4
“ ڪنهن بـه شيءِ جي ضرورت هُجي تـه هنن سپاهين کي چئجان .”
سانول رُڳي هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو ، سانول جو جواب ٻُڌي ، شيام ، سپاهين کي ڪُجهـه هدايتون ڏيئي هليو ويو ، سانول انهيءَ نئين کُولي ۾ ايندي ئي ڪُجهـه سڪون محسوس ڪيو ، ٻيو نـه تـه بـه انهي حاجت واري بدبوءَ کان تـه جانَ ڇُٽس، جيڪا اُن ڀڳل اڌ گَهڙي جي ڪري هُئي ، هن کُولي ۾ حاجت لاءِ جاءِ الڳ ٿلڳ هُئي ، صاف هنڌ بسترو سو بـه کٽ ساڻ ، هڪ اڌ هٿ پکو ۽ صاف سُٿرا مٽ ۽ گلاس پيل هُئا .
جڏهن کان سيٺ نارائڻ داس کي اها خبر پئي هُئي تـه راڌا ، ايشور جي داسي بڻجي ويئي آهي ۽ اُن جي مِٺائي بـه ملي هُئس تڏهن کان تـه ٺپ ئي ٺري ويا هُئس انهي خبر کانپوءِ تـه ، سيٺ نارائڻ داس کان سانول وسري ويو هو ، رُڳو راڌا کي حاصل ڪرڻ لاءِ سَٽون سَٽڻ لڳو هو ، راڌا جو داسي ٿيڻ کانپوءِ ، سيٺ نارائڻ داس جو ڪٿي هٿ پير ڪونـه پئي لڳو ، سو ٻي ڪا واهـهُ نـه ڏسي ، سيٺ شرنارٿي وٽ آيو هو ، جتي نارائڻ داس کي سيٺ شرنارٿي جي نوڪر ، سيٺ جي پيڊي واري دُڪان تي ويهاري ڇڏيو ، جتي چار پنج ڪلاڪ جي ٿڪائيندڙ انتظار کانپوءِ ، سيٺ شرنارٿي پنهنجي آرام واري ڪمري مان ٻاهر نڪتو.
“ نمستي سيٺ صاحب ”
سيٺ شرنارٿي ، نارائڻ جي نمستي جو ڪوبـه جواب ڪونـه ڏنو ۽ صوفي تي ويهندي چيو ـــ
“ ها ڳالهـه ڪر ـــ ، ڇو آيو آهين ؟ ”
اهڙي رُکائي سان ڳالهـ پُڇڻ تي ، سيٺ نارائڻ اندرتائين سڙي خاڪ ٿي ويو پر اهو سور پئيندي وراڻيو ـــ،
“سيٺ صاحب ....هو راڌا جا آهي نـه.........................”
سيٺ شرنارٿي ، سيٺ نارائڻ داس جي ڳالهـه اڌ مان ڪٽيندي وراڻيو ــــ
” مون ڪو تُنهنجي شادي جو ٺيڪو کنيو آهي ڇا ــــ!؟ هوءَ جيڪڏهن داسي ٿي آهي تـه پنهنجي مرضي سان ٿي آهي ، داسي ٿيڻ لاءِ ڪو مون چيو هو ڇا ؟ سو آئون تولاءِ انهي سلسلي ۾ ڪُجهـ نـه ٿو ڪري سگهان . “
سيٺ نارائڻ اهڙو رُکو جواب ٻُڌي ، صفا وائڙو ٿي ويو ، هن کي سيٺ شرنارٿي مان اهڙي اُميد ڪونـه هُئي .
“ سيٺ صاحب ، آئون ٻي ڪهڙي در وڃان ؟ اوهان چاهيو تـ سڀ ڪُجهـه ٿي سگهي ٿو . ”
سيٺ شرنارٿي ، نارائڻ جي ڳالهـه ٻُڌي ، ڪاوڙ ۾ اکيون ڦوٽاريندي چيو ـــ
” آئون ڪو تنهنجو دلال آهيان ڇا؟ جو تُنهنجي شادي ڪرائيندو وتان ........هان ......اُٿي هتان ...هل وڃي پنهنجي ڌنڌي جي ڪري ......متان منهنجي وات مان تنهنجي لاءِ ٻيو ڪُجهـه نڪري وڃي.....................“
سيٺ نارائڻ داس کان بـه نيٺ سهپ ڇڏائجي ويئي
” سيٺ صاحب ، ڀل منهنجو ڪم نـه ڪريو ، نينگر ننڍي ، جمعا گهڻا ۽ ها اهو بـه ياد رکوته اويناش ۽ مهاراج همنيت وارا راز بـه هن بندي جي من ۾ دفن آهن، ڪٿي اهي راز جا لاشا ٻاهر نڪري ڌپ نـه ڪن . “
سيٺ شرنارٿي پهرين تـه ٻـه ٽي منٽ، سيٺ نارائڻ داس کي گهوري ڏسندو رهيو ، جيڪو پنهنجي ڳالهـ جو ردِعمل ، سيٺ شرنارٿي جي چهري تي ڏسي مُرڪيو پئي .
سيٺ شرنارٿي ، صوفي تان وٽجي سٽجي اُٿندي چيو ـــ
” سيٺ ، اڄڪلهـ ڌنڌي ۾ مندي پئي هلي ، تنهن اسان کي پاڻ پريشان ڪري وِڌو آهي ، تنهنڪري ڪا ڳالهـ ڏُکي لڳي هجيو تـه ناراض نـه ٿجو ، جيئن ئي ڪا فرصت مليم تـه آئون تو واري ڪم کي بـه ڏسان ٿو ، هينئر ڀل هلو ، ڪُجهـه نـه ڪُجهـه ڪري ٿا وٺون . “
سيٺ نارائڻ داس ، پنهنجي ڪاميابي تي گُدگُد پئي ٿيو ۽ سيٺ جو آسري وارو جواب ٻُڌي ، ٻاهر نڪري آيو ، هُنجي وڃڻ شرط ، سيٺ پنهنجي خاص ماڻهو کي چيو ـــ
“ارجن ، سيٺ نارائڻ داس سُرڳ گهُمڻ ٿو چاهي ، تون ٽڪيٽ جو بندوبست ڪرينس .”
۽ پنهنجي پيڊي جي ڪم ڪار ۾ لڳي ويو .
سر جان ايڊورڊ ، اڄ وري ڪيس جي پيروي لاءِ آيل هو ، انهي ڪري اڄ سانول جي سر جان ايڊورڊ وٽ پيشي هُئي، موهن، موتي ۽ راڌا ٽيئي صبح کان، ٿاڻي واري ڪچهري واري ڪمري جي ٻاهران موجود هُئا ڇو تـه اڄوڪي پيشي ۾ راڌا جو بـه بيان قلمبند ٿيڻو هو .
موهن ، راڌا جي بيان متعلق پنهنجي راءِ ڏيندي چيو ـــ
” راڌا ڌيءَ ، تنهنجي اڄوڪي بيان جي وڏي اهميت آهي ، تنهنجو بيان ئي سانول جي زندگي بچائي سگهي ٿو . “
” ڪاڪا ، منهنجو بيان هونءُ ئي سچ تي ٻڌل آهي. قاتل مون پنهنجين اکين سان ڏٺو آهي سو سانول هونءُ ئي بي قصور آهي ، باقي ڪاڪا جي هينئر باپو جو اصل قاتل ڀي هُجي ها تـه آئون اُن کي بـه معاف ڪري ڇڏيان ها . “
موهن راڌا جي مٿي تي هٿ رکندي ، وڏي پاٻوهـه سان وراڻيوــــ
” راڌا ڌيءُ ، مون کي تو مان اها ئي اُميد هُئي ، تو ۾ امڙ ، مون کي پنهنجي ڌيءُ زينب جي خوشبو اچي ٿي ، هوءَ بـه بلڪُل تو جهڙي ڏاهي ۽ ڏِيا وارِيءِ (رحم ڪندڙ) هُئي . “
راڌا مُرڪندي چيو ـــ
” جيءُ ڪاڪا ، تڏهن تـه اوهان جي ذهن ۽ دل تي پنهنجي پيار جا اڻ مِٽ نشان چٽي ويئي آهي . “
موهن ٿڌو شوڪارو ڀريندي چيو ـــ
” هائي هائي ...........هينئر الائي ڪٿي هوندي ؟ الائي ڪهڙن حالن ۾ هوندي ،آئون پنهنجي زينب جي باري ۾ سوچيان ٿو تـه امڙ ، مُنهنجو هانءُ ئي ڇڄي پوندو آهي ،ننڊ ئي ڦٽي ويندي اٿم ، ڀڳوان پنهنجي پناهـهُ ۾ رکيس شل مُنهنجي حياتي جا ڏينهڙا بـه کيس کي ڏيئي ڇڏي ــ “
اوچتو ڪا گاڏي اچي، ڪچهري جي سامهون بيٺي، ڪُجهـه ئي دير ۾ ڀر واري ٿاڻي ۾ ڦڙڦوٽ پئجي ويئي جلدي جلدي سنتري(سپاهي) گهوڙن تي چڙهڻ لڳا، موهن وارا بـه هنن کي حيرانگي سان نهاري رهيا هـئا موتي، همت ڪري هڪ سپاهي کان پُڇا ڪئي تـه
“ صاحب ڇا ٿيو آهي ؟”
سپاهي تڙ تڪڙ ۾ وراڻيو ـــ
“ هن شهر جي معزز سيٺ نارائڻ کي ڪنهن قتل ڪري ڇڏيو آهي....!!!”
موتي جي مُنهن مان ازخود رڙ نڪري ويئي تـه
“ ڇا ...!؟ سيٺ نارائڻ داس قتل ٿي ويو......!!!؟؟”
۽ ڊوڙي اچي موهن کي ٻُڌايائين .
موهن مُرڪي پيو ۽ چيوــ ،
” موتي بابا ، جهڙي ڪرڻي ، تهڙي ڀرڻي ........هن جيڪو کوهـه ٻين لاءِ کوٽيو هو ، تنهن ۾ پاڻ ئي ڪِرِي پيو . “
تيسين شيام بـه تڪڙو تڪڙو ، موهن ڏانهن آيو ۽ چيائين ـــه ،
” ڪاڪا ، اڄ سانول واري پيشي ڪونـه ٿي سگهندي، سڀ سيٺ نارائڻ جي قتل جي سلسلي ۾ تفتيش لاءِ هليا ويندا، وري جي ڪا تاريخ ملي تـه آئون پاڻهين اوهان ڏانهن سنيهو(پيغام) ڪندس “
موهن ويندڙ شيام کي ٻانهن مان جهليندي چيو ــ ،
” شيام ، اسان سانول سان مُلاقات تـه ڪري سگهون ٿا نـه ...! “
شيام ڪاڪي موهن واري ڳالهـه ٻُڌي ، ڪُجهـه دير لاءِ سوچ ۾ پئجي ويو ، ڪُجهـه دير سوچي وراڻيو ــ ،
” ٺيڪ آهي ...........روپا او روپا ! “
” جيءُ صاحب ..“
روپي ، شيام کي سليوٽ ڪندي چيو.
” هنن کي سانول سان مُلاقات ڪرائي ڇڏ ـــ . “
ائين چئي ، شيام روانو ٿي ويو
ڪُجهـه دير ۾ روپي سپاهي ، موتي ، راڌا ۽ موهن کي سانول سان ملائڻ لاءِ مُلاقاتي ڪمري ۾ وٺي آيو ۽ سانول کي بـه چند گهڙين ۾ مُلاقاتي ڪمري ۾ وٺي آيو ، هنن ٽنهي جي ڳالهائڻ کان اڳ ۾ سانول جي واتان، راڌا جي خيريت معلوم ڪرڻ وارا لفظ نڪري پيا .
” راڌا تون ٺيڪ تـه آهين نـه ...!!! “
راڌا وراڻي ـــ ،
” ها ، آئون تـه ٺيڪ آهيان ، اوهان پنهنجي ٻُڌايو ؟ “
سانول پنهنجين اکين ۾ آيل لُڙڪن کي اُگهيندي وراڻيو ـــ ،
” تُنهنجو مون کي ڏاڍو اُلڪو هو ......منهنجي گرفتاري کانپوءِ ويتر وڌيڪ بيمار نـه ٿي پوين پر الله جا لک لک شُڪرانا ڪي تون ٺيڪ آهين ۽ هيءُ ڇا ؟ “
سانول راڌا کي گيڙو رتا ڪپڙا ۽ ڪاٺ جي جُتي پيرن ۾ ڏسي پُڇيو .
راڌا ڪُجهـه چوي ئي چوي ، موهن وراڻيو ــ ،
” راڌا ، ايشور جي داسي ٿي ويئي آهي ، هن پنهنجو پاڻ تان ويواهـه (شادي)کي حرام ڪري ڇڏيو آهي، هاڻي هيءَ بس ايشور ۽ اُن جي ڀڳتن جي خدمت ڪندي. پنهنجي سڄي حياتي گُذاريندي ــــ . “
سانول مُرڪندي چيو ــ ،
” راڌا ، انهي پويتر(پاڪ) ڪم تي واڌايون هُجنئي ....، ڪير ٿو ٻي ڪنهن لاءِ ، پنهنجون سڀ خواهشون ماري، هاڻي تـه مُنهنجو بـه فڪر لهي ويو ، هاڻي جي ڪاڪا ، ڦاهي بـه چڙهي ..........................“
راڌا ، هڪدم سانول جي ڳالهـ اڌ ۾ ڪٽيندي چيو ـــ ،
” ڀڳوان نـه ڪري جو اوهان کي ڪُجهـه ٿئي ـــ، شُڀ شُڀ(نيڪ نيڪ) تـه ڳالهايو ، ڦاهي چڙهن اوهان جا دُشمن ...“
موهن ڳالهـه کي ٻي رُخ ڏانهن ڦيرائيندي ، سانول کان پُڇيو ــ ،
” هتي ڪا تڪليف تـه نـه اٿئي نـه ابا ...! “
” نـه ڪاڪا ، شيام دادا ، منهنجو هر طرح جو خيال رکي ٿو، ڪاڪا راڌا ڪيڏي نه ڪمزور ٿي ويئي آهي ...! “
سانول ، راڌا ڏانهن نهاريندي ، موهن کي چيو.
راڌا سانول لاءِ ، جيڪا ماني گهران ٺاهي آئي هُئي ، اُها سانول کي ڏيندي وراڻي ــ ،
” آئون تـه نـه ...پر اوهين گهڻا ڪمزور ٿي ويا آهيو ، هتي جيل ۾ وري ڪهڙي ماني ملندي هوندي ! “
سانول ، راڌا کان ماني وٺندي ، موتي کان پُڇيو ــــ ،
” موتي بابا ، تون ڪيئن آهين ؟ “
” دادا ..، ٺيڪ ! “
” مال جي ڏي خبر ! ؟ “
” اهو بـه ٺيڪ آهي دادا .“
” آئون جڏهن گرفتار ٿيو هُئس ، تڏهن ڀوري رڍ ٺيڪ ڪونـه هُئي ... هاڻ ڪيئن آهي ؟ “
” هاڻي ٺيڪ آهي دادا ، بس گهُٽي ٿي پئي هُئس ، سو ڪاڪا وارو علاج ڪيم تـ گهُٽي لهي ويس . “
” اهو بـه چڱو .... راڌا ياتري اچن ٿا ؟ “
” ها ! “
” تون ڀڄن پڙهندي آهين ! ؟ “
” نـه “
” ڇو ...، ائين نـه ڪر نـه ...، ڪاڪا جي هميشـهٰ اها خواهش رهندي هُئي تـه ڀڄن صرف تون ڳائيندي ڪر “
” ها ، هاڻي پڙهنديس ، ورت رکان ٿي نـه ، تـه پوءِ تان ڇڪڻ جي سگهـه ئي نـه ٿي رهي.“
راڌا جواز پيش ڪندي ، فرمانبرداري سان چيو.
سانول هيتري دير جو راڌا ۽ موتي سان ڳالهائي رهيو هو تنهن کي احساس ٿيو تـه هُن ڪاڪي موهن کان تـه ڪو حال احوال ڪونـه پُڇيو آهي ، سو ڪاڪي موهن کان سندس طبيعت جي باري ۾ پُڇيائين ــــ ،
” ڪاڪا ڪيترا نـه هيڻا ۽ ڪمزور ٿي ويا آهيو ، طبيعت ٺيڪ نـه هُئي ڇا ڪاڪا .“
” نـه پُٽ ..، بس جيءُ جي جهوراڻن جهوري وڌو آهي ، ٻيو تُنهنجي ڏاڍي اُڻ تُڻ ٿي پئي هُئم تـه هڪڙا رشتا اڳ ئي وڃائي چڪو آهيان ، هي تو وارو رشتو بـه وڃائي نـه ويهان ، ان حالت ۾ طبيعت خاڪ ٺيڪ رهندي، هينئر بـه تو واري ڪيس ۾ مس مس ڪُجهـه اڳڀرائي ٿي هُئي تـه مٿان وري سيٺ نارئڻ داس جو خون ٿي ويو،هاڻي الائي ڇا ٿيندو؟ “
سانول حيرت مان وراڻيو ــــ ،
” ڇا ....!!!؟ ، ڪاڪا ، اوهان هي ڇا پيا چئو ـــ ، سيٺ نارائڻ داس قتل ٿي ويو ...! ، ڪيئن ...؟ ، ڪٿي......؟ ، ڪنهن قتل ڪيو ....!!!!؟ “
” پُٽ ، پئسي واري جا سوَ سڄڻ ، سوَ دُشمن ـــ ، هي جيڪي دولتمند ماڻهو ، غريب ماڻهن کي ماري ، چيپاٽي ، پيسا ميڙين ٿا ۽ پنهنجي مايا جي موهـه ۾ ايڏا تـه بدمست ٿي ويندا آهن ، جو ڪنهنجي دانهن ، ڪوڪ بـه ڪونـه ٻُڌن ٿا ، هن بـه پنهنجي مايا جي بدمستي ۾ اچي ڪنهن نـه ڪنهن کي رنجايو هوندو ، بس اُن جي صبر جو پيمانو نيٺ لبريز ٿي پيو هوندو ، هڻي ڪنهن نـه ڪنهن ماري وڌو هوندس ، تنهنڪري بابا ، سياڻا چئي ڪونـه ويا آهن ته سوَ ڌڪ سونار جا ۽ هڪ ڌڪ لوهار جو . “
موهن وراڻيو .
سانول ٿڌو شوڪارو ڀريندي چيو ـــ ،
” ڪاڪا ، موت ڪيڏو نـه سستو ٿي پيو آهي جو جنهن کي وڻي ٿو ، سو ماڻهو کي قتل ڪريو ٿو ڇڏي . “
” ڪاڪا ، هلو هلو ، هاڻي مُلاقات جو وقت پورو ٿي ويو آهي . “
سپاهي روپي ٿوري ڪڙڪيدار لهجي ۾ چيو ـ .
سڀني سانول ڏانهن نهاريو ، جيڪو مُرڪي رهيو هو.
ٽيئي ڄڻا ، سرنهن جي وڻ هيٺ ويٺا هُئا ، شام پنهنجا پَرَ ساڻا ڪري ، موڪلائي وڃي رهي هُئي رات بـه پنهنجي گهري اونڌائي ساڻ اچي پُهتي هُئي ، ڏکڻ جو واءُ ، گهُلڻ ڪري رات ڏاڍي مخموري بڻجي ويئي هُئي .
انهن ٽنهي مان هڪ ڄڻو وراڻيو ـــ ،
” شريف ، آئون چوين ٿو تـه اهڙو موقعو وري هٿ نـه ايندئي ، ڇورِي نـه آهي ....اصل ڳاڙهو ٽماٽو ..! وار بـه ڀورا لڳا پيا اٿس ..“
ٻئي تصديق ڪرڻ لاءِ وڌيڪ پُڇندي وراڻيو ـــ ،
” تو پاڻ ڏٺي آهي ڪريم يا ٻئي ڪنهن جي چوڻ تي پيو ڳالهـه ڪرين ــــ ! “
ساڳيو همراهـه ، انگريزي ٻِيڙِي (سگريٽ) جو سوٽو هڻندي چيو ـــ ،
” اُستاد ، آئون پنهنجين هنن ثواب ڀرين اکين سان ڏسي آيو آهيان ـــ اُستاد ڇوري جا اُرهـ ڏسي ، مون کي تـه عيدو وارا صوف ياد اچي ويا ...، اصل وات پاڻي پاڻي ٿي ويم ...!! “
اُن همراهـه اهڙو تـه نقشو چٽيو جو ، ٻين ٻنهي همراهن کي بي چين ڪري وڌائين .
ٽئين همراهـه ، پنهنجن چپن تي زبان ڦريندي چيو ـــ ،
” ڪرو ، اهو لڏو لٿل ڪٿي آهي ! ؟ “
ساڳئي همراهـه. هٿ جو اشارو اُتر طرف ڪندي چيو ـــ ،
” او ، پنهنجي شهر جي پُراڻي تلاءُ وٽ ! “
ٻئي همراهـه مڪارانـٰه مُرڪ مُرڪندي چيو ـــ ،
” اُتي آهي بـه سُڃ ....! آسي پاسي ۾ ويجهو ڪو گهر گهاٽ بـه ڪونهي . “
ساڳئي پهرين همراهـه تڪڙو ٿيندي چيو ـــ ،
” اُستاد ، ڇوري وٽ صرف ، هڪ پوڙهو ۽ پوڙهي آهن ، بس ...! “
پوءِ ٽيون همراهـه اُٿندي وراڻيو ـــ ،
” پوءِ دير ڇا جي آهي ...؟ آيل شڪار ، عين پنهنجي نشاني تي آهي . “
ٽيئي ڄڻا اُٿي، احمد واري لڏي ڏانهن روانا ٿيا، جيڪو اڄ شام جو وڏي مُسافت ڪري ، ٿڪي، ٽُٽي اچي پهتو هو ، سو ماني ٽڪي کائي ، پنهنجو پاڻ کي مُسلمانن جي علائقي ۾ محفوظ سمجهي ، بي فڪر ٿي سُتا هُئا .
لڏي جي ويجهو پُهچي، هڪڙي ڄڻي ، پنهنجي وَر مان ڊگهو ڇُرو ڪڍيو ۽ آهستي آهستي پيرڙا کڻي، اچي احمد جي مٿان بيٺو ۽ ڇُرو وڌائي ، اهڙي تـه مهارت ۽ ڦُڙتائي سان احمد جو گلو ڪٽيائين جو احمد کان رڙ بـه نـه نڪري سگهي ، احمد کي مهارت سان ذبح ڪري ، ساڳيو همراهـه مومل ڏانهن وڌيو ۽ غور ڪري ڏٺائين تـه پوڙهي آهي يا اُها جنهن جي شڪار لاءِ هي آيا آهن ، ماچيس جي تيلي ٻاري ، ڏسي پڪ ڪرڻ کانپوءِ ساڳي ئي مهارت ۽ ڦُڙتائي سان ، مومل کي بـه هڪ جهٽڪي ساڻ ذبح ڪري وڌائين ٻيا همراهـه ڪپڙو کنيو ، زينب جي مٿان تيار بيٺا هُئا بس رُڳي اُستاد جي اشاري ملڻ جي ديرهُئي ، اُستاد جيئن ئي انهي ڪم مان واندو ٿيو تـه همراهن کي حملي جو اشارو ڏنائين بس اشاري ملڻ شرط ، ٻنهي همراهن زينب جي وات تي ڪپڙو وجهي قابو ڪيو ، انهي اوچتي حملي زينب کي ڇرڪائي وڌو، هو ڄار ۾ ڦاٿل مڇي جيان ڦٿڪڻ لڳي پر ٽن مضبوط مردن جي ٻانهُنَ مان پاڻ کي ڪينَ نـه ڇڏائي سگهي منٽن ۾ همراهن زينب جي ٻانهن ۽ ٽنگن کي ٻڌي ورتو اُستاد شرفو ، ساڳي رت هاڻي ڇُري سان ، زينب
ڏانهن وڌيو ۽ زينب کي ٻڌل ٻانهن مان جهلي ، جهٽڪي ساڻ اونڌو ڪري وڌائينس ۽ زينب جي چولي جي سڳن کي سيڪنڊن ۾ ڪٽي ، چولي زينب جي ٻانهن مان ڦاڙي ، ڇڪي اُڇلائي ڇڏيائين ۽ هاڻي زينب هنن جي اڳيان الف اُگهاڙي پيل هُئي ، اُستاد شرفو جيئن پنهنجي حوَس مٽائي اُٿيو تـه ڪريم ۽ نواز ڇتا ٿي پيا ، هڪڙو زينب تي چڙهي تـه ٻيو اُن کي ڇڪي پري ڪندي ، پاڻ چڙهيو پوي ، شريف ، تسيتائين باقي ٽڙيل پکڙيل سامان ميڙي ، پنهنجي ٽوال ۾ ٻَڌو ، ٽنهي ڄڻن زينب جي جسم تي ايترا تـه چَڪ ۽ رانڀوٽا هنيا هُئا ، جو زينب بيهوش ٿي چُڪي هُئي ، ٽنهي ڄڻن ، پنهنجي ڪم ڪرڻ کانپوءِ آخر بيهوش پيل زينب کي ٿوڏو هڻي ، اڳتي روانا ٿي ويا .
سانول جي جلدي جلدي پيشي ٿيڻ لڳي هُئي ۽ مٿان سيٺ نارائڻ وارو ڪيس بـه سر جان ايڊورڊ کي سونپيو ويو هو، سانول جي ڪيس ۾ راڌا واري بيان کانپوءِ ڪو دم ڪونـه رهيو هو ، ڪيس داخل ڪرائيندڙ پاڻ بـه قتل ٿي چڪو هو ، تنهنڪري ڪو فريادي بـه ڪونـه رهيو هو ۽ تفتيش دوران اها بـه ڄاڻ پئي هُئي تـه جنهن وقت مهاراج همنيت جو خون ٿيو هو اُن وقت سانول ، آڌي گام ۾ سيٺ پرمانند جي ڀانڊي تي ڪم ڪري رهيو هو ، تنهنڪري فيصلو سانول جي حق ۾ ٿي ويو هو ، بس عدالت جي ڪُجهـه ڪاغذي ڪارروائي رهيل هُئي، هر پيشي تي موهن ۽ موتي سانول سان ملڻ ضرور ايندا هُئا ۽ راڌا، ايشور جي داسي بڻجي ، مندر ۽ ياترين جي خدمت ۾ مصروف هُئي ، ٿورن ئي ڏينهن ۾ سانول انهيءَ ڪوڙي ڪيس مان آزاد ٿي ويو ، سانول جي آزادي سڀ کان گهڻي خوشي موهن کي ٿي هُئي تنهنڪري، موهن، سانول کي ڀاڪُر پائي ڪافي دير روئيندو رهيو، سانول جي آزادي، برهمڻ آباد جي امير طبقي کي تـه ڏاڍي ڏُکي لڳي پر هو سانول جي آزادي کي ايشور جو چمتڪار(معجزو) سمجهي اهو زهر جو ڍڪ پي ويا هُئا، سانول جي آزادي جو ٻُڌي ، برهمڻ آباد جا ڪافي ماڻهو عدالت ٻاهريان گڏ ٿي ويا هُئا، جان ايڊورڊ سانول جو مُسلم هُئڻ سبب پوليس کي خاص هدايت ڪئي هُئي تـه سانول کي سندس گهر تائين خيريت سان پوليس پهري هيٺ پُهچائي اچن، ڇاڪاڻ تـه ممڪن آهي تـه ڪو انتها پسند هندو حملو ڪري سانول کي ڪو نقصان نـه رسائي .
سانول ، موهن ۽ موتي پوليس جي حفاظت ۾ مندر ڏانهن روانا ٿي ويا ، جتي راڌا اڳ ۾ ئي مندر جي گس تي، هنن جي انتظار ۾ بيٺي هُئي ، هوءَ پنهنجي ٽامي جي ٿالهي ۾ ، آرتي لاهڻ جو سامان، ڪُجهـ مٺاڻ، هڪ ناريل، ٿورو نجو گيهـ، سيندور جي ننڍي دٻلي، ڪُجهـه گُل ۽ اگربتون ٻاريو بيٺي هنن جي راهـهُ تڪي رهي هُئي، جيئن ئي سانول وارا ، گهوڙن تان لهي ، راڌا جي ويجهو پُهتا تـه راڌا بنا ڪنهن ڳالهائڻ جي ، سانول جي سامهون آرتي جي ٿالهي، ٻـه ٽي ڀيرا گهُمائي، ڪُجهـه مٺائي سانول کي کارائي ۽ باقي ٿوري ٿوري مٺائي سڀني کي ورهائي ڏني ۽ پوءِ پاڻ اُها آرتي واري ٿالهي کڻي ، ايشور جي اسٿان ڏانهن هلي ويئي.
” چري! “
سانول پيار وچان، ايشور جي اسٿان ڏانهن ويندڙ راڌا کي تمام آهستگي سان چيو
موتي ، جيڪو سانول جي بلڪُل ڀر ۾ بيٺل هو تنهن اهو ٻُڌي چيوــــ ،
” دادا ــ ، اڄ خاص اوهان لاءِ ورت (روزو) رکيو اٿس . “
موهن ،سانول ۽ موتي سان گڏ چونئري ۾ گهڙيندي وراڻيوـــ ،
” پُٽ ، صدين پُڄاڻان ، وقت جي هٿان ، داڻو داڻو ٿي پوئيل مالها ڪيڏي نه وکري ويئي آهي ، انهن اڻ ڄاڻ فسادن، پنهنجن کي پنهنجن جو دُشمن بڻائي ڇڏيو آهي ، هاڻي تـه ابا ائين ٿو لڳي تـه ڄڻ پنهنجا پاڇا بـه ساٿ ڇڏيندي پيا وڃن، اهڙين مڪروه حالتن ۾ بـه اوهان ٻنهي جو پيار ڄڻ مذهب جي منهن تي چماٽ آهي، جن مذهبن سالن کان جُڙيل دليون ، ساعتن ۾ ٽوڙي ڀوري وڌيون آهن ، جن پنهنجن پيارن کي پنهنجن جي هٿان مارائي ڇڏيو آهي ، انهن مذهبن کان تـه پُٽ اوهان جو پيار، وڌيڪ اَمر ۽ جٽادار آهي ، جيڪو بنا ڪنهن لالچ ۽ لوڀ جي آهي . “
موهن جي اکين ۾ لُڙڪ ڀرجي آيا ، شايد زينب ياد اچي ويئي هُئس .
سانول وراڻيو ــــ ،
” ڪاڪا ، زندگي ۾ مذهب صرف ان ڪري داخل ٿيو تـه ظُلم ۽ بي انصافي کي ختم ڪجي ۽ اُن وقت جي حالتن پٽاندڙ هنن عالمن ۽ دانائن ، پنهنجا نظريا ۽ خيال پيش ڪيا ۽ ڪاڪا ، اُن وقت بـه مظلومن جو تعداد گهڻو هو، جن کي علم ڏئي ، گڏي ، يڪمُشت ڪري ، هڪ وڏي طاقت بڻايو ۽ جڏهن طاقت پيدا ٿي ويئي تـه انهن ئي مظلومن ۾ طاقت جو گهمنڊ بـه پيدا ٿي پيو پوءِ هنن بـه باقي بڻيل هيڻن ۽ ڪمزورن تي ، زوري زبردستي پنهنجا قانون مڙهڻ شروع ڪري ڏنا ۽ انهن قانونن کي نـه مڃيندڙن کي مارڻ ۽ انهن جي مال، عورتن ۽ زمينن جي ڦُرلُٽ ڪرڻ شروع ڪري ڏني ، تنهنڪري ڪاڪا، دُنيا ۾ انسان جو سڀ کان وڏو مذهب پنهنجي ڪُل ڪائنات سان پيار ڪرڻ آهي ، جيڪا ڪنهن بـه هڪ مذهب جي جاگير نـه آهي ، اُن تي نـه ڪو هندو ٿو دعويٰ ڪري سگهي ، نـه ڪو مُسلمان، نـه ڪو ڪرسچن ۽ نـه ئي ٻيو ڪو مذهب ..! “
موهن ، سانول جي ڪُلهن تي هٿ رکندي چيو ـــ ،
” سانول پُٽ ، ڏس انسان ڪيترو نـه ڀورو آهي جو ايترڙي بـه ڳالهـه سمجهـه ۾ ڪونـه ٿي اچيس تـه هو پنهنجي خيالي ٺاهيل سُرڳ (جنت) ۽ نرڳ(دوزخ) جي دوکي ۾ پنهنجي ئي انساني نسل جو خون ڪندو وتي.“
موتي ٻنهي جون ڳالهيون ، پنهنجن ڳلن تي هٿ رکيو ، غور سان ٻُڌي رهيو هو ، راڌا بـه پنهنجي پوڄا مان واندي ٿي ، هنن ڏانهن ، چونئري ۾ هلي آئي هُئي راڌا ، چونئري ۾ اندر گهڙڻ شرط ، سانول سان مُخاطب ٿيندي چيو ـــ ،
” سانول ، اڄ ڪيڏو نـه خوشيءَ جو ڏينهن آهي جو ، اڄ ڪوڙ ۽ مِڪر جي شڪست ٿي آهي . “
سانول ، راڌا ڏانهن نهاريندي وراڻيو ـــ ،
” راڌا ، دُنيا ۾ هميشـهٰ سچ ۽ حق جي فتح ٿي آهي ، پر جي اهو واقعي هڪ طاقت بڻجي ويڙهـهُ ڪري تـه .............................“
موهن وراڻيو ـــ ،
” دُنيا ۾ ڪوڙ ۽ مِڪر جي هار تڏهن ٿيندي ، جڏهن شين ، مذهبن ۽ ورهاست تان دعويداري ختم ٿيندي ، جيسين ڏاڍي ۽ ظالم کي موچڙو نـه لڳندو. “
سانول چيو ـــ ،
” ڪاڪا ، ڪڏهن نـه ڪڏهن اهڙو ڏينهن اچڻو آهي، ڇاڪاڻ تـه سڄي ڪائنات، هميشـهٰ چُرپُر ۾ رهي ٿي ۽ چُرپُر جي ڪري تبديل ٿيندي رهي ٿي ۽ چڱيون شيون ۽ بُريون شيون هميشـهٰ ٽڪراءُ ۾ رهن ٿيون ۽ اڳتي بـه رهنديون ، ڪڏهن خير، شر کي قابو ڪندو تـه ڪڏهن شر، خير تي قابض ٿيندو. “
موهن خوشيءَ وچان ، سانول جو نرڙ چُمندي چيو ـــ ،
” پُٽ ! تو جهڙا، سپوٽ پُٽ، هن دُنيا ۾ هميشـهٰ پيدا ٿيندا رهن ، جيئن هن دُنيا کي نوان خيال ۽ جذبا ملندا رهن. “
سانول ، موهن جو جُهرين سان ڀريل چهرو، پنهنجن هٿن ۾ جهليندي چيو ــــ ،
” ڪاڪا ، زندگي هلندي رهڻ جو نالو آهي، اُن لاءِ تـه جيڪو ڪُجهـ اسان کان اڳ ظلم ٿيو هو ۽ اڄ جيڪو ظلم ٿئي پيو ۽ اسان جي ايندڙ پيڙهي سان جيڪو ظلم ٿيندو تنهنجو ازالو ڪريون ۽ هن ڌرتي تي پنهنجي حصي جو ڪم ڪري وڃون جيئن ايندڙ پيڙهي اهڙن ظُلمن کان آزاد ٿي نئين سري سان، نئين دُنيا ويهي اڏڻ جهڙي ٿي سگهي.“
موهن ، سانول جو هٿ ، پنهنجن هٿن ۾ جهليندي چيو ـــ ،
” سانول ، مون وٽ ، برهمڻ آباد ايندو رهجان ۽ پنهنجي ڪاڪِي کي بـه اهي ڳالهيون سيکار تـه هو پنهنجن پُراڻن غمن مان نڪري نئين سري ، نئين مقصد لاءِ زندگي جيئڻ شروع ڪري . “
۽ برهمڻ آباد ڏانهن وڃڻ لڳو تـ سانول ٿورو ڏاڍيان چيو تـه
” ڪاڪا ، پنهنجي طبيعت جو خيال رکجو ، اسان کي اوهان جي شفقت جي ضرورت آهي . “
راڌا بـه سانول جي ڳالهـه کي سُر وٺائيندي چيو ـــ ،
” ڪاڪا ، سانول صحيح ٿو چوي نـه تـه موتي کي موڪلي، اوهان جي چوڪسي ڪرائينديس ، ها.......! “
موهن هيٺ لهي ويو ، سانول ۽ راڌا ، ويندڙ موهن کي ڏسندا رهيا ، جيڪو سالن جو ٿڪل ۽ ضعيف پئي لڳو ـــ .
سج جا ڪرڻا بـه ، ڪارونجهر جي نويڪلين چوٽين وٽان لِڪڻ لڳا هُئا ، اونداهي جو ڪارو ديوَ بـه ڄڻ ڪي اچي پهتو هو .
” هوهوهوهوهوهوهو.......................“ سان گڏ ، ٻارن پٿر اُڇلائي ٿٰي هنيا ۽ اَها چريءَ ، لوءِ ڪري ٻارن ڏانهن ڀڄي ٿي آئي ــ ، ڦاٽل ڪپڙا ، سي بـه صدين جا ميرا ڪچيلا ، پيرين اُگهاڙي ـــ ، وار وکريل ، اکين ۾ پِچون ـــ ، وات مان گگهـه پئي نڪتي .
جيئن چريءَ ٻارن کي مارڻ لاءِ لوءِ ڪري ، تيئن ٻارن کي رونشو وڌيڪ لڳي ۽ ٻار اُن چريءَ زينو کي تنگ ڪرڻ لڳا ، اُن چريءَ زينب ۾ اهڙي تـه بدبوءَ هُئي جو پاسي مان لنگهندي پئي ، قهرت ايندي هُئي ، تنهن هوندي بـه ڪيترن مُسلمان جوڌن ، رات جي پيٽ ۾ ، انهي چريءَ کي پنهنجي حوس جو نشانو ٿَي بڻايو ، هوءَ جيڪڏهن انهي ظُلم تي دانهون بـه ڪندي هُئي تـه سڀڪو چريو سمجهي ، پنهنجي گهرن جي چار ديوارن مان نڪرڻ گوارا ڪونـه ڪندو هو ، بس ، جيڪي ماڻهوءَ جنهن جي ڀوءَ کان ، هُندن جي ڳوٺن ۽ علائقن مان نڪري ڀڳا هُئا ، اها شيءَ پنهنجن مُسلمان ڀائرن ، پنهنجو اولين فرض سمجهي ، پورو ڪري ڇڏيو هو .
گسن تي ڪريل ٻيڙين جا ٽوٽڪا تـه زينب لاءِ ڄڻ ماِل غنيمت هُئا ، هوءَ اهي ٻيڙين جا ٽوٽڪا گڏ ڪري پئيندي بـه هُئي ۽ پنهنجي جسم کي ڏنڀ بـه ڏيندي هُئي ، ٽن چئن مهينن سان پيٽ سان هُئي ، انهي ڪري ڏينهن رات جو گهڻو حصو روئيندي رهندي هُئي ۽ پنهنجي پيٽ تي زور زور سان مُڪون هڻندي ريهون ڪندي هُئي .
____________________________
سانول گهڻي سوچ ويچار کانپوءِ مندر ۾ ئي رهڻ جو فيصلو ڪيو هو ، جنهن تي راڌا چيس ـــ ،
” سانول بابو ، توهان تـه مُسلمان آهيو ۽ هاڻي تـه بلڪُل نوبنا آهيو ، توهان جي دل هتي رهڻ گوارا ڪندي ! ؟ “
” راڌا ، آئون سمجهان ٿو تـه جتي منَ کي سُڪون ملي ، اُها جڳهـ الله جي آهي ۽ جتي دل بي سُڪونو رهي تـه اُها جڳهـ شيطان جي آهي ۽ مُنهنجي منٰ کي هتي سُڪون ملي ٿو ۽ مونکي پنهنجي عبادت ڪرڻ ۾ ڪابه رڪاوٽ ڪانهي تـه پوءِ مون کي ڪنهن ٻئي جڳهـ تي وڃڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي ، راڌا مونکي ۽ منهنجي منَ کي تنهنجي چاهـهُ کان سواءِ ٻيو ڪُجهـه بـه نـه گهُرجي ــ .“
راجا اکيون جهُڪائي ، تمام ڌيرج سان چيو ـــ ،
” سانول ، منَ جو موهـه سڀ ڪنهن کي هوندو آهي ، انسان من جي شانتي ڳولڻ لاءِ پنهنجي سڄي حياتي جُستجو ۾ گهاري ڇڏيندو آهي، اوهان کي جيڪڏهن مُنهنجي ڪري سڪون ملي ٿو تـ اهو پڪ سمجهو تـ مُنهنجي منَ جي شانتي بـه اوهين ئي آهيو ، جي اوهان نـه هجو ها تـه شايد پِتا(پيءُ) جي ديهانت ( مرڻ) کي برداشت نـه ڪري سگهان ها ..........، سانول آئون ايشور جي داسي آهيان ۽ مون پاڻ تي ويواهـ(شادي) حرام ڪري ڇڏيو آهي، جي اِن هوندي بـه اوهين هتي رهڻ چاهيو ٿا تـه ڀل رهو ، نـه تـه بـه آئون اوهان کي وڃڻ کان روڪينديس ڪانـه ! “
سانول مُرڪندي وراڻيو ـــ ،
” چريءَ پيار رُڳو شرير(جسم) جو هوندو آهي ڇا ؟ .......ڇا مُنهنجي آتما (روح) توکان جُدا ٿي سگهندي ، هان...........! راڌا ، شرير(جسم) ملڻ ڪا اهم ڳالهـه ڪونهي ، جيڪڏهن تون ايشور جي داسي آهين تـه ائين آئون تُنهنجو داس آهيان ، جيئن ايشور ديوتا، اوهان لاءِ پاڪ، پويتر ۽ اعليٰ آهي، ائين ئي تون مون لاءِ ايتري ئي پاڪ ، پويتر ۽ اعليٰ آهين“
راڌا اکيون کڻي ، سانول کي گهوري ڏسندي وراڻي ــــ ،
” سانول، پيار ۾ ايڏي طاقت هوندي آهي، جو انسان جو موهـه ، انسان ۾ ڀڳوان جهڙو رشتو پيدا ڪري وجهندو آهي ،آئون تـ هميشـهٰ ويواهـه (شادي ) ئي کي پيار جو ٻنڌڻ سمجهندي هُيس . “
سانول ، راڌا جي مٿي تي ، ساڙهي جو پلوءَ دُرست ڪندي چيو ـــ ،
” اصل تـه پيار هوندو ئي روح ۾ آهي ۽ روح ، انسان جو اصل آهي ، اصل ۾ ئي اصل سچ آهي ، باقي سڀ دوکو ۽ دولاب آهي، حُسن جي اصل بناوت ئي اصل آهي ۽ بناوت جو اصل قُدرت ۽ فطرت آهي تـه پوءِ اصل ئي اصل جو سچ هوندو آهي نـه ـــــ . “
راڌا ڪنڌ ڌوڻي هائوڪار ڪئي .
سانول وڌيڪ چيو ــــ ،
” راڌا ــ ، جيون جو ٻيو نالو آهي پيار ــــ ، قُدرت جي پيدا ڪيل هر شيءِ سان ــ، جي جيون مان پيار ڪڍي ڇڏجي تـه جيون جو اصل مري ويندو.“
راڌا پُڇيو ـــ ،
” سانول ، پوءِ انسان پنهنجي منَ جي ڀاونائن(خواهشن) جو غُلام ڇو آهي ؟ “
سانول وراڻيو ــــ ،
” راڌا ، جيئن انسان حادثن کان اڻ ڄاڻ هوندو آهي ، تيئن هو پنهنجين ڀاونائن(خواهشن) کان بـه اڻ واقف هوندو آهي ۽ انهن ڀاونائن(خواهشن) جي موهـه جي ڪري، هميشـهٰ بي سڪونو رهي ٿو ، هر نئين ڀاونا(خواهش) ـــــ ، هر نئين اُتساهـه کي جنم ڏئي ٿي ۽ هر نئون اُتساهـه ، هر اڳرو ڪم ڪرائڻ تي مجبور ڪندو آهي ۽ پوءِ هرنئين ڀاونا (خواهش) انسان جي اصل کي ماري، پنهنجو غُلام بڻائي ڇڏيندي آهي ۽ پوءِ انسان ويچارو پنهنجي هٿ وس نـه رهندو آهي . “
راڌا مُرڪندي چيو ــــ ،
” اڄ کان توهان هن مندر جا مهاراج آهيو ، جنهن انت جي گيان(علم) کي پنهنجي منَ سان حاصل ڪيو آهي ۽ انت جو گيان(علم) ، هڪ نئين جنم جي شروعات آهي . “
سانول وراڻيو ــــ ،
” نـه راڌا ، ايشور جي داسي تون آهين ۽ تون دُعا ڪر تـه ايشور جي ڪرپا سان ، آئون خلق جي خدمت ڪري سگهان . “
راڌا چيو ـــ ،
” آئون تـه هميشـٰه اوهان جي دُعاڳو آهيان . “
سانول وراڻيو ــــ ،
” راڌا ، گهڻا ڏينهن ٿيا آهن جو ڪاڪو موهن هيڏانهن پاڻ ڏانهن لڙيو ئي ڪونهي ۽ رات موتي ٻُڌايو پئي تـه ڪالهـ ڪاڪي موهن جي طبيعت ٺيڪ نـه هُئي ، سو سوچيان پيو هينئر وڃي ڏسي بـه اچانس ۽ حال احوال بـه وٺيو اچانس . “
۽ سانول اُٿي وڃڻ لڳو تـه راڌا چيس ــــ ،
” منهنجي پاران بـه طبيعت جو پُڇجو .“
سانول موٽ ۾ ” چڱو “ چئي ڪاڪي موهن ڏانهن روانو ٿي ويو .
وشني جي انهي سفر ۾ ساڻس ڪوبـه ساٿي گڏ نـه هو، هو اڪيلو پنهنجي گڏهـه ساڻ اچي ڏاني ڌانڌل جي ويجهو پُهتو هو ، هن جي ملاقات گس ويندي ڪيترن ئي اُجڙيل ڪُٽنبن سان ٿي هُئي ، هُن جي ذهن ۾ اُهي پريشان، ٿڪل، مايوس ۽ ڊنل چهرا چٽجي ويا هُئا.
جڏهن ڪميونسٽ پارٽي ” جنتا راڄ هلچل “ جو اجلاس ٿيو هو تـه مُلڪ جي مُختلف علائقن ڏانهن سڀني کي ٻن ٻن جي ٽولن ۾ اُماڻيو ويو هو پر وشني کي ڪارونجهر جي ڪُور ڏانهن اڪيلي سر اچڻو پيو هو، تڏهن بـه هندستان جي ڪيترن علائقن تائين ” جنتا راڄ هلچل “ جا ميمبر پُهچي ڪينَ نـه سگهيا هُئا، هندستان ڇا پر سڄي ايشيا جي حالت، ڪنهن فالج زدهـه انسان جيان ٿي ويئي هُئي، جنهن کي ڪنهن سُٺي ڊاڪٽر جي ضرورت هُئي .
وشني کي ڏاني ڌانڌل پُهچندي پُهچندي، سج لهي ويو هو، تنهنڪري هن ڏاني ڌانڌل ۾ ئي رات گهارڻ جو فيصلو ڪيو، هُن کي هونءَ تـه سفر ۾ اڄ پنجون ڏينهن هو، هن جو اُتان نڪرڻ وقت ئي اهو اندازو هو تـه هو هفتي کن ۾ آڌي گام پُهچندو، هن پنهنجي سامان مان ڪتاب ” ۽ چراغ ٻرندو رهيو “ کڻي لالٽين جي هلڪي هلڪي روشني ۾ پڙهڻ لڳو .