري الائي ڪهڙيون حالتون هُجن ، ڪا خبر ڪانهي......؟ “
احمد روئيندي چيو ــــ
” موهن ادا ، اهڙيون ته ڳالهيون نه ڪر ــ ، اللهُ چڱي ڪندو ۽ موهن ، جسم ته جُدا ٿي سگهن ٿا پر ڇا روح هڪٻئي کان الڳ ٿي سگهن ٿا.....................؟“
آئون ڪونه وينديس ......، آئون ڪونه وينديس.........!“”
زينب ، پنهنجي ماءُ کان ڇڏائي ، اچي پنهنجي ڪاڪي موهن جي ڇاتي سان لڳي روئڻ لڳي .
احمد لُڙڪ اُگهيندي وراڻيو ـــ
” موهن ، تون ئي پنهنجي ڌيءَ کي سمجهائي ته هاڻي جُدائي جو وقت ٿي ويو آهي ، هاڻي يا نصيب ملون يا نـ ملون . “
موهن روئيندي چيو ــــ
” احمد ، منهنجو ته هانءُ ٿو ڦاٽي ـــــ ، تون نه وڃ ـــــ ، ڇڏ ضد کي ــ ، هل ته گهر واپس هلون..! “
” موهن ، دلين ۾ ڪُدورتون ڀرجي ويون آهن ۽ اڄ انسان ، انسان جي پاڇي کان پيو خوف کائي ، اُتي ڪيئن رهي سگهجي ٿو ادا .“
زينب جي حالت ، روئي روئي خراب ٿي ويئي هُئي .
” زينب جا پيءُ ، هاڻ هل ، نه ته مونکان هوش ڇڏائجي ويندا ــــ ، مونکان زينب جي حالت ڏٺي نٿي ٿئي . “
احمد ، زينب کي زوري گڏهـ تي ويهاريوـــ
احمد موهن کي چيو ـــ
” موهن ادا ، هاڻي اللهُ واهي ، زندگي رهي ۽ حالتون صحيح ٿيون ته وري به موٽي ملنداسين......، “
” احمد مُنهنجي ، ڌيئڙي جو خيال رکجين ، جي ڪٿي پُهچين ته پنهنجي خيريت جي خبر ڪيئن نه ڪيئن ڪري ، مون ڏانهن اُماڻڻ جي ڪوشش ڪجان ـــ ، مونکي ته تون جيئرو ئي ماريو پيو وڃين ادا....؟ “
سڀني هڪٻئي کي حسرت ڀرين نگاهن سان آخري ڀيرو ڏٺو ۽ اهو ننڍڙو قافلو ، پنهنجو اصلي ماڳ ڇڏي ، پنهنجي اڻ ڄاڻ منزل ڏانهن روانو ٿي ويو .
سانول هاڻي بلڪُل ٺيڪ ٿي ويو هو ، تنهنڪري روزمره جي ڪمن سان گڏ ، ويدڪ ڪتابن جومطالعو به ڪرڻ لڳو هو ،هندو مُسلم فسادن جي ڪري ، مندر ڏانهن ماڻهن جي آمد جو سلسلو به گهٽجي ويو هو ، برهمڻ جا ماڻهو به سانول سان هري ويا هُئا ۽ اُن کي هڪ ساڌو سمجهڻ لڳا هُئا ، اُن ڪري اُن سان ورتاءُ تمام چڱو ڪندا هُئا ، ٻئي طرف ، هندو مُسلم فسادن ۾ ،ٺاپُر اچڻ بجائي ويتر تيزي ايندي پئي ويئي ، برهمڻ آباد ۾ ، مُسلمانن جي علائقن کان ڀڄي آيل هُندن به اچڻ شروع ڪيو هو ، ٻي عالمي جنگ ته ختم ٿي چُڪي هُئي پر پُٺيان ، فسادن جي صورت ۾ پنهنجي بقاياجات ڇڏي ويئي هُئي.
سانول ايترو گهڻو پڙهيل ڪونه هو پر تڏهن به ڪُجهه نه ڪُجهه لکي پڙهي سگهندو هو ۽ سانول جا اُهي گيت ، جيڪي مذهبي مت ڀيد کان آجا ، سماجي ڀلائي جا نظم هُئا ، سي راڌا ، پنهنجي مُترنم آواز ۾ ڳائيندي هُئي، موتي مندر جو مال چاري، شام جو اچي مندر جي اڱڻ ۾ اچي ويهي رهندو هو ۽ راڌا جا اهي گيت ويهي ٻُڌندو هو .
برهمڻ آباد ۾ مُسلمانن جي آبادي، هاڻي وڃي نالي ماتر رهي هُئي ۽ اُهي به خوف وچان وڃان وڃان جي چڪر ۾ هُئا، مُسلمانن جا ڪيترائي گهر ويرانيءَ جو منظر پيش ڪري رهيا هُئا، اڃان تائين برهمڻ آباد تي ڀوَ جو پاڇو هو، ويساک جو مهينو شروع ٿي چڪو هو، ويساک جو مهينو شروع ٿيڻ سان ئي، گئو مَکي ميلي جون تياريون به زورشور سان شروع ٿي ويون هيون، ماڻهن جي چهل پهل روزاني ماڻهن جي نسبت وڌي ويئي هُئي ، هيڏن دنگن ۽ فسادن کان پوءِ به ، راجستان ، گُجرات ۽ ٿر جا ماڻهو ، گهڻي تعداد ۾ آيا هُئا جنهن ۾ مسلمانن جو به وڏو انگ شامل هو ، سانول ، موتي ۽ راڌا ميلي گهُمڻ لاءِ تيار ٿيا هُئا پر مسئلو اهو هو ته مهاراج همنيت کان ، ميلي گهُمڻ جي اجازت ڪير وٺي .. ؟ موتي ۽ سانول ميڙمنت ڪري ، راڌا کي مهاراج همنيت کان ميلي تي وڃڻ جي اجازت گهُرڻ لاءِ راضي ڪيو، راڌا به ڊڄي ڊڄي پيءُ وٽ پُهتي جيڪو اُن وقت پنهنجن پُراڻن ويدڪ ڪتابن تي جِلد چاڙهي رهيو هو .
“ باپو.....! ”
“ هون.....”
“ باپو، اسين.............”
“ ها، اسين ! ؟”
باپو ، اسين ميلي تي گهُمڻ وڃون....؟ “”
همنيت مُنهن مٿي کڻي، راڌا ڏانهن نهاريو، راڌا ڀوَ وچان پنهنجون اکيون پوري ڇڏيون
همنيت مُرڪندي چيو ــ
“ ڀلي پُٽ .”
بس راڌا جو اهو ٻُڌڻ ۽ ڊوڙي اچي، سانول ۽ موتي کي خوشي وچان، اجازت ملڻ جي خوشخبري سُڻايائين ته
“ باپو ، ميلي تي وڃڻ جي اجازت ڏيئي ڇڏي ”
بس پوءِ ڇا، ٽيئي ڄڻا ميلي تي وڃڻ جي تياري ۾ جُٽي ويا، اڄ ميلي جو پهريون ڏينهن هو پر تڏهن به ڪافي مَتل هو، ملڪ ۾ لڳل خانـ جنگي جي ڪري، ڪافي واپاري به ميلي ۾ ڪونه آيا هُئا ، اڳين سالن جي بنسبت هيل ميلي تي دُڪان به ، گهٽ لڳل هُئا ، موتي پنهنجي مال لاءِ ڳانيون ۽ گهنڊڙيون ورتيون ته سانول وري مٺائي جا پيسا ڀريا پوءِ ميلي کي خوب گهُمي ڦري ، شام جو واپس ايندي ، راڌا ، سانول کي ڪاپيون ڏيندي چيو ته
“ سانول بابو ، هي ڪاپيون وٺو ، هنن تي مونکي نوان گيت لکي ڏجو ـ”
سانول ڪاپيون وٺندي چيو ــــ
” راڌا ، هاڻي مونکي به ڪو ڪم ڪار ڪرڻ گهُرجي، هاڻ واندو ويهڻ سٺو ڪونه ٿو لڳيم ــ“
موتي کلندي وراڻيو ـــ
” ادا سانول ، برهمڻ آباد ۾ ڪاڪي موهن وٽ هليا وڃو ، هو اوهان کي ڪو نه ڪو ڪم وٺي ڏيندو . “
سانول ، موتي جي انهي ڳالهـ جو ڪو جواب ڏي ئي ڏي ، راڌا هڪدم وراڻي ـــ
” نـه نـه ــــــ ، سانول بابو برهمڻ آباد نـه وڃجين ...، هو توکي ماري ڇڏيندا ..، هُنن تـه باپو کي بـه پٿر وهائي ڪڍيو هو......! “
سانول راڌا جي مٿي هلڪي ٿپ هڻندي ، مُرڪي وراڻيو ـــ
” پوءِ ڪهڙو ٿو فرق پوي ، مُنهنجي نـه ڪو اڳيان ۽ نـه ئي پويان ڪوئي روئڻ وارو آهي . “
راڌا چيو ـــ
“ ڇو ڪونهن ـــ ، آئون ۽ باپو جو ويٺا آهيون . ”
موتي وچ ۾ رڙ ڪندي چيو ـــ
“ آئون بـه تـه آهيان ، ادا سانول جو ننڍو ڀاءُ......! ”
انهي تي ٽيئي ٽهڪ ڏيئي کليا ، سانول پيار وچان ، راڌا کان پُڇيو ــ
“ مُنهنجي پرواهـه اٿئي . ”
راڌا ، سانول ڏي ڏسي معصوميت مان ڪنڌ سان هائوڪار ڪندي چيو ـــ
“ هائو ”
موتي جيڪو هنن کان ڪافي ننڍو هو ، سو هنن کان ڪافي اڳيان نڪري ويو هو ، تنهن اُتان کان رڙ ڪري ، ٻنهي کي پاڻ ڏانهن متوجهـه ڪندي چيو ـــ
“ ادا سانول ۽ ديدي ، ڏسو ، آئون هتان ٿو ٽپ ڏيان
جبل جي ننڍي لاهي تان ٽپ ڏنو ۽ بولاٽيون کائيندو ، اچي سانول ۽ راڌا جي اڳيان اچي بيٺو
سانول مُرڪندي چيو ـــ
“ اڙي چرٻٽ ، اهي چار سامان ، جيڪي ميلي تان ورتا اٿئي ، سي بـه نـه ڀڄين وجهين ”
موتي ڪنڌ سان نهڪار ڪندي چيو ــــ
“ نـه نـه ...، ڪونـه ڀڄندا ...، اُهي سڀ راڌا ديدي وٽ آهن ”
شام مُڪمل طرح ، پنهنجا پَرَ ، پکيڙي چُڪي هُئي ، سج جبل وٽان لهندي ، آسمان تي پنهنجي لالاڻ ڇڏي ويو هو .
سانول آسمان جو ڳاڙهو سيِندوريءَ رنگ ڏسي وراڻيو ــ
“ راڌا ، آڪاش (آسمان) کي ڏس ”
“ هونءُ ”
راڌا آڪاش (آسمان) ڏانهن نهاريندي جواب ڏنو .
“ ائين ٿو لڳي ڄڻ ڪنهن سُهاڳڻ ، پنهنجي سينڌ ۾ سيندور ڀريو هُجي.....! ”
سانول آسمان ۾ اکيون کُپائيندي وراڻيو
” سانول بابو ، اڳ اها لالاڻ ، مونکي بـه ڏاڍي سُٺي لڳندي هُئي پر هاڻي انهي لالاڻ مان بيگناهـ ماڻهن جو ناحقي وهايل رت جو تصور اُڀري ٿو . “
راڌا ، اُداس ٿي ويئي ، سندس چهري تي ڏُک جون ريکائون رقص ڪرڻ لڳيون .
سانول چيو ـــــ
۾ ” راڌا ، آڪاش (آسمان) تـه پويتر آهي ، هو انسانن جيان پاپي ڪونهي ، هن جي لالاڻ هميشـهٰ پيار جي ٻنڌڻن (ڌاڳن) جي علامت هوندي آهي ۽ ويواهـه (شادي) به اهڙي پاڪ مُحبت جي ٻنڌڻن (ڌاڳن) جو نالو آهي ويواهـه (شادي) جي سيندور جو ئي رنگ آسمان تي پکڙبو آهي . “
موتي بيزار ٿيندي چيو ـــ
“ سانول ادا ، ڪي آسان ڳالهيون ڪريو ، هي تـه اوهين الائي ڇا جو ڇا پيا چئو ؟ ”
موتي جي انهي ڳالهـ تي ٻنهي کان ٽهڪ نڪري ويو ، موتي موٽ ۾ ، ڪاوڙ وچان ، ٻنهي جا چيٻارا ڪڍڻ لڳو .