اڻبڻت/ڇڪتاڻ/محاذ آرائي ۽ گروهي وابستگيءَ جو تاڃي پيٽو : جوئرج سمئل
[/b] ناستڪي/تشڪيڪي اخلاقيات جا پرچارڪ سدائين ماڻهن جي وچ ۾ عداوت/دشمني جو ذڪر ڪندا اچن ٿا. انهن جي نظر ۾ ماڻهو هڪ ٻئي لاءِ وحشي لاڙا رکن ٿا ۽ ”ان مد ۾ اسان جي دوستن جو اهو به نڀاڳ چئي سگهجي ٿو جيڪو انهن کان اسان کي هروڀرو بيزار به ڪو نه ڪري ٿو.“ پر مورڳو ان جي ابتڙ اخلاقيات جو فلسفو جنهن جو دارومدار اسان جي سڀاءُ ۾ سانڀيل بي لوث، مبهم ۽ تخيلاتي هجي ٿو ان جبلت جو به گهڻو تڻو لاڳاپو مايوسي ۽ نراسائي جي ساڳي وٿ کان گهڻو پرانهون ڪو نه ليکي سگهجي ٿو، پر ساڳي وقت اهو به ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته تو ۾ وابستگي ۽ اتساهه جو جيڪو جذبو سانڀيل آهي سو اسان جي مشاهدي ۽ تجربي آڏو ڪا به حيثيت ڪا نه رکي ٿو. هونئن به تجرباتي توڙي منطقي لحاظ کان ڏٺو وڃي ته انسان پاڻ ٻڌائڻ جو مڪمل مجسمو هجي ٿو ۽ جيڪڏهن ان جبلت ۾ ڪا به ڦيرڦار پيدا ٿئي ٿي ته اهو هڪ فطرتي سڀاءُ نه پر مابعدالطبياتي/آتم وديائي اڌمن جو اظهار چئي سگهجي ٿو. ان ڪري عداوت جو فطري سڀاءُ هڪ اهڙي صفت آهي جنهن جي ڀرپاسي ۾ رحم ۽ ٻاجهه جا عنصر به سامائجن ٿا. ان جو هڪ مثال هجي ٿو ته ماڻهو جڏهن ٻين جا ڏک ڏاکڙا ڏسي ردعمل ڪن ٿا ته اهڙي ڪيفيت جي اپٽار به مٿي ڄاڻايل ٻنهي جبلتن جي زمري ۾ اچي ٿي. انهيءَ لحاظ کان پيڙهين کان وير ۽ ڪروڌ جو رويو به انساني جبلت ۾ اڻبڻت جو به جُز هُجي ٿو. اهڙا لاڙا نه رڳو ناڪاري جبلت رکندڙ ۾ هجن ٿا، پر اصولي طور اهڙن ماڻهن ۾ به جيڪي پنهنجن دوستن ڪٽنبن جي جاتين ۽ عوامي زندگيءَ ۾ به نراسائي ۽ اناميدي جي گهيري ۾ رهندا اچن ٿا. اهڙي جبلت سياست جي ڪارزار ۾ ڪا به اڳڀرائي ڪرڻ ته پري جي ڳالهه آهي پر اهڙا ماڻهو جيڪي ميڪاولي جي طرز فڪر سان سهمت رکندڙ هجن ٿا. انهن لاءِ به رابرٽ فرگوسن جي چواڻي ”انهيءَ طرز جي بيزاري يا مونجهه جو مقصد پاپائيت، تاج شاهي جي تمنا يا ڪنهن چونڊيل سرڪار ۾ اهو عهدو ماڻڻ يا دارالامراء يا دارالعوام ۾ اهم رتبو ماڻن يا جيڪي ڪجهه وقت آهر پلئه پوي.“ انهيءَ طرز جا جيڪي به عنصر هجن ٿا. انهن ۾ مخالفت براءِ مخالفت سانڀيل رهي ٿي، انهن لاءِ به لازمي ناهي ته پاڻ کي ”حقن“ جي تحفظ جو علمبردار سمجهن، يا هڪ درست وٿ جي بچاءَ لاءِ ٻانهون کنجي بيهن يا وري اقليتن جي حق جو نگهبان سمجهندا هُجن.
ايئن منهنجي سمجهه آهر تصوراتي/خيالي جوش جولان مخالف مد تي ايترو اثرانداز ڪو نه بڻجي ٿو، خاص ڪري ڪنهن ماٺار ۾ ڦاٿل ماحول ۾ ڦڏي فساد کي اُڀاري مٿي آڻڻ ۽ اختلاف راءِ نروار ڪري بيهارڻ جو ڪارج هجي. هونئن مخالفت ڪرڻ جي جبلت لاشعوري طور تحرڪ سان لاڳاپيل رهي ٿو، پوءِ ان ۾ هڪ ٻئي سان ويجهڙائي يا سرچاءَ جهڙا رويا به ڇو نه موجود هجن. اهو سمورو ڪارج هڪ ٻئي سان سلهاڙجي چڱو موچارو سگهارو ته بڻجي سگهي ٿو پر سموري وايو منڊل تي شايد اثر پذير ڪو نه ٿئي ٿو. هونئن اهڙي جهيڙاڪ جبلت کي گهڻي ڀاڱي پاڻ بچاءَ جو نالو ڏنو وڃي ٿو جيڪا حيوانن ۾ به موجود هجي پر اها سموري ڪارڪردگي پاڻمرادو بچاءَ بندي زورآوري يا اڳرائي کي به هٿي ڏئي سگهي ٿي، پر انهيءَ سموري وصف کي ابتدائي مهاڏو اٽڪائڻ جو بنيادي ڪرڻو به چئي سگهجي ٿو. ان جو مطلب ٿيو ته فرد کي جيڪڏهن احساس هجي ٿو ته سندس مٿان ڪا به ارهه زورائي/اڳرائي ڪا نه هجي ٿي پر هو ٻين جي ڀلائيءَ خاطر مهاڏو اٽڪائڻ ذميواري به شمار ڪري ٿو ته به پنهنجي جياپي لاءِ مخالفت سان منهن ڏيڻ کان سواءِ ڪو به چارو ڪو نه بچي ٿو. ان جو مطلب ٿيو ته فرد ۾ جيڪا سڀ کان سگهاري جبلت لڪل آهي ته هُو ٻئي جي حيثيت کان انڪار ڪري.
اها پڻ اڻ ٿيڻي ڳالهه چئبي ته ڪنهن ۾ به بالادستي ماڻڻ لاءِ ويڙهاڪ جبلت نه هئڻ برابر هجي ٿي، خاص ڪري ماڻهو جي ذهن ۾ ويهجي وڃي ته سامهون مد مخالف تڇ جهڙو ۽ خسيس آهي. پوءِ اختلاف راءِ رکندڙ ڪيڏو به طاقتور ڇو نه هجي. هڪ انگريز تواريخدان جو چوڻ آهي ته آئرش ڌريون جن جي وچ ۾ ڳئون جي رنگ تي اختلاف دشمني کي چوٽ تي چاڙهي ڇڏيو ۽ اهو اختلاف ويڙهاند جي شڪل ۾ ملڪ جي ڪنڊ ڪُڙڇ ۾ سڄي صديءَ تائين هلندو رهيو. ڪجهه ڏهاڙا اڳ جي ڳالهه آهي ته هندستان ۾ ٻن ڌرين جي وچ ۾ خونريز دنگا فساد ٿيا جن بابت کين ڪا به بنيادي ڄاڻ ڪو نه هئي. پر اهي محض ”کاٻي ڌر“ ۽ ”ساڄي ڌر“ طور ڄاتا سڃاتا پئي ويا. هونئن اهڙا فرسوده ۽ مدي خارج اختلاف راءِ ٻاراڻي ويڙهاند کان وڌيڪ مُلهه ئي ڪو نه لهن. انت ته اختلاف به ختم ٿي ويندا آهن. هندستان ۾ ئي هندو ۽ مسلمان جو ڪپڙا پهرڻ جو طريقو هڪ ٻئي کان جداگانه ۽ مخالفانه ڏسڻ ۾ ايندو، کائڻ، پيئڻ ۾ به هڪ ٻئي کان جداگانه نظر ايندا، پر ان جي ابتڙ غريب مسلمان ۽ هندو کائڻ پيئڻ ۾ هڪ ئي ٿالهي ۾ آمهون سامهون ويٺل نظر ايندا آهن. انساني جبلت ۾ ارهه زورآوري ۾ ڪارڻ ۽ اثر ايترا ته گهڻ پاساوان ۽ اڻ ٺهڪندڙ هجن ٿا جو سولائيءَ سان سُڌ ئي نه هو پئجي سگهندي ته هڪ ٻئي تي تهمت بازي/الزام تراشي جا ڪجهه سبب به آهن يا مورڳو هڪ ٻئي جا لاهه ڪڍڻ جو پراڻو سلسلو هلندو اچي پيو. انهيءَ حالت ۾ ڪنهن به عقلمندانه راهه جي امڪان کي رد ڪرڻ مورڳو اهڙي غيريقيني ماحول کي هٿي ڏئي ڇڪتاڻ ڏانهن وٺي ويندو، جيئن يونانين ۽ رومين ۾ ويڙهاند، هڪ مادو ۽ هڪ مادو نه جي وچ ۾ اختلاف ۽ گلابن جي Guibetinesy and Gulefs ٿلهي راءِ بڻجي ٿي ته انسان ذات هڪ ٻئي سان جيڪا ويجهڙائي ۽ محبت هڪ ٻئي سان رکي ٿي، اهو پتڪڙو اثر کين نفرت جي آڙاهه ڏانهن به اماڻي سگهي ٿو.
ارهه زورآوري/عداوت جو اثر:
حاصل مطلب ته اهو به ادراڪ/مشاهدي جو اهڙو طريقيڪار هجي ٿو جيڪو ارهه زورائي جي ابتدا ۾ ضرورت جي نشاندهي ڪري ٿو. ائين اها پنهنجي جاءِ تي تعصب ۾ وجهندڙ ماجرا چئي سگهجي ٿي، جنهن جي پٺڀرائي زورآوري جو عنصر ڪري ٿو. هونئن ان طرز جي ڪيفيت هڪ عام رواجي ماڻهوءَ لاءِ سولو ڪارج هجي ٿو جيڪو ڪنهن ٻئي فرد جي ذهن ۾ ٽين فرد لاءِ شڪ ۽ شبهو پيدا ڪري ٿو ۽ جنهن جو هاڻي رويوبدليل محسوس ٿئي ٿو. ان ۾ ڪو به وهم گمان ڪونهي ته ان طرز جو اختلاف پوءِ اهو مثبت يا منفي نوعيت ۽ تعصب جي ابتدا جو هجي ته ابتدا ۾ ايڏو وڏو اثر نمايان ڪو نه ٿئي ٿو، پر وڏي پيماني تي ظاهر ٿيندڙ اثرن کي به عملي طور ايڏو سهڪار ڪو به (جيڪو پنهنجي بيهڪ ۾ بنيادي ڪارج سان ڊوهه ڪرڻ جي دائري ۾ اچي ٿو،) ملي پر ان جي برعڪس وڌيڪ ويچار ڏانهن راغب ڪري ٿو. اها ساڳئي بنيادي حقيقت هڪ ٻئي نقطئه نظر جي طرداري ڪري ٿي، ان جو دارومدار حالتن تي پڻ هجي ٿو جنهن ۾ ٿوري ٿڪي متعصبانه مورڳو آپيشاهي يا جذباتي ڪيفيت کي فرد اُڀاري مورڳو ان تعصب يا ڪٽرپڻ کي پنهنجي فائدي ۾ به ڪتب آڻي ٿو.
ائين هڪ عام رواجي ماڻهو تمام آساني يا غيرذميوارانه ڪيفيت ۾ مورڳو غير سودمند صلاح ثباب کي وڌيڪ ڪارگر (سماجي، جموديت) سمجهي ٿو جيڪو ڪنهن به حالت ۾ سڦلائتو ڪو نه هجي ٿو. انهيءَ مَد ۾ ڪجهه نفرت، ڌڪار، گروهه بندي، سازشن جو جائزو وٺبو ته سنئون سڌو ٽڪراءَ ۾ اچڻ جو واسطو ابتدائي دور ۾ انساني سگهه کي عداوت اُڀارڻ ۾ سندن ظاهري ڏيک ويک يا مول مقصد تي اثرانداز نه به ٿيندو هجي پر ان طرز جو لاڙو کين پنهنجي سوچ ۽ فڪر کان به پرانهون ڪري ڇڏي ٿو. ان ڪري گهڻو تڻو چيو ويندو آهي ته ماڻهو جو ڪنهن خاص مذهب سان واسطو نه هجي ٿو. جڏهن سندس ويساهه خدا ۾ هوندو آهي، پر هو خدا ۾ ويساهه به ان لاءِ ڪري ٿو ته کيس ڪنهن نه ڪنهن مذهب سان سٻنڌ هجي ٿو ۽ ان ڪيفيت جو واسطو سندس روح سان جڙيل هجي ٿو. اهڙي ريت گهڻي ڀاڱي پيار متعلق، خاص ڪري نئين ٽهي ۾ محض ردعمل ناهي جيڪو کيس اُڀاري ٿو (جيئن رنگ جو اسان جي نظر سان ڳوڙهو ڳانڍاپو آهي) پر ان جي برعڪس اسان پنهنجي شخصيت سان پيار ڪرڻ جي ڪيفيت کي وڌيڪ اهميت لائق سمجهون ٿا ۽ ان جي نتيجي ۾ مقصد جي وڌيڪ ويجهو ٿيون ٿا پر ان جو بنيادي ڪارڻ وَري به پيار هجي ٿو جيڪو اسان ۾ اتساهه پيدا ڪري ٿو.
[b]ارهه زوراوري کي محدود ڪرڻ:
[/b] اهڙي ڪا به صلاح ثباب في الحال موجود ڪانهي جو نشاندهي ڪجي ته ان سان مخالف جي جذبات کي (مناسب حد تائين) زيربار ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ ڏس ۾ جيتريقدر روح/جوهر جو سوال آهي ته ان بابت به چئي نٿو سگهجي ته ان ۾ ڄائي ڄر کان ڌڪار ۽ پيار جا جُز موجود آهن ۽ ان لاءِ ائين سمجهڻ گهرجي ته ان طرز جو مطلب ڪنهن به عنصر ۾ چڙيا نفرت کي پاڻمرادو اُڀارڻ جو به ڪارڻ بڻجي ٿو. ان ڪري سمجهڻ گهرجي ته ڌڪار/نفرت جي تشريح/وضاحت پيار جي مقابلي ۾ چٽي ۽ نروار ڪا نه هجي ٿي. ان جو هڪ ڪارڻ اهو به چئي سگهجي ٿو ته ذهني لحاظ کان پيار جي ڪشش نوجوانن ۾ اٿاهه ۽ پاڻمرادو پيار ڪندڙ ۾ محبوبه جي نسبت وڌيڪ هجي ٿي، ان جي مقابلي ۾ نفرت/ڌڪار جا جذبا اسان کي ايڏو محتاط ڪو نه ڪن ٿا جو اهو ڪنهن به شخص جي ڪردار ۾ تابع هجي ٿو.
فرض ڪيو وڃي ته عام رواجي طور ارهه زوراوري ڪنهن حد تائين همدردي حاصل ڪرڻ جو وسيلو به بڻجي ٿي، اهو لاڙو منهنجي نظر ۾ تواريخي پسمنظر جي حوالي سان چئي سگهجي ٿو ته ان جي واڌ ويجهه/اوسر جو بنيادي جوهر انهن اندروني انفرادي تحريڪن سان لاڳاپيل هجي ٿو، جيڪي پنهنجي بيهڪ ۾ انهن سڀني آزادانه طور طريقن جو عام جو ڦوڳ هجن ٿيون جيڪو عام طور ڏسڻ پسڻ ۾ اچي ٿو. هونئن به مفادن جا جيڪي به قسم آهن اهي ڪنهن نه ڪنهن ريت هڪ خاص اسر/مفاد تي ڇڪتاڻ جو ڪارڻ بڻجن ٿا يا وري ماڻهن جي هڪ ٻئي خلاف محاذ به ذهن ۾ سانڀيل ڦوڳ/ڪدورت به چئي سگهجي، ۽ اهڙي حالت ۾ ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جنهن جو بڻ بڻياد دشمني هجي ٿو جيڪو ورثي طور نسل درنسل يادداشت جو چٺو پڻ ليکي سگهجي ٿو. اها به هڪ سج وانگر چٽي حقيقت آهي (ان جا دليل گهڻو ڪري ٻڌائي آيا آهيون) ته آڳاٽي دور جي مختلف قبيلن/گروهن جا هڪ ٻئي سان لڳ لاڳاپا پڻ هڪ قسم جي ارهه زوراوري جو ڪارڻ هوندا هئا. انهيءَ ڏس سڀ کان سگهارو مثال آمريڪي انڊين/ڳاڙهن هندستانين جو ڏئي سگهجي ٿو جنهن ۾ هر قبيلو پاڻ کي سدائين ٻئي قبيلي خلاف جنگاڻ جي ماحول ۾ رُڌل سمجهندو هو ۽ انهن جي وچ ۾ صلح سانت لاءِ اڳڀرائي نه هئڻ برابر هوندي هئي. بهرحال ان ڳالهه کي به نه وسارڻ گهرجي ته آڳاٽي زماني ۾ ڪلچر جي واڌ ويجهه لاءِ جنگاڻ ئي هڪ اهڙو سلسلو هوندو هو جنهن سان هڪ ٻئي لاءِ ڌاريا گروهه ويجهو ايندا هئا. جيتريقدر اندروني سرحدي حدبندين جي اندر وڻج ۽ واپار ڪرڻ جو واسطو آهي ته اها هڪ ٻئي لاءِ اوپري/اجنبي هوندي هئي، انفرادي سفر جو ڪو به حيلو بهانو ڪو نه هو ۽ ڏاهن دانشورن جا گروهه به گهڻو ڪري مقرر ڪيل حدبندين کي اورانگهي ڪو نه سگهندا هئا، ۽ جنگ هڪ ٻئي سان ويجهڙائي جو ذريعو هوندي هئي. اهڙي صورتحال ۾ گروهه جي ميمبرن جا هڪ ٻئي سان به واسطا ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان اڻبڻت/تضاد ڀريل هوندا هئا. اڃان به تمام ويجهڙائي ۾ هڪ ٻئي سان ڇڪتاڻ/اڻبڻت ۾ رهڻ ۽ ارهه زوراوري اختيار ڪرڻ جو مقد تعلقاتن کي ختم ڪرڻ برابر، هڪ ٻئي سان ويجهڙائپ ختم ڪرڻ، يا هڪ ٻئي جو ويجهو اچڻ کان پرهيز ڪرڻ ۽ اهڙن منفي لاڙن جي پڄاڻي دوبدو جنگاڻ تي وڃي ٿيندي هي. ائين مجموعي اهي گروهه منفي لاڙن کي ڪنڊ پاسي کان به جيئرو جاڳندو رکڻ لاءِ جُهد ڪندا هئا، جيستائين اسان لاءِ ڪا اڳڀرائي ٿئي جيستائين ٻي طرفي جنگاڻ ۾ حيثيت/پد جي مڃتا ڪا نه ٿيندي هئي. اهوئي بنيادي ڪارڻ چئي سگهجي ٿو جنهن وسيلي عملي طور اڳڀرائي جنهن جو مقصد گروهن جي وچ ۾ امن امان، هڪٻئي سان ويجهو ٿيڻ جو بڻ بڻياد مفاد هئڻ سان به نظر اچي ٿو ته ان لاءِ ٻاهرين/ڌارين سان جنگاڻ جي وايو منڊل ۾ رهڻ.
ائين چوڻ ۾ به ڪو حرج ڪونهي ته ڪو به ماڻهو نفسياتي نقطئه نگاهه کان دشمني جي ڪارج کي اڳڀرو ڪرڻ لاءِ ڪيترو پاڻ کي بااختيار سمجهي ٿو ۽ اهڙو بااختيار هئڻ جي سگهه ڪيتري حد تائين ارهه زوراوري کي هٿي ڏئي ٿي. ان مد ۾ سڀ کان پهريائين ته ڪيڏي به پاڻمرادو زور ۽ جبر کي اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ته به اهو سڀني شين/مقصدن تي اثرانداز ڪو نه ٿيندو پر انهن تي جيڪي سندس مفادن جي ويجهو هوندا آهن. جيتريقدر بک جو تعلق آهي سا ظاهري طور ته گهرج جي محتاج ڏسڻ ۾ اچي پئي حقيقت ۾ ان جو واسطو هڪ مقصد ۽ مفهوم سان واڳيل آهي، ڇو ته ان جو لاڳاپو محض ڪجهه پٿرن ۽ ڪاٺ جي ذرن سان نه پر کائڻ جي ڪارج سان سلهاڙيل هجي ٿو. ساڳئي ريت پيار ۽ نفرت بيروني جذبن جواظهار چيو وڃي ٿو پر ان جو ڳانڍاپو اندروني آنڌ مانڌ سان واڳيل آهي، پر انهيءَ مقصد ۽ مراد حاصل ڪرڻ لاءِ ڪنهن مضبوط اپيل/عرضداشت جو هئڻ لازمي آهي جيڪا سندس نانءُ ۽ ناموس کي اڀارڻ جو ڪارڻ بڻجي ٿي.
هوڏانهن مون کي ٻئي پاسي ائين ممڪن ٿيندو نظر اچي ٿو ته ارهه زورائي پنهنجي سٽاءَ ۽ اثر جي لحاظ کان جيتوڻيڪ عام رواجي محسوس ٿئي ٿي ڇو ته اها محض ڏيک ويک ۾ ڄڻ ته سگهه/هشي ڏيڻ جو ڪم ڪري ٿي (جيئن پياني کي وڄائڻ پيرڪنجي هجي ٿي) ۽ اختلافن جي ڀڙڪندڙ باهه تي گاسليٽ هارڻ جو ڪم ڏئي ٿي ۽ ڪنهن هنڌ اختلافن جي چوٽ چڙهڻ جو ڪارڻ لوڀ ۽ لالچ جي بنيادن تي ويڙهاند ڪرڻ ته اهڙِي ڪيفيت مورڳو ذاتي ۽ شخصي دائري ۾ اچي وڃي ٿي ۽ ان سان ڪو به مجموعي لاڀ حاصل ٿيڻ ناممڪن پر مورڳو دشمن ڏانهن مخالفاڻي روش ۾ به ڌڪار ۽ نفرت ڪنهن حد تائين ذاتي ۽ انفرادي بڻجي ٿي ۽ جيڪڏهن اڳتي هلي ڪنهن به فتح مندي ۽ سوڀ جا آثار نظر اچن ٿا ته ان جو بڻ بڻياد به اختلافن جو وڌي وڻ ٿيڻ هجي ٿو، ڇو ته ان طرز جا جوش ۽ جولان پڻ نفسياتي سوچ کي سگهه بخشين ٿا. اها به هڪ خودغرضي چئبي جڏهن مخالف جنهن سان نفرت ڪيون ٿا ان سان (ڪنهن به سبب) ٻيو ڪو مهاڏو اٽڪائي رهيو آهي، ساڳي ريت اها به خودغرضي هجي ٿي. جڏهن ڪنهن اهڙي ماڻهوءَ سان محبت جا پيچ اٽڪائڻ جي ڪوشش جيڪو اڳ ۾ ئي ڪنهن ٻئي سان پيار ڪري ٿو. اهڙي سچائي جي نشاندهي هڪ مشهور برلن راڳ ۾ پڻ ڪيل آهي: ان ماڻهوءَ لاءِ ڇا ٿو چئي سگهجي جيڪو پيار جي ڪٿا مان ٻه ڀيرا لانگهائو ٿيل هجي، ساڳي ريت ان لاءِ به چوڻ محال آهي جيڪو نفرت جي آڙاهه مان ٻاهر نڪري اچي ٿو. ائين ماڻهن جي وچ ۾ باهمي/گڏيل ورتاءُ کي به سمجهڻ لاءِ لازمي هجي ٿو ته اندروني احساس آهن جيڪي هڪ موافق صورتحال کي اُڀارين ٿا، پوءِ اهي احساس اشتعال يا مورڳو صورتحال کي زير زبر ڪرڻ، يا برداشت ڪرڻ يا وري مورڳو خاتمو ڪرڻ تائين هجن. ان ڏس ۾ نفسياتي ڳانڍاپن جو مقصد چئجي ته اهي احساس/جذبا اهڙي سگهه کي اُڀارين ٿا جنهن جي معرفت اندروني اٿل پٿل کي ماٺيڻو ڪري ڇڏين ٿا. ان ڪري ڳنڀيرتا ڀريل ٽڪراءَ گهڻو تڻو نفسياتي مونجهارن ۽ جولان کي ڪو نه اُڀارين ٿا، جيتوڻيڪ مونجهاري جو عمل آهستي آهستي اپڙاسو ڪندو هجي. اها پنهنجي جاءِ تي سماجي نقطئه نگاهه کان ڌيان لائق عمل هجي ٿي، يعني اختلاف محض اختلاف مورڳو مقصد ۽ مفادن کي به ڇڙوڇڙ ڪري ڇڏي ٿو ۽ ڪجهه حد تائين جوش ۽ جولان کي به هٿي ڏئي ٿو، جنهن جو بنياد ويڙهاند تي بڻجي ٿو ۽ اهو سمورو ڪارج عملي طور اختلاف جي وچ ۾ ڳانڍاپي جو ڪم يا وري ٻي حالت ۾ باهمي عمل جو نتيجو بڻجي ٿو.
[b]عداوت تي مبني رانديون:
[/b] منهنجي آڏو سچ پچ ته هڪ ئي واقعو ياد رکڻ لائق هجي ٿو جنهن ۾ ويڙهاند ۽ سوڀ جا ٻئي عنصر نه رڳو پُرڪشش/من ۾ مانڌاڻ مچائيندڙ پر ڄڻ ته عداوت جي بنياد تي راند جو نماءَ هڪ خاص نقطئه نگاهه کان محسوس ٿئي ٿو ۽ اهڙي ورتاءَ کي مجموعي طور هُشي/ترغيب ڏيڻ به چئي سگهجي ٿو، اڃا به مختصر طور تي اهڙي راند جنهن ۾ ڪنهن به انعام اڪرام جي اميد ۽ آسرو نه هئڻ برابر ڏسڻ ۾ اچي. ان ۾ هڪ ئي سماجي ڇڪتاڻ هجي ٿي ته ڪيئن مخالف مٿان دٻدٻو ۽ وحشت قائم رکي سگهجي ۽ ان جي مٿان راند جي وسيلي پنهنجي ذهني بالادستي کي مڙهڻ جي ڪوشش ڪرڻ ۽ سڄي ڪارگذاري ۾ انفرادي خوشي ۽ راحت حاصل ڪرڻ لاءِ حدون اورانگهي وڃڻ ۾ ڪا به قباحت محسوس نه ٿئي ۽ ان فتح يا سوڀ کي محض قسمت جي ڀلائي ۽ انساني وس ۽ وت کان ٻاهر جو طريقيڪار ڄاڻايو وڃي ۽ ٿلهي ليکي ڄڻ ته سگهه ۽ سماج جي وچ ۾ سٻنڌ کي به ڪنهن هستيءَ جي تابع ڄاڻائڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي. بهرحال عداوتي راند پنهنجي سماجي تحرڪ ۾ سواءِ ويڙهاند جي ٻيو ڪو به جُز يا عنصر ڪو نه رکي ٿي. مثال طور سون جي هڪ سير جو ڌڻي سگهجي ٿو جنهن تي ڌرين جي ويڙهاند ۽ دشمني جو بنيادي ڪارڻ ان قيمتي ڌاتوءَ جو قدر ۽ قيمت پڻ ليکي سگهجي ٿو.
پر ان هوندي به هڪ اهم وٿ کي رد ڪري نه ٿو سگهجي ته سماجي سٽاءَ بندي ۾ ٻه طرفو ڪارج هجي ٿو جنهن کي اسان پختگي سان ايڪتا/ٻڌي/اتحاد چئون ٿا. جيئن ڪو به ماڻهو ويڙهاند ڪرڻ لاءِ پاڻ کي ايڪتا جي نسبت سان ذهني طور تيار ڪري ٿو پر ان لاءِ بس ڪجهه اصولن ۽ قدرن جي پاس خاطر ڪرڻ لازمي هجي ٿي. انهن اصولن کي تياڳ ڏيڻ سان ڪڏهن به پنهنجي مقصد ۽ مطلب ۾ سڦلتا حاصل ڪو نه ٿيندي. ڇو ته انهن وسيلي ئي نتيجو حاصل ٿئي ٿو. ڇاڪاڻ ته انهن طور طريقن سان ئي گهڻ پاسائن تڪراري ۽ مخالفانه سوچ ۽ فڪر کي جهيڻو ڪرڻ کان سواءِ مقصد حاصل ڪرڻ محال ۽ اڻ ٿيڻي ڪَٿا آهي. پوءِ ان کان اڳڀرو ڇا هجي ٿو ته جڏهن عداوتي/مخالفانه ڇڪتاڻ جي باوجود به ٻئي ڌريون جيڪڏهن ڪنهن طئه ٿيل اصولن کان ڪن لاٽار ڪن ٿيون ته پوءِ هڪ ٻئي سان سهڪار پڻ نه هئڻ برابر رهي ٿو.
[b]قانوني تڪرار/اڻبڻت:
[/b]هونئن تڪراري ۽ اقراري اصول جيڪي هڪ ئي جاءِ تي ڪاربند ڏسڻ ۾ اچن ٿا، سي ظاهري طور تي هڪ مونجهه ۽ تجسس جو ڪارڻ به بڻجن ٿا. ان جو مطلب ٿيو ته هو هڪ وٿ/اصول سماجي سٽاءَ ۾ پنهنجو اثر رسوخ به ڪنهن ٻي جي معرفت ئي پڌرو ڪري ٿو. ڇو ته ساڳئي طرز سان جيڪڏهن عداوت ۽ مخالفت کي پٺڀرائي ڪري سگهجي ٿي ته ان جي وسيلي قانوني نقطئه نگاهه کان به تڪرار کي هٿي ڏئي سگهجي ٿي، حالانڪ ڏٺو وڃي ته ان سموري تحرڪ ۽ اڳڀرائي ۾ لازمي نه هجي ٿو. ان لاءِ ته ٻنهي ساڳيا اصول ۽ قاعدا نج ۽ خالص نموني ڪتب آندا وڃن ٿا. ڇو ته قانوني لحاظ کان تڪرار کي اڳتي وڌائڻ سان هڪ مقصد ۽ مطلب به شامل هجي ٿو ۽ ان جي وسيلي جدوجهد ڪرڻ ۾ هڪ پاڻمرادو عمل به حصول جي ويجهو اچي بيهاري ٿو. ان طريقيڪار ۾ هروڀرو ويڙهاند براءِ ويڙهاند جوعنصر اثرانداز ڪو نه ٿئي ٿو. ايئن گهڻي ڀاڱي ٻيا طور طريقا جن ۾ حرس ۽ هٻڇ سان گڏوگڏ قانوني ويڙهاند مورڳو جداگانه حيثيت رکن ٿا، جهڙوڪ انصاف جي حصول لاءِ پڪو پختو ويساهه ۽ ڪنهن به ٻي مداخلت کي عبث ۽ اجايوسمجهڻ جنهن وسيلي ضد ۽ هَٺ جي بالادستي جو هئڻ. ان ڪري سمجهڻ گهرجي ته جيڪي به ڌريون پنهنجي ذاتي انا ۽ تڪبر کي جيئرو جاڳندو رکڻ لاءِ تڪرار کي هٿي ڏين ٿيون ته ان جي پڄاڻي رتوڇاڻ تائين انت ڪري ٿي ۽ اها نوبت ايستائين دنگ ڪري ٿي. بچاءَ ڪندڙ ڌريون ڄڻ ته پاڻ کي بچائڻ ۾ حيران ۽ پريشان رهن ٿيون. انهي طرز جو پاڻ بچائڻ جو لاڙو فرد جو فطري حق هجي ٿو ته جيئن تباهي ۽ بربادي کان بچاءَ ڪري سگهي. اهڙي هڻ هڻان طاقت جو استعمال پڻ سندس جياپي لاءِ لازمي عنصر بڻجي پوي ٿو. انهيءَ سموري ڪارڪردگي کي فرد جو پاڻ بچاءَ جو ڪارج هجي ٿو، جنهن کي سماجي اپٽار وسيلي قانوني چاره جوئي سان ڪو به لاڳاپو نه هئڻ برابر هجي ٿو.
هونئن عام رواجي تڪرار يا قانوني ويڙهاند کانسواءِ ٻيو ڪو به چارو نه هئڻ برابر ڄاتو وڃي ٿو. ڇو ته ٻنهي پاسن کان هر هڪ ڌر پنهنجي دعويٰ کي سچ ثابت ڪرڻ ويهن ننهن جو زور ڏئي ٿي. سندس تڪرار ۾ ڪا به ٻاهرين هٿچراند جو واسطو ڪونهي ۽ ان ۾ ڪو به ذاتي ساڙ ۽ بغض شامل ڪو نه آهي. هونئن به قانوني چاره جوئي ۾ ڪنهن به ٻاهرين عنصر جو عمل دخل نه هئڻ برابر هجي ڇو ته ايئن ئي مقصد ۽ مطلب حاصل ڪري سگهجي ٿو. ان کانسواءِ جيڪڏهن تمام وسيع بنيادن تي هڻ هڻان جو سرسري طور به جائزو ورتو وڃي ته ان ۾ به معروضي حالتن جي مطابق ڪنهن ٻي ڌر جي ڄنگهه اڙائڻ جو عمل به رد ڪري نه ٿو سگهجي. ان ڪري لازمي بڻجي ٿو ته اهڙي طور طريقي کي وڌيڪ سگهارو بنائجي ته جنهن ۾ مڪمل طور قانون جي بالادستي ڏسڻ ۾ اچي.
ايئن جيڪڏهن تڪراري عنصرن کي ميسارڻ جو ذڪر ڪجي ته به اهو محض ظاهري طور جو ڏيکاءُ هجي ٿو. ڇاڪاڻ ته هڪ پاسي اسان جي سامهون قانون جو ڍانچو/بوتو بيٺل آهي ته ان جو مطلب ائين نه سمجهڻ گهرجي ته سڀ ڪجهه وهنوار تابع ۽ زيردست هئڻ گهرجي ۽ ان جو نتيجو محض منجهيل ۽ مبهم حاصل ٿيندو. اهڙي ريت جيڪڏهن تڪرار ۽ اختلاف جو هٿيار اهڙن ماڻهن جي هٿ ۾ اچي وڃي ٿو جن جو ان مامري سان پرانهون به واسطو وڙو نه هئڻ برابر هجي ٿو. ان ڪري ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته قانوني نموني ڪنهن به تڪرار کي نبيرڻ ۽ نڇيرڻ جو ڪم اهڙن قانوني ماهرن ۽ آزمودگارن جي ذميواري هجي ٿي جيڪي ذاتي اختلاف کان ڌار ڪڻ ۽ ڇنڊ ڦوڪ ڪري بيهارڻ جو ڏانءُ رکندڙ آهن، پر ان جي ابتڙ جيڪڏهن ڪو اوتو اعظم جو سڀاءُ رکندڙ مورڳو نه قانوني تڪرار کي به ڏاڍ ۽ جبر وسيلي حل هجي ٿو ته پوءِ هارائڻ ۽ کٽڻ جو طريقيڪار به سموري ڪارج جو مطلب ٿيو ته ڪنهن به اختلاف جي ترت حاصلات لاءِ ڏاڍ جو ڏنڊو کڻي بيهڻ جي برئي ڇوٽڪارو هجي ٿو.
اهڙي ڦٽڪار جهڙي اجائي سجائي ڳالهه مان ڳالهوڙوبڻائڻ جو وايو منڊل قانون جي آڏو رنڊڪ بڻجي مورڳو ويڙهاند کي هٿي ڏئي ٿو. اهڙي بي رحمانه ڪيفيت گهڻي ڀاڱي اصولن ۽ آدرشن کي ننگهو ساري ڪري مورڳو رحمدلي ۽ سنگدلي جي وچ ۾ ويڇو ئي ختم ڪري ڇڏي ٿي پر ان جو نج منطقي يا معروضي حالتن سان جائزو وٺڻ ڪنهن نه ڪنهن نسبت سان ڌرين جي وچ ۾ ويڇا بندي کي سوڙهو ڪري ٿي ۽ ان قسم جي اڳڀرائي اهڙي حالت ۾ لازمي ۽ اڻ ٽر بڻجي پوي ٿي. قانوني تڪرار وسيلي مخالف ڌرين لاءِ هڪ اتحاد ۽ ايڪتا جو وسيع تر بنياد فراهم ڪري ٿو. ان جو اهم ڪارڻ ته ٻئي ڌريون قانون جي تابع هجن ٿيون ۽ اهي ڌريون مڪمل فيصلي سان اتفاق راءِ رکن ٿيون، اهي سمجهن ٿيون ته ان جي ڀڃڪڙي يا لتاڙ ڪرڻ هاڃيڪار بڻجي سگهي ٿي ۽ اهي سمجهن ٿيون ته فيصلي/فتويٰ تي پيروي ڪرائڻ لاءِ سماجي ۽ بااختيار ادارو به هجي ٿو جيڪو کين پابند ڪري ٿو. ائين اهي سڀئي ڌريون جيڪي ڪنهن به قانوني ٺاهه تي پاڻمرادو رضامندي جو اظهار ڪن ٿيون يا وري وڻج واپار بابت به هاڪاري رويا رکن ٿيون حالانڪه اهي سڀئي ڌريون ابتدائي طور پنهنجي مفادن جي زير بار رهندي مورڳو هڪ ٻئي جي مخالفت تي سندرو ساهي بيٺل نظر اچن ٿيون. هتي اهو به هيئن سان هنڊائڻ لازمي هجي ٿو ته ڌرين جي هڪ ٻئي سان تڪراري ۽ اختلافي ورتاءَ جو اهم ڪارڻ هروڀرو ڳالهه کي ڊيگهارو ڪرڻ سان پڻ لاڳاپيل هجي ٿو. ان جي برعڪس قانوني چارو جوئي هڪ اهڙو ڪارائتو دڳ آهي جيڪو سماجي لڳ لاڳاپن ۽ ٻچاپڙائپ کي ختم ڪري ٿو ۽ ويجهڙائپ ان ڪري چوٽ چڙهي ويل اختلافن کي به لاهي هيٺ آڻي ڪو نه ڪو وچٿرو رستو وٺي ايڪتا ۽ بهتر صورتحال ڏانهن وک وڌائي سگهي ٿي.
[b]تڪرار جا ڪارڻ
[/b] اهڙيون علامتون ان وقت ڪَرَ مٿي ڪنديون آهن جڏهن ٻنهي ڌرين جا مقصد ۽ مول تڪراري بڻجن ٿا. اهڙي صورتحال اختلاف راءِ جو وڌي وڻ ٿيڻ سان ڪنهن به فرد جو قد ڪاٺ به ڪا حيثيت ڪو نه رکي ٿو. ان لاءِ ٻه رستا ئي نظر اچن ٿا. هڪ ته تڪراري ڪيفيت ۾ پنهنجي مول ۽ مقصد کي مٿانهون ۽ اعليٰ سمجهندي ٻين جي حقن کي تلف ۽ تاراج ڪرڻ ۽ امن امان کي به داءَ تي چاڙهي ڇڏڻ. ان جي ابتڙ انصاف روءِ پنهنجي مَن ۾ تور تڪ ڪري وک وڌائڻ پوءِ ڇو نه اهڙي روش ٻنهي ڌرين جي مفادن کي ڇيهو رسڻ جا امڪان وڌي وڃن يا وري ٻنهي لاءِ گڏيل سهڪار جو اتفاق راءِ پيدا ٿئي. هونئن ان پوئين طرز جي طريقيڪار لاءِ ليبٽز Leibiaitz جي چوڻي به وقتائتي لڳي ٿي ته هو مئل دشمن سان به ڪلهو ڏئي هلڻ لاءِ تيار هجي ٿو مبادا ان سان به ڪا هڙ حاصل ٿئي. اهڙي ورتاءَ/سلوڪ سان جارحيت ۾ جهڪائي اچي سگهي ٿي، پر ساڳي وقت ڏاڍ مڙسي ۾ واڌارو اچڻ کي به رد ڪري نه ٿو سگهجي. ڏاڍائي پنهنجي جوش ۽ جولان وسيلي ايڪتا ۽ هڪ ٻئي سان ويجهڙائي جي روش سان گڏوگڏ هلڻ سان مول ۽ مقصڊ بابت وڌيڪ چٽائي کي نروار ڪرڻ نياءَ پرستي ڏانهن رجوع ڪري ٿي پر ان طرز جي سچيتائي اسان کي ذاتي دشمني ۽ بغض کان پاسو ڪرڻ جي به تلقين ڪري ٿي، پر ساڳي وقت اها مثبت سچيتائي مورڳو ويڇابندي ۾ واڌارو ڪري ڇڪتاڻ ۽ ڌڪار کي زور وٺرائي ٿي. اهڙي صورتحال ۾ ڏٺو وڃي ته ارهه زوراوري يا ڏاڍ مڙسي درست دڳ ڏانهن وڃڻ جي آڏو رنڊڪ بڻجي بيهي ٿي ۽ ڪنهن حد تائين فرد جي شخصي اڳڀرائي ڪرڻ جي سوچ جي مٿان هڪ اڻ وڻندڙ تهه چاڙهي ڇڏي ٿي ۽ پوءِ مورڳو اسان جي مَن اُڇل ۽ ويچار ڌارا جو خاتمو اچڻ جا آثار نمودار ٿين ٿا ۽ ان جي جاءِ بغض، ڪينو ۽ ساڙ اچي والار ڪن ٿا جيڪي چڱائي کي بيسود بڻائي ڇڏين ٿا.
اهڙي صورتحال ۾ جڏهن اختلاف راءِ مخالفت جي اصولن کي وڌيڪ ڀڙڪائي ٿي ته پوءِ مفادن کي به ڪنهن هنڌ ٽڪاءِ اچڻ محال بڻجي پوي ٿو. ان حالت ۾ ٻه ئي رستا سامهون اچي بيهن ٿا. هڪ پاسي ته بيسود زهر سال ڀريل عداوت ۽ ڇڪتاڻ کي ختم ڪرڻ جيڪا اسان شخصي لالچ ۽ لوڀ جي نتيجي ۾ ڀوڳي رهيا آهيون. ٻئي پاسي مختلف ڌريون جيڪي شخصي مفاد لاءِ ويڙهاند ڪو نه ڪري رهيون آهن پر هڪ مول ۽ مقصد تي ثابت قدميءَ سان بيٺل انهن جي ڇڪتاڻ ڪنهن مثبت ردوبدل ڏانهن پيش قدميءَ ۾ رُڌل آهن، جنهن ۾ ڪنهن رک رکاءَ جي گنجائش نه هئڻ برابر هجي ٿي ۽ لاشڪ ته انهن جي نظرياتي قياس آرائي ماڻهن جي سوچ ۽ ويچار تي اثرانداز ٿئي ٿي. ڇو ته انهن ۾ پنهنجا ذاتي مفاد ۽ لالچ جو عنصر گم ۽ غائب ٿيڻ ۽ ٻين سان به ڪا به ذاتي رقابت نه هجي ٿي ۽ انهن جي ذهن ۾ هڪ ڳالهه وهجي وڃي ٿي ته اهي جنهن مقصد لاءِ ويڙهاند ڪري رهيا آهن، ان نظرئي لاءِ ٻين کي پاڻ سان سلهاڙڻ جائز ۽ حقيقي آهي. اهڙي طرز جي اڻبڻت/ڇڪتاڻ ۾ جيتري به سگهه ۽ ساڃاهه سان ويڙهاند ڪئي وڃي ٿي. ان ۾ ڪنهن فرد کي ان جو ڦَل حاصل ڪو نه ٿئي ٿو پر مول ۽ مقصد جي مڙسي چئي سگهجي ٿي. ها ڪڏهن ڪڏهن ائين به هجي ٿو ته فرد هڪ بهتر مقصد سان پاڻ کي سلهاڙي ڇڏيندو آهي پر ڪيستائين پنهنجي شخصي مفاد کي لغام ڏئي سگهندو. ڇو ته ان ڪري مول ۽ مقصد اسان کي سڀ کان وڌيڪ نرالو ۽ منفرد نظر اچي ٿو پر اهو به سمجهڻ گهرجي ته هڪ ڀيرو اهو مقصد جي حاصلات بابت ذهني چٽائي ۽ اختلافن متعلق تز ڄاڻ ملي ٿي ته پوءِ فرد کي هڪ اهم نقطو سمجهه ۾ اچي ٿو ته هُو محض پنهنجي مفادن لاءِ ويڙهاند ۾ رُڌل نه آهي پر ڪنهن اعليٰ مقصد ۽ آدرش لاءِ جدوجهد ۾ شامل آهي.
ان روئداد جو اڻ وسرندڙ مثال آهي ته 1894ع ۾ برلن جي شراب بٺي/ڪارخاني جي مالڪن ۽ پورهيتن ۾ تڪرار چوٽ چڙهي ويو. ان ۾ تشدد کي به ٻنهي ڌرين پاران آزمائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ان ۾ ڪنهن به شخصي ۽ ذاتي ڌڪار کان پاسو ڪيو ويو. انهيءَ ڇڪتاڻ هلندي ٻنهي ڌرين پنهنجي جدوجهد کي اخبارن ۽ رسالن وسيلي به عوام آڏو آندو. انهن جي راين کي هڪ ئي اخبار يا رسالي ۾ جاءِ ڏني وئي ته جيئن عام ماڻهو هڪ ئي وقت سندن مقصد ۽ جدوجهد بابت ڄاڻ حاصل ڪري سگهن. اهڙي ريت پنهنجي جدوجهد ۾ ڪنهن به گارگند کان پاسو ڪندي حقيقتن کي اجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ان جي نتيجي ۾ ٿوري وقت اندر تڪرار ۾ ٻڌاڻ جا آثار نمودار ٿيڻ لڳا ۽ ان جي جاءِ تي ٿڌائي ۽ ٿهرم سان ٻئي ڌريون مسئلن ۽ مونجهارن کي سمجهي نبيرڻ ۽ نڇيرڻ لاءِ تيار ٿي ويون. ايئن ڏٺو وڃي جنهن ضد، هوڏ ۽ هيبت جو ماحول پيدا ٿيو هو ان ۾ جهڪائي اچي وئي.
ان ۾ ڏٺو وڃي ته ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ هڪ نقطو ئي هو ته تڪرار ۽ ڇڪتاڻ جنهن کي مانائتي نموني بحث مباحثي سان اُڪلائڻ جي ضرورت محسوس ٿيڻ لڳي. اهو ان ڪري به درست نظر اچي ٿو ته جنهن مقصد لاءِ ٻنهي ڌرين ۾ ڇڪتاڻ وڌي هئي سو عام رواجي ڪو نه هو پر ان سان ٻنهي ڌرين ۾ هروڀرو شد ۽ هوڏ جي ڪيفيت به ڪو نه موجود هئي، پر انهن ۾ پنهنجي ڳالهه تي پير پختا ڪري بيهڻ جي باوجود مسئلن کي هڪٻئي سان ويهي نبيرڻ ۽ نڇيرڻ جو اتساهه ۽ اڻ تڻ هئي. اهو ساڳيو سڀاءُ ارڙهين صدي جي انگلستان ۾ ٻن سياسي پارٽين ۾ پڻ هو. انهن پارٽين جي وچ ۾ پنهنجي مول ۽ مقصد سان وابستگي ۾ ڪو به شڪ شبهو ڪو نه هو، پر انهن ۾ هڪ ئي خواهش موجود هئي ته پنهنجي معتبري ۽ ٺٺ ٺانگر ڪيئن برقرار رکجي. انهن ٻنهي پارٽين اڻسڌي طرح اتفاق راءِ موجود هو ته هڪ ٻئي خلاف سياسي جدوجهد ڪرڻ جي باوجود عقل ۽ فهم جي ليڪا لتاڙ کان پرهيز ڪرڻ يعني ته هڪ ماٺيڻي نموني جو سهڪار پڻ ڏسڻ ۾ آيو پئي. جيتوڻيڪ تواريخ دان ان دور کي هڪ بدعنوان ۽ رشوت خوري جو عروج ڄاڻائين ٿا پوءِ به ويڙهاند ۾ ليڪو لتاڙڻ کان لنوائڻ جو عمل موجود هو. ڇاڪاڻ ته ان زماني ۾ ڪا به پارٽي پنهنجن اصولن ۽ آدرشن سان وابستگي کي تينوال ڪرڻ لاءِ تيار ڪا نه هئي. جيتوڻيڪ انهن ۾ ڄنڊا پٽ جو عمل جيئن جو تيئن موجود هو. ائين پڻ چئي سگهجي ٿو ته بدعنواني ۽ رشوت خوريءَ کي به ذاتي پلاند طور وٺڻ کان پاسو ڪيو ويندو هو. ان لاءِ ڪوشش ڪري تڪرار ۽ اختلاف کي مقصد تائين محدود ڪيو ويندو هو. ان جي برعڪس ته اهڙو وايو منڊل به سماج جي پيشاني تي ڪارو داغ هئڻ جي برابر هجي ٿو ۽ حالتن کي وڌيڪ بدتر بڻائي ٿو.
اڃا به ٿورو اڳڀرو نظر ڪنداسين ته نج ۽ خالص حالتن ۾ جڏهن اتفاق راءِ جي ڏس ۾ هڪٻئي کان وٿيرڪو ٿيڻ ۽ ماڳهين تڪرار جو ڀڙڪو کائي اُڀري اچڻ ”اتفاق راءِ“ لفظ سان واڳيل هجي ته هڪ ٻئي سان ويجهڙائي ۽ ميلاپ جا رستابند ٿي دشمني ۽ ڪروڌ کي وڌائڻ ۾ مددگار ثابت ٿين ٿا. هونئن ان طرز جو تڪرار پنهنجي جاءِ تي جذباتي ۽ اٻهرو هجي ٿو ته جڏهن اهڙِي طور طريقي سان ڪجهه به هڙ حاصل ڪو نه ٿئي ٿي. قديم زماني جي عبراني قانون ۾ ٻن زالن يا مڙسن رکڻ جي اجازت هئي پران ۾ هڪ ئي وقت ٻن ڀينرن سان شادي ڪرڻ جي پابندي (جيتوڻيڪ هڪ زال جي مرتئ کان پوءِ ٻي سان شاديءَ جي موڪل هوندي هئي) پر ان رسم ۽ رواج هئڻ سان ساڙ ۽ ڌڪار ۾ چڙهائي ايندي رهي. ان جو مطلب ٿيو ته اهڙي قانوني هئڻ جي نتيجي ۾ ويجهي مٽي مائٽي به دشمني ۽ ڌڪار ۾ تبديل ٿيندي رهي. انهيءَ طرز جي دشمني پاڙيسري رياستن ۾ به هلندي رهي جيتوڻيڪ انهن جا مقامي طور لڳ لاڳاپا ۽ مفاد به هڪٻئي سان ٺهڪندڙ هئا، پر ان هوندي به سهپ ۽ رواداري جي کوٽ هئي.
انهيءَ جو مثال اکين آڏو گريڪن/يونانين جو زوال يا وري رومن جي خاتمي کانپوءِ جي اٽليءَ جو آهي ۽ اڃا به نارمن جو مثال ڏسڻ وٽان آهي جن انگلستان کي فتح ڪيو پر اڳتي هلي مورڳو جذب ٿي ويا. هونئن اهي هڪ سرحد اندر رهندي وسيع تر مفادن خاطر ويجهڙائي ۾ رهڻ لاءِ مجبور ٿيڻ لڳا ۽ انت ته هڪ قومي نظرئي جي دائري ۾ سوڙها ٿيڻ لڳا. پوءِ به جڏهن انهن جي وچ ۾ مفادن ۽ اقتدار بابت ڇڪتاڻ ٿيندي هئي ته هڪٻئي تي اکيون ڦوٽارڻ ۾ دير ڪو نه ڪندا هئا. اهڙي جوابي نفرت ۽ بڇان جي ڪارڻ وڌيڪ زهريلو ۽ ڌڪار لائق وايو منڊل پيدا ٿيندو هو.
انهن جا ڪيترائي مثال موجود آهن پر انهن ۾ ڪليسائي ڪروڌ ۽ نفرت جو ذڪر ڪرڻ ضروري لڳي ٿو. ڇو ته انهن ۾ عقيدا پرستيءَ جو سخت گير سلوڪ ۽ نالي ماتر به اڻبڻت مورڳو وڌيڪ عدم سهپ کي چوٽ چاڙهي ڇڏيندي هئي. ان جو هم اهم عنصر هجي ٿو ته ڪيئن سترهين صديءَ ۾ ڪليسائن جي وچ ۾ خسيس مسئلن تي اختلاف راءِ موجود هو. ان حد تائين جو اهي معمولي مونجهارا کين پاپاءِ روم سان ته صلح سانت ۾ رهڻ لاءِ زوربار ڪندا هئا پر ان جي نيست پروٽيسٽنٽن سان وير ۽ دشمني کي اڳتي وڌائڻ ۾ پير پوئتي ڪو نه ڪندا هئا پر ان هوندي به هڪ مثال آهي ته 1875ع ۾ پاپاءِ روم هڪ ئي چرچ ڪليسا ۾ پراڻن ۽ نون ڪئٿولڪن کي گڏجي عبادت ڪرڻ تي بندش لاڳو ڪري ڇڏي ته جيئن جديديت کي ٻنجو ڏئي سگهجي.
[b]عام رواجي خاصيتون بمقابل وسيع تر بنيادن تي سماجي سٽاءَ ۽ تڪراري ڪيفيت:
[/b] گهڻي ڀاڱي ٻه گڏيل خاصيتون به محاذ آرائي جو ڪارڻ هجن ٿيون، يعني عام رواجي خاصيتون ۽ وسيع تر بنيادن تي سماجي سٽاءَ بندي پهرين خاصيت مطابق ائين سمجهيو ويندو اهي ته اسان کي ويڇابندي جو کاڄ بڻايو وڃي پيو. ڇو ته تڪرار ۽ ارهه زوراوري مورڳو اندر ۾ سانڀيل اڻ تڻ ۽ جبر جي عنصرن کي وڌيڪ سگهارو بڻائي ٿي ۽ نتيجي ۾ اڻبڻت ۾ واڌارو اچي ٿو. ان جي ابتڙ جنهن جاءِ تي هڪ ٻئي ڏانهن ورتاءُ وڌيڪ دوستانه يا پيار پاٻوهه سان واڳيل هوندو ته هڪٻئي جي مفادن کي وڌيڪ ڪارگر ۽ اثرائتو بڻائيندي سورن ۾ جهڪائي آڻي ٿو. هوڏانهن ٻئي پاسي حد کان وڌيڪ سچيتائي وسيلي ليڪو لتاڙي بيهڻ سان ڌرين کي تنبيهه ڪئي وڃي ته اختلاف جو انت آندو وڃي ته اهڙي سوچ ماڳهين لاڳاپن ۽ ويجهڙائي کي به خطري ۾ وجهي ڇڏي ٿي پر اڃا به جيڪڏهن مروج حالتن پٽاندڙ ڪا به ڪارائتي اڳڀرائي نه هجي ٿي ته پوءِ سچيتائي ۽ ساڃاهه جو وايو منڊل دشمني ۽ ڌڪار ۾ بدلجي سگهي ٿو. ماڻهن ۾ جيڪڏهن يڪسان خصلتون يا خوبيون هجن ٿيون ته به هڪ ٻئي غلط ۽ اڻ وڻندڙ روين جي اوسر کي رد ڪري نه ٿو سگهجي ۽ هڪ ڌاريائپ جو احساس وڌي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿيندو آهي ته ڌرين جي وچ ۾ سهڪار ۽ پنهنجائپ جا ڪارڻ واڌاري هئڻ سان جيڪڏهن ڪجهه تڇ جهڙا اختلاف هجن ٿا ته به انهن جي گڏيل سوچ کي اُڀارڻ جو عمل هلندو رهي ٿو. انهيءَ وهنوار جي هلڻ ۽ اڳڀرو ٿيڻ جي مد ۾ اهم ڪارڻ اختلاف کي پاسيرو ڪرڻ سان لاڳاپيل هجي ٿو. ان ڪري ڪٽنبي تڪرار جي اُڀري اچڻ سان پنهنجائپ جي وايومنڊل کي سنڌائتو ڌڪ لڳي ٿو. ان لاءِ هڪ ئي عذر يا بهانو ڏنو وڃي ٿو ته هڪ ٻئي سان سهڪار ڪرڻ جي روين ۾ ماٺار اچي ويل هئي. جيتوڻيڪ ڏٺو وڃي ته اختلاف جي اُڀري اچڻ ۾ يڪسانيت جو هئڻ ۽ معمولي مسئلن تي مُنهن موڙ جي نتيجي ۾ سهپ ۽ رواداري جو خاتمو اچي وڃي ٿو.
هونئن ڏٺو وڃي ته ڌارئي يا اوپري منش سان اختلاف ايڏي ڇوهائي سان چوٽ ڪو نه چڙهن ٿا ڇو ته ان سان ڪي به گڏيل مفاد نه هجن ٿا جنهن ڪري پنهنجي مَن ۽ سوچ کي هٿ وسيڪو رکون ٿا. ان جي برعڪس جيڪڏهن پنهنجي ڏيٺ ويٺ اهڙي فرد سان ٿئي ٿي جنهن سان ڪجهه خسيس اختلاف هجي ٿو يا مفاد ايترو ٺهڪي ڪو نه بيهن ٿا ته پوءِ اختلاف به واڌارو نه ٿين ٿا، پر جيڪڏهن وڌيڪ ويجهڙائي ۽ سهڪار جي صورتحال اُڀري ٿي ته پوءِ اسان جي مڪمل شخصيت جو ان سان سٻنڌ وڌيڪ گهاٽو بڻجي ٿو. ايئن اڻ ٺهڪندڙ تشدد جو اُڀار جنهن کي زير بار ڪرڻ ۾ ڪا به ڏُکيائي نه هجي ٿي ته پوءِ هڪٻئي سان ويجهڙائي ڪرڻ ڊپ ڪو نه ڪن ٿا. ائين لاڳاپي جي مد ۾ خوشي ۽ ويجهڙائي اچڻ سان ڳالهه ٻولهه وسيلي هڪ نقطو نشانبر ٿي سامهون اچي ٿو ته هڪ ڀيرو ويجهڙائي ۽ هڪ لفظ ڳالهائڻ کانسواءِ، نه وري عام رواجي تحرڪ يا سُور ۽ ايذاءَ ڇانورو ڪري بيهن ٿا پر سڄي روح کي هڪ غلاف ۾ ويڙهڻ جو ڪم اُڪلائين ٿا. ائين جيڪڏهن دنگو فساد انهن ڌرين جي وچ ۾ ڀڙڪي پوي ٿو جيڪي اڳ ۾ ئي هڪٻئي سان ويجهو هجن ٿيون ته پوءِ هڪ موتمار ۽ خطرناڪ ڪيفيت جو قابض ٿيڻ اڻ ٽر بڻجي پوي ٿو. اهو محض اوهان لاءِ نه هجي ٿو. اهي ماڻهو جيڪي روايتي طور هڪٻئي سان وڌيڪ ڳنڍيل هجن ٿا ۽ پنهنجن جذبي ۽ جولان کي پڌرو ڪري بيهارڻ جو حس رکن ٿا ائين اهي تڪراري جذبن کي به پاڻي ڏيڻ ۾ رک رکاءَ ڪو نه ڪن ٿا ۽ هڪ گهران هئڻ جي باوجود به پنهنجي شخصيت ۽ ورتاءَ کي هڪ دائري ۾ ڦيرا پائڻ کان ٻاهر آڻي ڪو نه سگهن ٿا.
[b]گهاٽا سٻنڌ ۽ تڪرار/ اڻبڻت
[/b] روحانيت جي اعليٰ پد تي پهچڻ کان پوءِ ڪنهن به تڪراري ڪيفيت سان آجپو حاصل ڪري سگهجي ٿو، ڇو ته ان جي منفرد وصف ۾ مڪمل طور پاڻ کي ارپڻ پيش ڪرڻ جي ڀاونا ۾ ڪنهن به اختلاف راءِ جي جاءِ نه هجي ٿي. هوڏانهن وري جيڪڏهن اختلاف جي ڪيفيت نه هئڻ برابر ٿئي ٿي ته اهڙي حالت ۾ فرد جي جوش ۽ جولان کي وڌيڪ هٿي ملي ٿي ته پوءِ اهڙو سڀاءُ رکندڙ سڀ کان سرسي حاصل ڪرڻ ۾ ڪنهن به ليڪا لتاڙ تائين وڃي سگهي ٿو. انڪري سمجهڻ گهرجي ته هڪ ڪارگر ماڻهو ۾ هڪ ڪارگر ورتاءَ اُڀري ٿو، جيڪو کين اختلاف يا تڪرار جي حالت ۾ خسيس ۽ تڇ جهڙن عنصرن کي ننگهو سار ڪري اهڙين قوتن کي وڌيڪ اڳڀرو آڻي جيڪي ايڪتا جو ڪارڻ بڻجن ٿيون.
اڃا ان کان به اڳڀرو ته هڪ واضح ۽ چٽو اختلاف يا اڻبڻت رکندڙ ذهن جنهن ۾ حس سانڀيل هجي اهو مورڳو وڌيڪ شدت سان اُڀاري ٿو جنهن جو ماضيءَ سان وڌيڪ چنبڙي پوڻ جو عنصر هجي ٿو. اهڙي ڪيفيت ۾ اڃا به وڌيڪ شدت هئڻ سان نه وسارڻ جهڙا ڪارج ته روزانو جي وهنوار کي به زير زبر ڪري ڪنهن به اتفاق راءِ جي آڏو رنڊڪ بڻجي بيهن ٿا. ڪڏهن ڪڏهن ته مرد ۽ عورت جي وچ ۾ به بنيادي بيزاري ۽ بڇان وڌي وڻ ٿئي ٿي پر اڳتي هلي اها ڪيفيت ڊهي پٽ ٿي پوي ته ان جي جاءِ پيار والاري ٿو. اڃا به مورڳو تضاد/تڪرار جي نسبت سان فرد ۾ شڪ ۽ گمان جو واڌارو ٿئي ٿو ۽ ان جو اثر ويجهن لاڳاپن تي به ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته جيڪو گهڻ پاسائون هئڻ جي حالت ۾ هڪ نتيجو سامهون اچي ٿو ته ڇا اهو سمورو ڪارج مورڳو ماضيءَ جي مخالفت کي زور وٺائڻ سان حاصل ٿيو آهي.
ائين مخالفانه طرز سان مشاهدي يا اصولن تي ڪاربند رهڻ جو سلسلو به نفرت ۽ ڌڪار جي ڪيفيت کي وڌيڪ سگهارو ڪري ماڳهين پيار جي ساڃاهه کي پرزا پرزا ڪري ڇڏي ٿو. ان نسبت سان ويڇابنديءَ يا تقريق جو عمل ۽ دخل پنهنجي ماضيءَ کان ڪن لاٽار ڪرڻ ۽ ردوبدل جي جوش ۽ ولولي کان به انڪار ڪرڻ جو طريقيڪار سمجهڻ گهرجي. اهڙي طرح جڏهن ماڻهو ۾ احساس پيدا ٿئي ٿو ته شدت سان پيار ڪرڻ وڌيڪ ۽ جنسي ويجهڙائپ به غلطي ۽ بدگماني ۾ واڌارو آڻي ڪنهن حد تائين انساني ادراڪ کي ڀڃي ڀورا ڪري ٿي ۽ پوءِ اسان کي پنهنجي اڳيان گوڏا کوڙڻ تي مجبور ڪري ٿو ۽ اهڙي حالت ۾ ذهني تحفظ ۽ ويڇا يا خيال آرائي ۾ به ڏارون پيدا ٿين ٿيون ۽ ائين کڻي چئجي ته بنا ڪنهن رک رکاءَ جي اهڙي اڀريل احساس جو معاوضو به ڏيڻ کانسواءِ ٻيو ڪو به چارو ڪو نه بچي ٿو. ائين اسان جي من ۾ جيڪا به ڪاوڙ ۽ ڪروڌ وسرام ڪري ويٺل آهي ان جو بار پنهنجن ڪلهن تي کڻڻ جي برعڪس ٻين جي مٿان اڇلايون ٿا.
اهڙِي ريت ڪنهن خاص طرز جي نفرت ۽ ڌڪار جيڪا لڳ لاڳاپن تي اثرانداز ٿئي ٿي جيڪا سڀاويڪ طور پشت به پشت هلندي اچي ٿي سا به اڳتي هلي هڪ مثبت سوچ کي اڳڀرو ڪرڻ ۾ ڪارگر ثابت ٿئي ٿي ۽ ان احساس کي اُڀاري ٿي ته تڪرار/اختلاف هاڻي اجايا سجايا خسيس آهن. تڪرار ۽ اختلاف کي پٺيءَ ڀر اڇلائڻ جا به مثال ورلي ملن ٿا. انهيءَ سموري ڪيفيت جو ذهني اوسر جو واسطو اسان جي ورتاءَ ۽ ساڃاهه سان سلهاڙيل هوندو آهي. ڇو ته سماج ۾ ردوبدل جو واسطو اوهان جي سلوڪ ۽ ثابت قدميءَ جو اظهار ۽ اقرار هجي ٿو. ان جو مثال ڪئٿولڪن جو برين (Berne) ۾ ورتاءُ ليکي سگهجي ٿو، جنهن جي پوئتي نشاندهي به ڪري آيا آهيون. ڇو ته رومن چرچ کي ڪنهن به طرف کان دڙڪو ۽ داٻو ڪو نه هو. ان جي برعڪس سڌارن جي طرفدار چرچ سدائين چئلينج سان منهن مقابل رهندي پئي آئي ۽ ڄڻ ته قدامت پرست به ساڳي صورتحال سان سلهاڙيل هئا.
[b]تڪرار هڪ ڌر لاءِ للڪار:
[/b] تڪرار جي ههڙي ڪيفيت بابت اڳ ۾ ڪجهه نه ڪجهه ڳالهه ٻولهه ڪري آيا آهيون پر ان هوندي به هن طرز جو تڪرار يا ڇڪتاڻ وسيلي ٻي ڌر کي وڌيڪ سوڙهو ۽ بيزاريءَ جي حد تائين پهچائڻ جو طريقو چئي سگهجي ٿو. آخر اسان ڇا لاءِ اهڙي ڪيفيت يا سوچ کي منفرد ڄاڻائڻ لاءِ جتن ڪري رهيا آهيون. ڇو ته ان سان هڪ جداگانه نوعيت جي سماج ۾ هڪ ٻئي کان ڌڪار ۽ نفرت کي اُڀار ملي ٿو. اها نفرت ۽ ڌڪار هڪ ڌر لاءِ ٻي ڌر خلاف هجي ٿي ۽ ڪنهن به فرد لاءِ نه پر مجموعي طور هڪ ڌر جي خلاف هئڻ سبب وڌيڪ موتمار ۽ خوفاعتي بڻجي پوي ٿي ۽ محض معمولي بغض ۽ ڌڪار کان وڌي مورڳو سماج جي سٽاءَ ۽ بيهڪ لاءِ للڪار بڻجي ٿي. ائين ڏٺو وڃي ته هن طرف جي ڌڪار مجموعي مفادن کي ڇيهو رسائڻ جو ڪارڻ بڻجي ٿي ته پوءِ ڌرين جي هڪ ٻئي خلاف دشمنيءَ جي روين ۾ به واڌارو ٿئي ٿو، ڇاڪاڻ ته ٻئي ڌريون ساڳئي سماج ۾ رهندڙ آهن.
ائين پڻ ڏٺو ويو آهي ته ڪنهن به ڌر ۾ ظاهري طور ڀڃ ڊاهه جو عمل ڏسڻ ۾ ڪو نه ايندو آهي، پر جيئن ئي اهڙو ڪا به ڌر ڇڙوڇڙ ٿيڻ لڳندي آهي ته پوءِ ڪجهه اختلافن ۾ جهڪائي اچڻ جا آثار نمودار ٿيندا آهن ۽ وڌيڪ باهه کي ڦوڪون ڏيڻ جو سلسلو ختم ٿي ويندو آهي، پر ڌرين جي اندروني سٽاءَ ۾ هڪ ٻئي جا ترا ڪڍڻ جو سلسلو هلندو رهي ٿو. پوءِ اندروني ڇڪتاڻ ۾ جهڪائي ڪا نه ايندي آهي. ان ڪري اڳتي هلي انهيءَ اندروني گروهي ڇڪتاڻ مان ڪو به ڌار ٿيڻ جي لاءِ هٿ پر هڻي ٿو ته مورڳو وڌيڪ خطرو اڻٽر بڻجي پوندو آهي ۽ ان کي مجبوريءَ جي حالت ۾ ويڙهاند ۽ نفرت جي گهيري ۾ رهڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به رستو ڪو نه بچي ٿو. اهڙي طرح اهو تڪرار ۽ ويڙهاند جو سياسي گروهن، مزدور يونين ۽ ڪٽنبن ۾ به هجي ٿو.
[b]ساڙ/بغض/ڪينو:
[/b] آخر ۾ اها پڻ حقيقت آهي ته ڏاڍ، جبر ۽ تشدد کي چوٽ چاڙهڻ ۾ بغض يا ساڙ جو تمام ويجهو ڳانڍاپو چئي سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ بغض يا ساڙ کي انفرادي نقطئه نگاهه سان ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو پر ان جا سماج جي بيهڪ ۽ سٽاءَ تي سنڌائتا اثر ڏسڻ ۾ اچن ٿا. هن ۾ زبان جي استعمال کي پڻ مبهم طرز جي حيثيت حاصل هجي ٿي پر انهن ٻنهي عنصرن يعني بغض ۽ زبان جو استعمال انساني سڀاءُ يا روش کي چٽو ڪري بيهاري ٿو. اهڙي حالت ۾ انساني قدر ۽ سوچ پڻ اثرانداز ٿئي ٿي ۽ ڪا ٽين ڌر اهڙي ڪارج کان روڪڻ ۾ هٿ ونڊائي سگهي، پر ڪڏهن ڪڏهن ايئن به ٿئي ٿو ته جڏهن ڪنهن جي گڻ/خاصيت جو اپٽار ڪرڻ لازمي ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته اسان مورڳو ساڙ ۽ حسد جي گهيري ۾ اچي وڃون ٿا پر انهن خاصيتن جي حيثيت ان وقت اجايو سجايو بڻجي پوي ٿي، جڏهن اڳواٽ ئي نفسياتي ۽ سماجي پيش بندي به ڪنهن ڪم جي ڪا نه رهي ٿي. اهڙي حالت ان فرد کي بيماري وانگر وچڙي وڃي ٿي جيڪو پنهنجي دعويٰ کي هروڀرو مڙهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ حالانڪه ان جي دعويٰ ۾ ڪو به دَمُ ۽ دليل نه هئڻ برابر بڻجي ٿو. اهڙي صورتحال ۾ لازمي بڻجي ٿو ته علم ۽ عقل جي ڪسوٽي ۽ بردباري ٿڌائي سان ڪوڙ، ڪَچ ۽ سچ ۾ سنڌو/تفريق چٽي ڪري بيهارجي. جيتوڻيڪ ساڙ ۽ بغض مَن ۾ ڪوريئڙي جي ڄار وانگر تاڃي پيٽو ٺاهي ڇڏي ٿو، جنهن ڪري بغض/ساڙ پنهنجي ڌڪار يا نفرت جي سگهه سان پيار ۽ سچ کي به وڻ ويڙهي وانگر ورائي وڃي ۽ نتيجي ۾ هڪٻئي سان تڪرار رکندڙ ڌريون ته تباهي ۽ بربادي طرف وڃن ٿيون، پر جيڪڏهن فرد جو تڪرار پنهنجي ئي ڀاڱي ڀائيواري سان ٿئي ٿو ته پوءِ ساڙ/بغض جي باهه ان کي به نيست ۽ نابود ڪري ڇڏي ٿي. ها ايئن به ٿي سگهي ٿو ته ساڙ/بغض جي سماجي ورتاءَ به مخالف ڌرين کي ايڪتا ڏانهن وٺي وڃڻ ۾ سوڀارو ٿئي ٿو ته ان جي موٽ يا ورائي ڪنهن نئين ردوبدل جي علامت ۽ حقيقت پڻ بڻجي سگهي ٿي.