3
موهن ، زينب کي پنهنجي ڌيءَ ڪري پاليو هو ، موهن کي تـه ڪوبـه اولاد ڪونـه هو، تنهنڪري پاڙي ۾ رهندڙ احمد جي نينگري زينب ، ٻنهي گهرن جي اکين جو تارو هُئي ، احمد بـه زينب کي موهن جي گهر وڃڻ کان ڪڏهن ڪينَ نـه روڪيندو هو ، هوءَ بـه سڄو ڏينهن هيما وٽ يا موهن وٽ پئي راند ڪندي هُئي ، ڪڏهن ڪڏهن ، موهن زينب کي پنهنجن ڪُلهن تي ويهاري ، جبل گهُمائڻ وٺي ويندو هو ۽ پوءِ سڄي واٽ ڪاڪو ، ڀائيٽي کوڙ ساريون ڳالهيون ڪندا هُئا .
احمد تـه سيٺ نائو مل جو مال چاريندو هو ، تنهنڪري زينب کي پڙهائڻ کان عاجز هو پر موهن ، احمد سان وڙهي ، زينب کي مڪتب ۾ ويهاريو هو ، ڪيترن ڇوڪرن ۾ هي هڪڙي نينگري پڙهندي هُئي ، احمد جا سڀ مُسلم توڙي هندو دوست ، احمد کي پيا هر گهڙي چوندا هُئا تـه تون ٿيو آهين چريو جو نينگري وتو پڙهائين ، نينگري تـه آهي پرايو ڌن ، توکي اُن مان ڪهڙو لاڀ ، موٽ ۾ احمد چوندو هُئن تـه سندس ڪاڪي موهن جو راز اٿس تـه پنج درجا پڙهي پوي پوءِ آئون ڪيئن ٿو روڪي سگهان .
موهن صبح جو ڪم تي وڃڻ کان اڳ ، پنهنجي زال هيما کي ، زينب لاءِ مال پُڙا ۽ مٺائيون وغيره ٺاهڻ جو ضرور چئي ويندو هو ، جي ڪڏهن ڪو احمد يا مومل ، زينب کي ڪنهن شرارت تي دڙڪو داٻو ڏيندا هُئا تـه زينب ڊوڙي ، موهن يا هيما سان اچي شڪايت ڪندي هُئي ۽ پوءِ موهن يا هيما ، زينب کي پنهنجي گهر ۾ رهائي ڇڏيندا هُئا ، هڪ ڏينهن موهن ڪو بيمار ٿي پيو تـه زينب ڏينهن رات هڪ ڪري اهڙي تـه موهن جي خدمت ڪئي جو موهن جلد نو بنو ٿي ويو ، موهن بذات تمام گهڻو ضدي هو پر ڪيڏو بـه ڪنهن سان ضد ڇو نـه هُجيس زينب جي چوڻ تي ، هڪدم ضد ختم ڪري ڇڏيندو هو ، زينب ۾ ئي تـه موهن جو موهـه هو .
ايسيتائين جو زينب جوان ٿي ويئي پر ڪاڪي ، ڀائيٽي جو پيار ، اڃان بـه اهڙو ئي ٻاراڻو ۽ پُرخلوص هو، جيڪڏهن زينب بيمار ٿي پوندي هُئي تـه موهن ۽ هيما جي اصل ننڊ حرام ٿي پوندي هُئي ، هي حڪيم ــــــ ، هو طبيب ـــــــ ، علاج مٿي علاج ـــــ، ٽهل ٽڪور....................!
پر هاڻ تـه موهن جي حالت اها هُئي جو هو اڪيلو ، ڪنهن ڪُنڊ ۾ ويٺو رهندو هو ، ڪنهن سان ڪينَ نه ڳالهائيندو هو ، جي ڪو فرصت جو وقت ملندو هُئس تـه احمد جي ڦٽل چونري ۾ ويٺو چونري جي ڇت کي گهوريندو رهندو هوــــ ، اهو موهن ، جيڪو کِلمُک جي نالي سان سڄاتو ويندو هو ، سو بظاهر تـه زنده هو پر اندران ٽُٽي ڀُري مري چڪو هو ، هاڻي تـه سڀئي ماڻهو موهن کي چريو چريو ڪوٺڻ لڳا هُئا .
زينب ، جڏهن پنج درجا سنڌي جا پاس ڪيا هُئا ۽ گڏوگڏ قُرآن مجيد بـه پڙهي پورو ڪيو هُئائين تـه موهن ۽ هيما خوشي ۾ پئي نـه ماپيا، پاڙو تـه ڇٽو پر سڄي برهمڻ آباد ۾ مٺائي ورهائي هُئن، هنن پنهنجي پاڙي ۾ پاٺ شالا (اسڪول) وارو ڪم بـه مڪمل ڪري ڇڏيو هو تـه جيئن زينب پنج درجا پاس ڪندي تـه پاڙي جي نينگرڙين کي ويهي پڙهائيندي پر تقدير کي ڪُجهـه ٻيوئي منظور هو ، موهن جا اهي سڀ خواب ، انهن تازن فسادن چڪنا چور ڪري ڇڏيا هُئا ، هاڻي هن کي مذهب جي تـه نالي کان ئي بغاوت ٿي ويئي هُئي جو هو ڪڏهن ڪڏهن تـه شراب پِيءُ ايڏو تـه بدمست ٿي پوندو هو جو ڀڳوان کي گاريون ۽ ڀونڊا بـه ڏيندو هو
شرنارٿي جو ماڻهو ، اڄ مڪمل طرح سان سهي سنڀري آيو هو ، هو هيٺ گئو ماتا واري ڪوٺي وٽ ، تيز زهريلي خنجر سان لِڪو بيٺو هو
همنيت پوڄا پاٽ مان فارغ ٿي ، پنهنجي چونري ۾ هليو آيو ، جتي راڌا ٻهاري پئي ڏني .
“ راڌا امان ، سانول نظر نـه پيو اچي ، ڪيڏانهن ويو آهي......؟ ”
راڌا ، زمين تي پيل ميرن ڪپڙن کي هڪڙي پاسي رکندي چيو ـــ
“ سانول بابو تـه مزدوري لاءِ شهر ويو آهي ”
همنيت حيرت مان وراڻيو تـه ــــ
” مزدوري جي وري ڪهڙي ضرورت پئجي ويس ، هتي ڪهڙي شيءَ جي گهٽتائي محسوس ڪيائين جو مزدوري جي ضرورت پئجي ويس..........!“
موٽ ۾ راڌا مُرڪندي چيو ـــ
” باپو ، هن چيو پئي تـه هروڀرو واندي ويهڻ کان تـه بهتر آهي تـه ڪٿي نـه ڪٿي وڃي مزدوري ڪجي ، اوهان کي تـه خبر آهي هو جيڪا ڳالهـ کڻندو سا ضرور پوري ڪندو ، مُنهنجي سوَ منع ڪرڻ باوجود بـه هليو ويو. “
همنيت راڌا کي فڪرمندي سان ڏسندي چيو ــ
” هاڻي تـه سٺو ويد ٿي ويو آهي ۽ هٿ ۾ بـه ڏاڍي شفا اٿس ، ٿوري محنت ڪري تـه پنهنجو حڪمت جو ڌنڌو خوب پيو هلندس پر هو پوءِ بـه امان مرد ماڻهو آهي مون کي تُنهنجو اُلڪو کايو پيو وڃي ، مُنهنجي عمر اُن لهندڙ سج جيان آهي ، جيڪو پنهنجا آخري ڪرڻا ، بيوسي سان ڌرتي تي اُڇلائيندو آهي ، مون کان پوءِ ، تنهنجو ڇا ٿيندو ......هتي گهڻن جي نيت صاف ڪونهي ۽ مايا وارا تـه مورڳوئي ڌيءَ تنهنجو مُلهـه پيا ڪَٿين ۽ آئون نـه ٿو چاهيان تـه تون ڪنهن اهڙي جي پلوءَ سان ٻَڌجي وڃي جو پوءِ سڄي ڄمار سورن ۾ حياتي گهارين ، جي حقيقت پُڇُين تـه منهنجي تـه خواهش آهي تـه تون ايشور جي جيڪر داسي بنجي پوين تـه اُن کان بهتر ٻيو ڪو گس ڪونهي ، وڌيڪ پوءِ بـه منهنجو توتي ڪو زوربار ڪونهي ، جيڪو منَ کي چڱو لڳيئي ، اهو ئي فيصلو ڪجين . “
راڌا ڪنڌ جهُڪايو ، پيءُ جي ڳالهـ ٻُڌندي رهي ، جڏهن همنيت پنهنجي ڳالهـ پوري ڪئي تـه راڌا نهايت نيازمندي سان وراڻي ــــ
” باپو آئون تـه شروع ئي کان ايشور جي داسي آهيان ....، سچي پڇو تـه مون کي ويواهـ (شادي) ۾ ڪو چاهـ ڪونهي ـــ، آئون تـه هڪ ايشور جي ۽ ٻيو اوهانجي خدمت ڪرڻ چاهيان ٿي . “
همنيت پيار وچان ، راڌا جي مٿي تي هٿ رکيو تـه راڌا جي اکين ۾ بـه لُڙڪ لڙي آيا ، همنيت جو جِيءَ بـه روئڻ لاءِ ڀرجي آيو ، تنهنڪري پُستڪ کڻي چونئري کان ٻاهر نڪري آيو ۽ آمون بـه اهڙي ئي موقعي جي تلاش ۾ هو . همنيت جئين ئي ، گئو ماتا جي ڇپر کان لنگهيو تـه آمون تيز خنجر سان ، همنيت تي وار ڪري ڏنو ۽ هن ايڏي تيزي ۽ ڦڙتائي سان حملو ڪيو جو همنيت کي سنڀلڻ جو موقعو ئي نـه ملي سگهيو ، همنيت جي دانهن تي ، راڌا هڪدم چونئري کان ٻاهر ڀڳي ، ڪنهن اَڻ ڄاڻ ماڻهو کي پنهنجي پيءُ تي ائين خنجرجا وارُ ڪندي ڏسي ، راڌا رڙ ڪري ، بيهوش ٿي ڪرِي پئي ، آمون بـه راڌا جي رڙ ٻُڌي ، جيئن تڪڙ ۾ پُٺيان ڀڳو ، تيئن جبل تان پير ترڪي پيس ۽ ڪارونجهر جي هيٺيائين ۾ دانهون ڪندو، پُرزا پُرزا ٿي ، موت جي وادي ۾ گُم ٿي ويو .
اها خبر ، سڄي علائقي ۾ طوفاني واءُ جيان پکڙجي ويئي هُئي تـه مهاراج همنيت کي مندر ۾ گيتا پڙهندي ڪنهن قتل ڪري وڌو آهي ، هُندن ۾ انهي واقعي کانپوءِ سخت تاءُ پکڙجي پيو هو ، هندو انتها پسند ليڊرن بـه ، انهي واقعي کي مُسلمانن جي خلاف استعمال ڪرڻ شروع ڪري ڏنو هو ، سيٺ نارائڻ داس بـه ، انهي واقعي مان پورو پورو فائدو حاصل ڪرڻ ٿَي چاهيو سو هڪدم برهمڻ آباد جي پنچائيت جي چڱن مُڙسن کي گهُرائي ، انهي واقعي جو ذميوار سانول کي قرار ڏيڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو هو پر چڱن مُڙسن جي انهي بيٺڪ ۾ اختلاف پيدا ٿي پيا هُئا ، ڪن جو خيال هو تـه سانول ساڌو ۽ فقير منش ماڻهو آهي ۽ هُن ، هن مندر جي ۽ مهاراج همنيت جي ڪافي سيوا(خدمت) ڪئي آهي سو اهڙو ڪڌو ڪم هو نـه ٿو ڪري سگهي ، انهي ڪري انهي قتل ۾ هو قطعي ملوث ڪونهي ، پر سيٺ نارائڻ داس جي پيٽ ۾ جو سور هو سو سانول کي پنهنجي راهـ تان هٽائڻ لاءِ هو ڪنهن بـه حد تائين وڃڻ لاءِ تيار هو ، هن لاءِ ڏُکئي ۾ ڏُکيو ڪم هو مهاراج همنيت کي قتل ڪرڻ ، سو سيٺ شرنارٿي پنهنجن ساٿين هٿان ڪرائي چڪو هو ۽ ڪو ثبوت بـه موجود ڪونـه هو ، انهي ڪري سانول کي انهي قتل واري ڄار ۾ ڦاسائڻ ، سيٺ نارائڻ داس لاءِ تمام آسان هو ۽ ڪُجهـه وري حالتون بـه سندس ساٿ ڏيئي رهيون هيون .
سيٺ نارائڻ داس ۽ ساٿين جو خيال هو تـه سانول مُسلو آهي ۽ هُن جون لالچ ڀريون اکيون ايشور ديوتا جي سونن زيورن ۽ مهاراج همنيت جي جوان نياڻي ۾ کُتل آهن ۽ سڀني کي اها تـه خبر آهي تـه ايشور ديوتا جا سونا زيور پهرين بـه چوري ٿي چُڪا آهن جن جو بـه اڃان تائين ڪو اتو پتو ڪونـه پيو آهي ۽ مٿان وري مهاراج همنيت جو قتل ، انهي مان ثابت آهي تـه اهڙو ڪم ڪو بـه هندو نـه ٿو ڪري سگهي ، اهو صرف ۽ صرف سانول ۽ آُن جي ساٿين جو ئي ڪم آهي ، انهي ڳالهـ تي برهمڻ اباد جا ڪافي چڱا مُڙس سيٺ نارائڻ داس سان مُتفق هُئا، پر ڪو فيصلو ٿي نـه سگهيو هو .
وڳوڙن جي ڪري ، ڪيترائي هُندن جا اُجڙيل ڪُٽنب ، ماتم ڪندا اچي برهمڻ آباد ۾ پُهتا هُئا ۽ ڪيترائي وري مُسلم ڪُٽنب هتان اُجڙي ڀڳا هُئا ۽ سڄي ماحول ۾ ايتري تـه بي يقيني وڌي ويئي هُئي جو ڪٿي ڪي چار ماڻهو گڏ نظر ايندا هُئا تـه ائين پيو ڀائينبو هو تـه اڄ ڪنهن نـه ڪنهن نينگري جي لڄ لُٽي ويندي يا ڪنهن نـه ڪنهن جو گهر ساڙيو ويندو، انهن وڳوڙن ماڻهن مان ساڃاهـ ڪڍي ڇڏي هُئي جو مُسلمانن جي آڙ جو فائدو وٺي ، ڪيترائي هندو ، پنهنجن هُندن جي گهرن ۾ گهڙي ، نوجوان نياڻين جون عزتون لُٽڻ ۽ گهر ڦُرڻ ۾ اڳڀرا هُئا تـه مُسلمانن وري ، هندن جي آڙ جو فائدو وٺي ، پنهنجن مُسلمانن جي نياڻين جون عزتون لُٽڻ ۽ ڦُرمار ۾ گوءِ کڻي ويا هُئا ، اهڙين خوفناڪ حالتن جي ڪري ، ڪيترن خاندانن پنهنجي ٻارنهن ٻارنهن سالن جي نياڻين جي شادي ، سٺ سٺ سالن جي پوڙهن سان ڪرائي ڇڏيون هيون .
همنيت مهاراج کي قتل ٿئي ، اڄ پندرهون ڏينهن هو ، پر راڌا اڃان تائين پيءُ جي انهي اوچتي وڇوڙي جي ڪري بيمار هُئي ، پيءُ جي صدمي هڻي جهوري وڌو هُئس، بس کٽ جهلي ويهي رهي هُئي ، سانول ۽ موتي ، راڌا جي دوا دارون ڪرڻ ۽ ڪرائڻ ۾ ڪينَ نـه گهٽايو هو ، موتي تـه پندرنهن ڏينهن ٿي ويا هُئا جو مال ڪاهي جبل بـه ڪونـه ويو هو ، هو صرف پنهنجي ديدي(ڀيڻ) راڌا جي خدمت ڪرڻ ۾ مشغول هو. سانول به راڌا لاءِ ڏاڍو فڪرمند هو سو هينئر بـه راڌا کي دوا دارون کارائي ، پاڻ اچي ٻاهر ، مهاراج همنيت جي پُراڻن ڪتابن جو مطالعو ڪرڻ لاءِ ويٺو ئي مس هو جو پوليس وارا سندس مٿان اچي بيٺا ، سانول هيئن اوچتو سپاهين کي ڏسي گهٻرائجي، هڪدم اُٿي بيٺو .
” سانول ، اوهان جي نالي اسان وٽ اوهان کي گرفتار ڪرڻ جو پتر(وارنٽ) موجود آهي اسين اوهان کي مهاراج همنيت جي قتل جي الزام ۾ گرفتار ڪريون ٿا .
پوليس واري صاحب ، پنهنجي ڪڙڪيدار لهجي ۾ ڄڻڪي حُڪم صادر ڪيو ، سانول حيرت ۽ ڏُک گاڏڙ لهجي ۾ وراڻيو ـــ
“ ڇا ....!!؟”
پوليس واري صاحب ، ساڳئي ڪڙڪيدار لهجي ۾ چيو ـــ
“ ها اسان کي مٿان کان حُڪم مليو آهي تـه اوهان کي فورن گرفتار ڪريون . ”
۽ سانول کي هٿڪڙيون هڻي ، ٿاڻي تي هلڻ لاءِ چئينَ .
سانول عاجزي سان چيو ـــ
“ پر آئون پنهنجي ڀاءُ کي ته ٻُڌايان............!”
سانول پنهنجي ڳالهـ پوري ڪري ئي ڪري ، تيسين پويان بيٺل سپاهي ، سانول کي زور سان ٿڏو هڻندي چيو ــ
” نـه ، اسان وٽ ٽائيم ڪونهي ، صاحب بهادر سر جان ايڊورڊ صاحب پاڻ ٿاڻي جي ريسٽ هائوس ۾ اوهانجي گرفتاري جي انتظار ۾ ويٺا آهن ، جلدي هل ، ڪٿي اسان جي نوڪري تيل نـه ڪرائين . “
ٻاهر گوڙ ٻُڌي ، موتي بـه چونئري مان ٻاهر نڪري آيو ۽ سانول کي هٿڪڙيون ، هٿن ۾ ڏسي ، ڀڄي سانول جي ڀر ۾ پُهتو ۽ پُڇيائين ـــ
“ ادا ــــ ، هي ڇا آهي..!!؟”
سانول ايسيتائين پنهنجو پاڻ کي سنڀالي ورتو هو سو وراڻيائين تـه ـــ
” موتي ، مون کي ڪاڪا جي قتل جي ڪيس ۾ گرفتار ڪيو وٺيو پيا وڃن ..، تون ڪو ُاُلُڪو نـه ڪر ، آئون بيگناهـه آهيان سو جلدي اچي ويندس ، بس تون راڌا جو خيال رکجان ۽ دوائون وقت سر ڏِجان . “
پوليس وارا، ٺيلها ڏيندا ، سانول کي وٺي روانا ٿي ويا ، موتي ڏسندو ئي رهجي ويو ، موتي ڏاڍو پريشان ٿي ويو هو سو ٻئي ڪا ڳالهـ ڪانـه سُجهيس تـه وڃي راڌا کي اُٿاريائين ، جيڪا اڃان هينئر هينئر دوا کائي سُتي هُئي ، راڌا اکيون کولي ، اُٿارڻ واري ڏانهن ناگواري نظرن سان نهاري چيو ـــ
“ موتي ...تون ! ”
” ديدي (ڀيڻ).......هو .......ديدي(ڀيڻ) او هو پوليس وارا آهن نـه ، سي ادا سانول کي هٿڪڙيون وجهي ، ڪاڪي همنيت جي قتل جي الزام ۾ گرفتار ڪري ، ٿاڻي تي وٺي ويا آهن.......! “
موتي اڃان ڪُجهـه وڌيڪ چئي ئي چئي ، راڌا پريشاني وچان ، کٽ تي ، اُٿي ويهندي وراڻي ــــ
” تون روڪينَ ها نـه .............يا......يا کڻي مون کي اُٿارين ها ، هو ... هو موتي ..هو سانول کي ماري ڇڏيندا.....!! “
راڌا اُٿڻ جي ڪوشش ڪئي پر بُخار ۽ نقاهت جي ڪري ، اُٿي نـه سگهي ، موتي راڌا کي جهليندي چيوـ
” ديدي (ڀيڻ) ـــ ، اوهين ٺيڪ نـه آهيو ، آئون ٿو ٿاڻي تي وڃان ، اوهين بس پنهنجو خيال رکجو ..، ٺيڪ آهي نـه ديدي(ڀيڻ) ..“
موتي ، راڌا کان نڪري سڌو برهمڻ آباد جي ٿاڻي تي پهتو پر موتي کي اُتي بيٺل سنترين(سپاهين) اڳتي وڃڻ کان روڪي ڇڏيو ــ
موتي معصوميت مان التجا ڪندي چيو ــ
“ مُنهنجي بي ڏوهي ڀاءُ سانول کي هتي وٺي آيا آهن ، مونکي اُن سان ملڻ ڏيو ”
سنتري(سپاهي) رُعب سان وراڻيو ـــ
“ هل هل ...صاحب جي منع ڪيل آهي ، اندر پُڇا ڳاڇا پئي هلي . ”
موتي ويچاري ، سپاهين کي گهڻئي ميڙمنت ڪئي پر سپاهين کي پنهنجي نوڪري پياري هُئي تنهنڪري موتي جي هڪ نـه ٻُڌائون ، موتي ٿاڻي تان مايوس ٿي ، سيٺ نارائڻ داس وٽ ، دُڪان تي آيو
“ نمستي سيٺ صاحب ”
سيٺ نارائڻ داس هڪ اَڇاتري نظر موتي تي اُڇلائي ، وري پنهنجي ڪم ڪار کي لڳي ويو ، موتي ڪافي دير دُڪان جي اڳيان بيٺو رهيو پر سيٺ نارائڻ داس هن تي ڪو بـه ڌيان ڪونـه ڏنو، موتي کي مُٺيان تـه گهڻي لڳي پر سانول جي ڪري ، مجبورن ماٺُ رهيو ، هڪ ٻـه ڀيرا سيٺ نارائڻ سان ڳالهائڻ جي بـه ڪوشش ڪيائين پر سيٺ نارائڻ ڇڙٻ ڏيئي ماٺُ ڪرائي ٿَي ڇڏيس ، ڪُجهـه دير کانپوءِ ڪو ماڻهو آيو ۽ سٺ نارائڻ داس جي ڪن ۾ ڪجهـه چيائين تـه سيٺ نارائڻ هڪدم پنهنجي سوني دستي واري لٺ کڻي تڪڙو تڪڙو اُن همراهـه سان گڏ الائي ڪيڏانهن روانو ٿي ويو ، موتي ٻنهي کي ويندو ڏسندوئي رهجي ويو موتي نيٺ مايوس ٿي ، واپس مندر هليو آيو .
“ موتي ڇا ٿيو ؟”
سانول ڪٿي هو ۽ ڪيئن هو ؟ “ ”
“مليو ڪي نـه ...! ”
راڌا ، موتي جي اچڻ شرط ، موتي تي سوالن جو مينهن وسائي ڇڏيو
“ديدي (ڀيڻ) ، سپاهين ملڻ ئي ڪونـه ڏنو ، چئينَ اندر پُڇا ڳاڇا پئي هلي ــ”
موتي مايوسي وچان ، پٽ تي ويهندي چيو ــ
راڌا بي چيني مان پُڇيو ـــ
۽.........۽ تون ماٺُ ڪري هليو آئين ..ائين نه ! “ ”
“ نـه ديدي(ڀيڻ) ، اُن کانپوءِ آئون سيٺ نارائڻ وٽ بـه ويو هُئس .”
“ توکي ڪهڙي مورک مت ڏني جو تون وڃي سيٺ نارائڻ سان مل . ”
راڌا ڪاوڙ وچان ، موتي کي دٻ پٽي .
“ ديدي(ڀيڻ) ، ٻي ڪا واهـه بـه تـه ڪينَ نه هُئم . ”
موتي بيوسي وچان چيو ـــ
” ڪاڪي موهن وٽ وڃين ها ، هو تُنهنجي ڳالهـه کي ڪونـه ٽاري ها ۽ ڪُجهـه نـه ڪُجهـه ضرور ڪري ها . “
راڌا جي چهري مان پريشاني صاف بَکي رهي هُئي ، هينئر راڌا کي ، پنهنجي پيڙا ۽ درد کان وڌيڪ سانول جو فڪر تڙپائي رهيو هو .
موتي ، راڌا جي ڳالهـ جي موٽ ۾ هٻڪندي وراڻيو ـــ
“ ديدي(ڀيڻ) ، پر هو تـه ......چ ....چر....چريو ...ٿ ...ٿي..............! ”
راڌا ، ڪاوڙ وچان ، موتي جي ڳالهـ ، اڌ مان ڪٽيندي وراڻي ــ
” ڪاڪي موهن کي ڪُجهـه بـه ڪونـه ٿيو آهي ، هو چريو ڪونهي ، هي دُنيا چري آهي هن کي پنهنجن جو ڏُک کائي ويو آهي ، موتي هو اندران کان جهُري پيو آهي ، هُنکي پنهنجن جي ضرورت آهي ۽ هُن جا پنهنجا پاڻ آهيون . “
موتي ڪنڌ جهُڪائي ويهي رهيو ، ڄڻ ڪي پنهنجي ڳالهـ تي پڇتاءُ ٿي رهيو هُجيس
” موتي ــــ ، انسان ڪو ڀڳوان ڪونهي ، نـه ئي ڪو وڏو اوتار آهي ، هو تـه جذبن ۽ خواهشن جي نوڪ مان ٺهيل هڪ بوتو آهي ، جنهن کي ڀڳوان تراشي ، هيٺ هن ڌرتي تي لاٿو آهي جئين هن وشال ڌرتي تي اسين هڪٻئي جي ڀرجهلا بڻجون نـه ڪي هڪٻئي کي قتل و غارت ۽ مايا جي ماپن تورن ۾ خود کي ضايع ڪريون . “
“ جيءُ راڌا ديدي(ڀيڻ) . ”
موتي فرمانبردار ٻار جيان راڌا کي چيو
” سانول بيڏوهي آهي ، تون هينئر جو هينئر ڪاڪي موهن وٽ وڃ ۽ اُن کي سڄي ڳالهـ سربستي ڪري ٻُڌائيجان ، هو پاڻهين ڪا نـه ڪا صورت ڪڍندو. “
موتي راڌا جي چوڻ تي هڪ ڀيرو وري ، برهمڻ آباد ڏانهن هليو آيو ۽ اچي موهن سان مليو ۽ سڄي ڳالهـ سربستي ڪري ٻُڌايائين ، موهن پهرين تـه موتي کي گهوري ڏسندو رهيو ۽ پوءِ هڪدم اُٿي ، پنهنجي گهر اندر هليو ويو ،موتي هونءَ ئي موهن کان مايوس هو ويتر جو بنا ڪنهن جواب ڏيڻ جي خاموشي سان گهر اندر هليو ويو تـه پڪ سمجهيائين تـه هتان ڪُجهـ ورڻو سرڻو ڪونهي پر موهن ڪُجهـه ئي دير ۾ پنهنجي ڪُلهي تي پوتڙو رکي ٻاهر نڪري آيو ۽ پاڻ اڳيان ٿيندي ، موتي کي پنهنجي پويان اچڻ جو اشارو ڪيائين ۽ سڌو ٿاڻي تي پُهتا جتي موهن اُتي بيٺل سنتري(سپاهي) کي چيو ــــ
“مون کي شيام سان ملڻو آهي...! ”
“ شيام جمعدار.....! ”
“ ها ـــ”
“اوهان جو نالو......؟ ”
“ موهن ...موهن راجپوت ”
“ هتي ترسو...”
سپاهي ائين چئي اندر هليو ويو ، موهن فڪرمندي ۾ هيڏانهن هوڏانهن هلڻ لڳو ، موتي خاموشي سان موهن جون حرڪتون ڏسي رهيو هو ، ڪُجهـه ئي دير ۾ سپاهي اچي ويو ۽ هنن کي پنهنجي پويان اچڻ جو اشارو ڪيائين ۽ ٻـه ٽي کُوليون گُذري ، ٻاهر نم جي وڻ هيٺيان ويٺل شيام وٽ وٺي آيو، موهن کي ايندو ڏسي ، شيام احتراماۡ اُٿي بيٺو .
“ نمستي ڪاڪا . ”
“ اوم نمستي پُٽ . ”
موهن وراڻيو .
“ نٿو ................او نٿو ، اندران ٻـه ڪُرسيون کڻي اچ . ”
نٿو ، جهٽ ۾ اندران ٻـه ڪُرسيون کڻي آيو.
“ جيءُ ڪاڪا ، هاڻي حُڪم ڪريو . ”
شيام ايف ، آئي ، آر جي رجسٽر کي بند ڪندي ، موهن ڏانهن متوجهـه ٿيندي چيو ـــ
“ شيام ، ڇا ايف آئي آر ۾ ، سانول جو بـه نالو آهي ؟ ”
موهن ٿوري هلڪي ۽ نرم لهجي ۾ شيام کان پُڇيو
شيام وراڻيو ـــ
“ جيءُ ڪاڪا ، سانول جو نالو بـه آهي ، گهٽ بـه نـه ڪاڪا پر مُک جوبدار طور. ”
“ ڪنهن نالو ڏنو آهي؟”
موهن پنهنجي مطلب جي ڳالهـ پُڇندي چيو.
شيام بـه احتياطۡ ، ٽيبل تي ٺونٺون رکي ، ڪُجهـه موهن ڏانهن جهُڪندي ، تمام آهستگي سان وراڻيو ـــ،
” موهن ڪاڪا ، هن ڪيس تي ڪڙي نظرداري پئي هلي ــ ، سيٺ نارائڻ داس ، اها ثابتي جهلڻ ويو آهي تـه مهاراج جو قتل سانول ئي ڪيو آهي . “
موهن رُکائي سان وراڻيو ـــ
” هونءُ ........، مون کي پهرين پڪ هُئي تـه اهو ڪڌو ڪم سيٺ نارائڻ داس کانسواءِ ٻيو ڪو بـه ڪونـه ڪندو ............شيام تون ڇا ٿو سمجهين ، ڇا سانول اهڙو ڪم ڪري سگهي ٿو !؟ “
شيام اڻ ڄاڻائي ۾ ڪُلها اُچڪائيندي چيو ـــ
” ڪاڪا ، آئون ڇا ٿو چئي سگهان ، پر جي ڪاڪا حقيقت پُڇين تـه مون کي بـه سانول تي شڪ آهي ، ڇو تـه سانول ، مُسلو آهي ۽ هينئر مُسلا، اسان تي ساڙ کائين ٿا . “
موهن ، شيام جو جواب ٻُڌي ، اکين ۾ اکيون وجهندي چيو ـــ
” نـه ائين ڪونهي ، سڀ آڱريون شيام هڪ سريکيون ڪونـه هونديون آهن ، چند ماڻهن جي کڙي ڪيل فساد کي سڀني مُسلمانن يا هندوئن سان لاڳو نـه ٿو ڪري سگهجي ، ڀلا تُنهنجي ڀيڻ زينب جو ڪهڙو ڏوهـه هو ، احمد ڀلا ڪهڙي هندو کي قتل ڪيو هو ۽ ڪهڙي هندو جو گهر ساڙيو هو ۽ هونءُ بـه جي سانول کي مهاراج مارڻو هُجي ها تـه آڳاٽو ماري ، مندر جا سونا زيور ۽ راڌا کي کڻي ڪڏهن ڪو رفو چڪر ٿي چڪو هُجي ها . “
شيام چپن تي پنهنجي آڱر رکندي چيو ـــ
” ش ش ش ...ڪاڪا آهستي، ڀتين کي بـه ڪن ٿيندا آهن ۽ هي ڪيس سر جان ايڊورڊ جي عدالت ۾ پيو هلي، اها تـه اوهان کي هونءُ ئي خبر آهي تـه سر جان ايڊورڊ ڪيڏو نـه سخت ۽ ايماندار جج آهي . “
موهن ، ساڳئي لاپرواهي سان پُڇيو ـــ
“ جان ايڊورڊ ڪٿي آهي ، هتي تـه ماٺار لڳي پئي آهي....”
شيام پن جي ٻيڙي دُکائيندي چيو ـــ
“ هينئر هينئر ، پنج ڏهـه منٽ ٿيا آهن جو وڏي شهر لاءِ نڪري ويا آهن .”
موهن وري بـه شيام کي سمجهائڻ واري انداز ۾ چيو ـــ
” ڏس شيام ، سانول کي آئون چڱي طرح سُڃاڻان ، تمام شريف ۽ اخلاقي ڇوڪرو آهي صرف مذهب جي بُنياد تي ، اُن کي بُرو نـه ٿو چئي سگهجي، هر ڪنهن کي حق آهي تـه هو پنهنجي مذهب ۾ آزاد هُجي جيسيتائين سيٺ نارائڻ داس جو تعلق آهي ، تنهن کي تـه راڌا کي حاصل ڪرڻ جو پيٽ ۾ سور آهي ، انهي مردُود سيٺ جي بُري نظر راڌا تي شروع کان ئي هُئي ، تڏهن تـه اهو پنهنجو سانول بـه تـه ڪونـه هو ، سُرڳواسي مهاراج همنيت جي هن اوچتي وڇوڙي کان پوءِ جي ڪا وڏي رڪاوٽ ، انهي سيٺ نارائڻ داس لاءِ آهي تـه اهو سانول آهي ، مهاراج جي هوندي سانول کي ، شيام مندر ۾ وڏي اهميت حاصل هُئي ان حد تائين جو پنهنجي نياڻي راڌا کي بـه ڪڏهن سانول سان ملڻ کان ڪينَ نه روڪيائين ، اها ڳالهـ سيٺ نارائڻ داس کان هضم نـه ٿي نيٺ هٿ ٺوڪيو الزام ٺاهي سانول کي ڦاسايائين ، شيام ، آئون سڄي ڄمار انهي سيٺ نارائڻ وٽ ڪم ڪندو رهيو آهيان ، مونکي هن جي سڀني پِرڪارن جي چڱي ڀت خبر آهي ، مون کي بـه نوڪري مان جواب ڏيڻ پُٺيان ، راڌا جي سڱ وارو مُدو ئي تـه هو...................................“
موهن ڪُجهـه دير لاءِ ماٺُ ٿي ويو ، شايد ڪُجهـه سوچيائين پئي . وري ڳالهائڻ شروع ڪيائين
” سُرڳواسي مهاراج همنيت پنهنجي جئيري ئي پنهنجي نياڻي کي ، ايشور جي حوالي ڪري ڇڏيو هو ۽ شيام توکي تـه خبر آهي نـه ، داسي تي ويواهـ (شادي) ڪرڻ جي منع هوندي آهي پر نارائڻ تـه جنسي بُک ۾ ايترو تـه انڌو ٿي ويو آهي جو انهي پويتر ڪم کي نظرانداز ڪري ، پنهنجي هوَس مِٽائڻ ٿو گهُري ۽ هن لاءِ جي انهي ڪُڌي ڪم ڪرڻ لاءِ ، جي ڪا رڪاوٽ آهي تـه اهو سانول آهي ـــ ! شيام جس نـه هُجي انهي مُسلي کي ، جو هو ايشور ديوتا جي ننگ جي حفاظت پيو ڪري . “
موتي حيراني سان ، ڪاڪي موهن کي ڏسي رهيو هو ، جنهن کي هن بـه ٻين ماڻهن جيان چريو ئي سمجهيو هو پر اڄ جيڪي ڪُجهـه ڏسي ۽ ٻُڌي رهيو هو ، اُن تي هُن کي پاڻ يقين نـه اچي رهيو هو .
شيام بـه صفا سنجيده ٿيندي وراڻيو ـــ
” اڇا ـــــ ! ....تـه اصل معاملو اهو آهي انهي جو تـه مطلب ڪاڪا اهو ٿيو تـه سانول کي وچ ۾ ڦاسائي ، سيٺ نارئڻ داس پنهنجو اُلو سڌو ڪرڻ ٿو چاهي . “
موهن چيو ـــ
” ها شيام ، ائين ئي آهي ، جيڪڏهن زينب تُنهنجي ڀيڻ ٿي سگهي ٿي ۽ احمد توتي ڪوبـه شڪ نـه ٿو ڪري ..، اهو بـه تـه بابا ويساهـُ ئي تـه آهي نـه....................................! “
شيام ، ڳالهـ کي چڱي پَر سمجهي چڪو هو سو وراڻيائين تـه ــــ
” ها ڪاڪا بلڪل ، اهو ويساهـُ ئي هو ، بس هاڻ توهان فڪر نـه ڪريو ، هتي سانول کي ڪا بـه تڪليف ڪانـه رَسندي ، مون کان جيڪو بـه هن ڪيس لاءِ ٿي سگهيو سو آئون ضرور ڪندس ، باقي سانول بي ڏوهي آهي اهو تـه فيصلو سر جان ايڊورڊ ئي ڪندو . “
موهن اُٿندي چيو ــ
“ بس ابا ، مون کي اهو ئي گهُرجي .......چڱو هاڻي هلون ٿا .”
موهن ۽ موتي تڪڙا تڪڙا ، ٿاڻي مان ٻاهر نڪري آيا ، موهن گهر وڃڻ بجاءِ، موتي سان گڏجي، مندر ڏانهن هليو آيو .
اڄ بـه آسمان تي ڪڪر ڇانيل هُئا، مندر جو مور پر پکيڙيو خوشيءَ وچان نچي رهيو هو، هلڪي هلڪي بوندا باندي، ڪنهن ڪنهن وقت پئي ٿي تـه موسم ويتر ٿڌي ۽ خوشگوار ٿي ٿَي پئي . راڌا پريشانيءَ ۾ کٽ جي ويجهو ئي، کٽ کي جهليو بيٺي، موتيءَ جو بي صبريءَ سان انتظار ڪري رهي هُئي . راڌا ، موتيءَ سان گڏ ڪاڪي موهن کي ايندو ڏسي ڏاڍي خوش ٿي .موهن جيئن راڌا جي ويجهو پُهتو تـه راڌا احتراماۡ ، اُن جا پير ڇُهيا ۽ وراڻي ـــ
” ڏاڍا ڪمزور ٿي ويا آهيوڪاڪا ۽ پنهنجي منڪي (نينگري) کي بـه وساري ويهي رهيا تـه باپو جي ديهانت کانپوءِ منهنجو ڇا ٿيندو؟ ڪير آٿت ڏيندو ۽ اوهان کي تـه خبر آهي تـه اوهان کانسوءِ منهنجو ٻيو ڪيرآهي ؟ “
نارائڻ روئڻهارڪي لهجي ۾ وراڻيو ـ
” ڌيئڙي ، پنهنجي هن ڪاڪي کي معاف ڪري ڇڏ ، آئون امان پنهنجي ئي هوش ۾ ڪونـه هئس ، مون کي بـه تـه منهنجا پنهنجا ڇڏي هليا ويا ، اندر ۾ رُڳا وڍ آهن وڍ ، جيڪي ڏينهن رات پيا ڪڙهن ، امان جي روحن ۽ ضميرن جي دردن جو هُجي ڪو علاج تـه کڻي ڪرائجي پر هي تـه هاڻي ازل جا مليل درد آهن جن جي ڪا دارون ڪانهي .“
۽ روئي پيو ، راڌا آٿت ڏيندي وراڻي ــــ
” ڪاڪا ، اسين بـه تنهنجا پنهنجا آهيون ۽ جيڪي ويا آهن سي وري ڪهڙي خوشي سان ويا آهن ، ڪاڪا ڪو پنهنجي وطن ۽ پنهنجن پيارن کي خوشي ۾ ڇڏيندو آهي ڇا ؟ بس حالاتن اهڙو اچي وقت بيهاريو آهي جو باپو جهڙي سادي ۽ پرهيزگار سخض کي بـه هنن ، سماج دُشمنن ۽ زوري مذهب جا ٺيڪدار بڻيلن قتل ڪري ڇڏيو ڇا اُهي ڪاڪي احمد ۽ ان جي خاندان کي بخش ڪري ڇڏين ها ، ڪاڪا ، هانءُ نـه لاهيو جيڪو ٿيو سو ڀلي لاءِ ئي ٿيو آهي . “
موهن ڪُجهـه دير سُڏڪندو رهيو ۽ سُڏڪندي ئي وراڻيائين تـه ـــ
” موتي ، چيو پئي تنهنجي طبيعت ٺيڪ ڪونهي ۽ چهري مان بـه امان ڏاڍي ڪمزور پئي لڳين . “
راڌا ، ڪاڪي موهن جي اها ڳالهـه ٻُڌي اڻ ٻُڌي ڪندي وراڻي ـــــ
“ڪاڪا ، سانول لاءِ ڇا ڪيوَ ـــــــ ؟ ”
” امان ، انهي ڪُڌي ڪم جي پويان ، سيٺ نارائڻ جو هٿ آهي ، هو سانول کي مارائي توسان وهانءُ رچڻ جا خواب پيو ڏسي .“
موهن ڪاوڙ ۽ قربت واري گاڏڙ لهجي ۾ چيو ــ
راڌا مُستحڪم ارادي سان اُٿي ، ايشور جي بُت سامهون بيهي ، وڏي واڪي چوڻ لڳي
” ڪاڪا ــــ آئون اڄ هن پويتر ايشور جي اڳيان اوهان کي ساکي ڪندي ، پنهنجي رضا خوشي سان ، ايشور ديوتا جي داسي ٿيان ٿي ، اڄ کان پوءِ مون پنهنجو پاڻ تي ويواهـه(شادي) کي حرام ڪيو، ڪاڪا ، اوهان مون کي ڪاٺ جي پاکڙي(جُتي) ۽ گيڙو ڪپڙا وٺي آڻي ڏيو . “
ڪاڪي موهن جي اکين ۾ لُڙڪ هُئا ، راڌا جي مٿي تي هٿ رکي چيائين ــــ
“ ڌيءَ ، ڀڳوان تنهنجو نگهبان هُجي ”
۽ واپس هيٺ ، برهمڻ آباد هليو آيو .
احمد کي ڪوٺڙي ۾ بند ڪري ، واڌو ، گوپال ۽ ششي ٽنهي ڄڻن ، زينب کي الڳ ڪمري ۾ بند ڪري ، اُن جي لڄ لُٽڻ لاءِ خوب شراب پيتو هو ، انهن مان صرف هڪڙي سُندر ، ان ڪم جي سخت مُخالفت ڪئي هُئي تـه اُن کي پاڻ کان الڳ ويهاري ڇڏيو هُئن ، ان ڪري ڪاوڙ وچان شراب بـه پيئڻ ڪونـه ڏنو هُئنَ ، زينب خوف وچان ڏڪي پئي ۽ مُسلسل روئي رهي هئي ۽ انهن کي منتون ۽ ايلاز بـه ڪري رهي هُئي پر هُنن ڄڻ ڪنن ۾ ڪپهـ وجهي ڇڏي هُئي ، جڏهن هُنن خوب شراب پيءُ ورتو تـه پنهنجي ڪم لاءِ زينب واري ڪمري ۾ گهڙيا ، زينب هنن ٽنهي کي اندر ڪمري ۾ ڏسي ، وٺي وڏيون دانهون ڪرڻ شروع ڪيون ، سُندر کان اهي دانهون سَٺيون نـه ٿيون ، جهٽ ڪر ڪمري ۾ گهڙي وڏي ڦُڙتائي سان زينب کي ٻاهر ڪڍي ۽ ڪمري جو در ٻاهريان بند ڪري ڇڏيو ، هو ٽيئي ڪمري ۾ بند ٿي ويا تـه زور زور سان دروازو وڄائڻ لڳا پر سُندر، احمد ۽ مومل کي ٻي ڪمري مان ڪڍندي چيو ـــ ،
“ چاچا ، جيترو جلدي ٿي سگهي تـه هتان نڪري وڃو ـــ ! ”
احمد جي اکين ۾ لُڙڪ اچي ويا ، سُندر جي نرڙ تي ، بي ساختـهٰ ٿي چُمي ڏنائين
“ چاچا ، جهٽ ڪريو جهٽ ــ !!!! ”
احمد وارا گڏهن تي چڙهي روانا ٿي ويا ، سُندر جا دوست ، ڪمري جي دروازي کي زور زور سان ڌڪ بـه هڻي رهيا هُئا ۽ سنُدر کي گاريون بـه ڏيئي رهيا هُئا ، احمد ، پنهنجي لڏي ساڻ ، آڌي رات تائين مُسلسل هلندو رهيو ۽ ڪٿي بـه ساهي نـه پٽيائين ، احمد پاڻ پيدل هو ۽ زينب ۽ مومل کي گڏهن تي سوار ڪيو هُئائين ،احمد اڃان تائين ، مُسلسل سفر ۾ هو ، هن کي اڃان تائين ڪا ٿائينڪي جڳهـ هٿ ڪانـه آئي هُئي ، احمد کي گسين پنڌين ، ڪانـه ڪا رت ۾ ٻُڏل لاش ملندي هُئي ، ڪنهن نـه ڪنهن اُجڙيل ۽ سڙيل ڳوٺ کان ، هن جو گُذر ٿيندو هو ، جتي رت جا دُٻا ، سڙيل ۽ ڳريل انساني لاش ۽ لاشن مان اُٿندڙ بدبوءِ هن جو سواگت(ڀليڪار) ڪندي ملنديون هيون ، احمد بـه نيٺ وڃي هڪ مُسلمانن جي ڳوٺ پهتو ، جنهن جي ٻاهران ڪُجهـه نوجوان ، پهرو ڏيئي رهيا هُئا ، اُتي ڳوٺ جي چڱي مُڙس ، هنن کي رهڻ لاءِ هڪ هندو جو گهر ڏيکاريو ، جتي بـه ڪيترائي رت جا دُٻا ــــ ٽُٽل چوڙين جا ٽُڪر ـــــــ پيتين جا ٽُٽل تالا ۽ ڌرمي ديوتائن جي مورتين جا ڀڳل ٽڪر وکريا پيا هُئا ، هو گهر ڪينَ نه پئي لڳو بلڪي ڪو ڪوس گهر مثل هو ، احمد اُن گهر ۾ رهڻ کان صاف انڪار ڪندي ، ڳوٺ جي چڱي مُڙس کان پُڇيو ـــ
“ هن گهر ۾ ڪهڙو ڪوس ڪيو اٿئو......!؟”
“ ڪُجهـه بـه نـه ، بس ڪافرن کي ماري ، پنهنجن مُسلمان ڀائرن جو بدلو ورتوسين . ”
“ صرف قتل........!!!”
احمد ڪاوڙ ۽ طنزيـٰ لهجي ۾ چيو ـــ
مومل ۽ زينب بـه اجرڪ سان مُنهن وڙهيو ،اهو نظارو ڏسي رهيون هيون ۽ گهر جي حالت ڏسي ، خوف بـه کائي رهيون هيون ، ڳوٺ جي چڱي مُڙس ، مُرڪي پنهنجن مُڇن کي وٽيندي وراڻيو ـــ
” نـه نـه ــــ صرف قتل ٿوري ڪيو هو ٻيو بـه چڱو مال هٿ آيو هو ، سو مال غنيمت سمجهي ڳوٺ وارن کي ورهائي ڏنم باقي ڪافر جي ننڍي ڇوري کي سالو منڊو کڻي ويو ۽ وڏي ڇوري پنهنجو پاڻ کي هتي ئي ساڙي رک ڪري ڇڏيو هو . “
آخري لفظن تي ڳوٺ جي چڱي مُڙس ، ٿورو زور ڏنو . احمد جي بـه ڪاوڙ چوٽ چڙهي چُڪي هُئي .
” اوهين پيغمبر محمّد(صلي الله عليه وآله وسلم) جا پوئلڳ آهيو............، الله جي دين جا رکوالا........، اڙي حيف هجنوَ ، اوهان تـه الله پاڪ جي شفاف دين کي لڄائي ڇڏيو آهي .............، اوهين مُسلمان تـه ڇا پر اوهان تـه انسان ئي نـه آهيو..........................!“
ڳوٺ جو چڱو مُڙس وات ڦاڙيو ، احمد کي ڏسڻ لڳو ، گوڙ جو آواز ٻُڌي ، ڳوٺ جا ٻيا ماڻهو بـه ، احمد ۽ ڳوٺ جي چڱي مُڙس جي چئوگرد گڏ ٿيڻ شروع ٿي ويا هُئا ،
احمد ڪاوڙ ۾ چوندو رهيوـــ
” ٿُوءَ اوهان جي مُنهن ۾ ! جن وٽ ڪنهن بيگناهـهُ نياڻي جي عزت محفوظ نـه هُجي ، جن وٽ بيگناهـه ماڻهن کي محض ٻئي مذهب هُئڻ جي ڪري بنا ڪنهن سبب جي قتل ڪيو وڃي ، جتي امن ۽ سڪون جو گلو گهُٽيو وڃي ڇو اچي پنهنجي دين کان مُنڪر ٿيا آهيو ، اڙي مُحمّد (صلي الله عليه وآله وسلم ) بـه پنهنجن جهادن ۾ ڪنهن بـه بيگناهـه کي ڪينَ نـه ايذايو هو ، جڏهن مڪو فتح ڪيائين تـه بـه اُتي جي بيگناهـ ماڻهن کي تحفظ-ڏنائين ، نـه ڪي ائين ڪيائين جيئن اوهان ڪيو آهي ...........................................
۽ پنهنجو لڏو کڻي ، اڳتي روانو ٿي ويو ، ڳوٺ جا سڀئي ماڻهو، بُت بڻيو ، احمد کي ويندو ڏسندا رهجي ويا ۽ ڪنهن کي همت ڪانـه ٿي جو هو احمد کي کڻي روڪي .
سانول کي کُولي ۾ اڄ ٻيو ڏينهن هو ، ھن ننڍي کُولي ۾ هڪ اڌ ڀڳل مٽ جو پيل هو، جنهن کي کُولي کان الڳ ڪرڻ لاءِ هڪڙي ڪنڊ ۾ رکي اُن کي سڻي جي ٻوري جو پردو ڏنو ويو هو ۽ اُن مٽ کي انساني حاجت پوري ڪرڻ لاءِ رکيو ويو هو، پريان لوهي شيخن جي دروازي وٽ ، هڪ پُراڻو سينواريل پاڻي جو دلو پيل هو ، کُولي ۾ ئي حاجت ڪرڻ ڪري حد درجي جي بدبوءِ چئوطرف پکڙيل هُئي ۽ انهي ڪري مکين جا بـه هشام هُئا ، سانول کي پهريون ڏينهن ڏاڍو ڏُکيو لڳو ۽ هڪ اڌ اُلٽي بـه ٿيس ، پر نيٺ ان بدبوءَ کي سهسائي ويو ، کُولي ۾ ڪو ڪم ڪونـه هوندو هُئس ، تنهنڪري ، پنهنجي مُنهن ويٺو گيت ٺاهيندو هو ۽ پنهنجي مُنهن ويٺو جهونگاريندو هو ، آواز سُريلو هُئڻ ڪري ، ڪڏهن ڪڏهن ٻاهر پهري تي بيٺل سپاهي ، هن کان ڪنهن گيت جي فرمائش ڪندا هُئا تـه هو پنهنجا گيت ٻُڌائيندي ڪين ڪيٻائيندو هو ، خاص ڪري راڌا تي جوڙيل هي گيت تـه هر گهڙي ڳائيندو هو........
سونهن جي ديوي آهين، سينگار تنهنجو ٿو وڻي
هن آدرشي انسان کي ، پـيـار تُنـهنـجـو ٿو وڻي
آرسي ۾ چهرو تون ، ڏسي ڀلا ڇا ڪندين
ڳچي تنهنجي ۾ پاتل ، هار تنهنجو ٿو وڻي،
مُرڪڻي آهين ڇوڪِرِي ، ٿورو مُرڪِي تـه ڏيکار،
صبح شام سانجهي جو ، ديدار تنهنجو ٿو وڻي .