عدم مساوات ۽ عدم استحڪام _ زميني ملڪيت تي قبضي جو سياست سان پيچ : بــُروس ايم. روئس
هڪ قوم منجهه ٽن قسمن جا دستور هوندا؛
ناڪاره امير، جن کي سدائين اڃا گهڻو هجڻ جي تانگهه هوندي آهي
مفلس، ايترا جو رزق کان به لاچار
هڪ خطرناڪ خلق، ساڙ سان ٽمٽار
جا افسرده ڪارگذارين سان ايڏي ته هڪ هڪاڻي ڪري ٿي، جيتري پاڻ آهي
سندن سورما، باطل قوتن جي ڳالهين سان دوکي ۾ اچي ويا
پر انهن ٽنهي جي بنهه وچ ۾ سيوٿ (Saveth) رياستون:
رياست جا جيڪي به فرمان آهن، هو انهي کي دستور سمجهي قائم رکن ٿيون.
اَيلـِڪسز دا ٽـَوڪُوئـَي وِلـَي (Alexis de Tocqueville) جي ليک کي ڳچ صديون پوءِ تسليم ڪيو ويو: “ٻئين دور جي ڪارڻن کي هٽائي ڇڏيو، جن دنيا ۾ وڏي پئماني تي اٿل ڦٿل کي جنم ڏنو آهي ۽ توهان جو بڻ بڻياد تي ئي اڻبرابري جي اصولن سان تقريبا سدائين پلئه پوندو. يا ته غريب امير کي تاراج ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، يا وري امير غريب کي غلام بڻائڻ جي. ان کانپوءِ جيڪڏهن معاشري جي هڪ حالت ڪڏهن به نظر اچي سگهي، جنهن ۾ هر ماڻهو وٽ ڪانه ڪا شئي ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ ۽ ٻئي کان وٺڻ لاءِ هوندي، اها دنيا جي امن ۽ آشتي لاءِ گهڻو ڪجهه ڪندي هوندي. ڪيترائي جديد ليکاري انهي ساڳئي قسم جي تخيل جو راڳ آلاپين ٿا. مثال طور، ميرلي ڪلنگ (Merle Kling) لاطيني امريڪا ۾ طاقت جي اقتصادي بنيادن جي انتهائي گهاٽ يا شديد ارتڪاز جو الزام سياسي عدم استحڪام مٿان مڙهي ٿو، جنهن لاءِ هو “بيٺڪيتي معيشتون” جو اصطلاع استعمال ڪري ٿو. هو چوي ٿو ته زمين تي حق تي زبرست قسم جو ڌيان مرڪوز ٿيل آهي ته پهرين زمين جي وسيع ايراضي تي مالڪي نه رکندڙ ڪوبه شخص معقول طريقي سان پوکي ذريعي دولت حاصل ڪرڻ جي اميد نٿو ڪري سگهي. قدرتي وسيلن تي ڌارين جي استحصال سُچيت مقامي ماڻهن لاءِ دولت جي وسيلن جا سمورا در بند ڪن ٿا. صنعت اڃا تائين اڻپوري صورت ۾ موجود آهي، رڳو سرڪار ئي امير ٿيڻ يا واڌاري جي سمورن ممڪن وسيلن لاءِ چٽاڀيٽي ۾ حصو وٺندي آهي. سياسي ادارا اهڙي قسم جا بي مثال وسيلا حاصلات لاءِ فراهم ڪندا آهن جو “آبادي جو وڏو حصو بغاوت يا سرڪشي ۾، اقتدار تي ناجائز قبضي ۾، لاطيني امريڪا جي سياست – تمام پراڻي سياسي عدم استحڪام جي مخصوص خدوخال کي دوام بخشڻ لاءِ زندگي جو حتمي خطرو کڻڻ لاءِ تيار هوندو آهي”.
افلاطون ۽ ڪارل مارڪس، ٻئي دولت جي ناس ڪندڙ اثرن مان بنهه مايوس هئا، ڇو جو انهن ڏٺو ته نجي ملڪيت کي ختم ڪرڻ کانسواءِ باطل يا برائي کي ختم ڪرڻ جو ٻيو ڪوبه دڳ نه آهي. ٻئي پاسي ٽـَوڪُوئـَي وِلـَي جو خيال هو ته ”هن آمريڪا ۾ هڪ اهڙو معاشرو ڳولي لڌو آهي، جيڪو هڪٻئي حل تائين پهچ حاصل ڪرڻ جي قابل آهي: “ جمهوري معاشرن جون اهڙيون ٻئي انتهائون (تمام ٿورن امير ۽ تمام ٿورن غريب ماڻهن) لڳ ڀڳ هڪجهڙن ماڻهن جي هڪ بيشمار ڳاهٽ تي بيٺل آهن، جيڪي، بنهه امير يا غريب ٿيڻ کانسواءِ به نظام کي برقرار رکڻ جي شوق ۾ مناسب ملڪيت رکن ٿا، اڃا به ڪافي حد تائين ساڙ سڙيا نه آهن. اهڙا ماڻهو پرتشدد عوامي احتجاجن جا فطري دشمن آهن. منجهن شورش يا اندولن جي کوٽ هر شئي کي سندن هيٺان ۽ کين مٿي رکيو آهي ۽ سماجي تاڃي پيٽي جي توازن کي اڃا تائين محفوظ رکيو پيو اچي.
اڃا به جيڪڏهن اسان معاملي جو اڄڪلهه جي سياست سان مشاهداتي جائزو وٺنداسين ته جواب بلڪل واضح ملندو. هر پاسي دولت جي اڻبرابري سان ورڇ ڪئي وئي آهي، ايتري قدر جو وڌ کان وڌ همه گير مساوات پسند سماجن ۾ به امير جي آمدني غريب کان ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ هجي ٿي، ۽ ڪوبه ماڻهو هڪدم اهڙن انيڪ مثالن جي نشاندهي ڪري سگهي ٿو. جهڙوڪر اسپين – جتي هڪ تاثريت پسند راءِ يا فيصلي جي باوجود شين جي وڏي پئماني تي اڻبرابري طريقي سان ورڇ ٿيل آهي، ظاهري طور منظم معاشرو هڪ آمر جي راڄ هيٺ مستحڪم آهي. مشڪلات يا پريشاني وارو پاسو هڪ ذهن نشين ٿيل مسئلي ۽ اهڙي هڪ ڌنڌلي وضاحت ته آزاد تبديل پذيري ڇا آهي؟ ان مان ڦٽي نڪري ٿو. ڇا معاشي عدم مساوات مستحڪم حڪومت، يا رڳو جمهوري ۽ سٺي سرڪار سان ڀيٽ جوڳي آهي؟ جيڪڏهن اسان جو مطلب مستحڪم حڪومت آهي، ته ڇا اسان جو مطلب اهڙي ايامڪاري آهي؟ جنهن ۾ حڪمران ڊگهي عرصي کان تشدد جي ڪر کڻڻ باوجود طاقت وسيلي پنهنجو پاڻ کي ڊگهي عرصي تائين قائم رهندا آهن (ڪولمبيا ۽ ڏکڻ ويٽنام)، يا هر سال حڪومتون ڪِرڻ جي خدشي باوجود تشدد جي اهميت کي سادگي سان نظرانداز ڪندڙ (فرانس ۾ مسلسل ٽيون ۽ چوٿون ڀيرو لوڪ راڄ (repbulic) ختم ٿيو) يا “مستحڪم” حڪومت لازمي طور پرامن ۽ معقول طريقي سان ڊگهي عرصي لاءِ هوندي؟ ڇا اسان جو مطلب اهڙي حڪومت آهي؟ بــِنهه شخصي (اسپين) هڪ خاص جماعتي (يُـوروگـَوئـي) خاص اتحاد جو بنيادي دوام (“ٻيهر ليپو ڪرڻ” واري نظام هيٺ فرانس) يا خاص سماجي طبقي جو مسلسل غلبو (اردن).؟
مسئلي جو هڪ ٻيو پاسو تقابلي ڇنڊڇاڻ جي عدم موجودگيءَ مان جنم وٺندو آهي، انيڪ ليکارين مخصوص ملڪن ۽ علائقن ۾ زرعي زمين جي ورڇ ۽ مخصوص سياسي صورتحال ۾ ان جي ڪردار جو ڳوڙهو جائزو ورتو آهي.کوڙ سارن ڪتابن گڏيل اڀياس وسيلي ڪيترين مختلف قومن تي ڌيان ڇڪايو . پر منجهانئن هڪ به ساڳئي سوچ تي مشتمل نه آهي، يا سچي تقابلي جائزي لاءِ لازمي طريقيڪار ۾ ساڳئي قسم جون تبديلي پذيريون پيش نه ڪيون آهن. اونهائي ۽ گهري نظر لاءِ اڀياسي رڪارڊ بنيادي هجي ٿو، پر ڪيترن ئي معاملن تي عمومي نظريي يا اصول (generalization) واقعتاً غور طلب هوندا آهن.
تقابلي جائزو ڀيٽ جوڳي معلومات (Data) لاءِ انتظام جي حوالي سان آزاد هجي ٿو. مثال، ڪو شخص ڄاڻيندو هوندو ته موجود انگلستان ۾ آمدني جي پنج سيڪڙو کان مٿي ڪمائيندڙ ٽيڪسن کانپوءِ به مجموعي آمدني جو رڳو 50 سيڪڙو وصول ڪن ٿا. ڇا هي ٻين قومن سان گهٽ يا وڌ ڀيٽ ٿيل نه آهي؟ اڪثر ڪري اهو سڄو گهربل رڪارڊ روايتي طور به موجود نه آهي، پر جيڪڏهن هجن به، ته ڀيٽ ڪرڻ جوڳي صورت ۾ نه آهن. هڪ ماڻهو ٻئي ملڪ لاءِ جهڙوڪر، آمدني جي 10 سيڪڙو تائين ۽ ڪمائيندڙ جي هڪ سيڪڙو جي تناسب جـِي پروڙ ڪري سگهندو. پر انگلينڊ جيان اعليٰ ترين 5 سيڪڙو جي حوالي سان نه ڄاڻي سگهندو. هن ليک ۾ پهريون دفعو خيالي طور پيش ڪيل ورڇ وارن انگ اکرن جي ڍانچي کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي، ۽ معاشي عدم مساوات ۽ سياست وچ ۾ ڳانڍاپي جي باري ۾ڪجهه نظرين ڪجهه خيالن جي پرک ڪئي ويندي. سڀ کان پهرين رڪارڊ انگ اکر: اسان جي دلچسپي ان درجي جي معلومات سان هوندي، جنهن ۾ زرعي زمين ڪجهه وڏن زميندارن جي پنجوڙ ۾ جڪڙيل آهي. زمين تي قبضي بابت معلومات موجود آهي، ۽ تقابل وڌيڪ ڀاڙي ٿي، بعد ۾ عمومي آمدني ۽ ڪُل دولت جيان ٻين معاشي اثاثن جي ونڊ ورڇ بابت انگ اکر اچن ٿا. ان سان گڏ فطري طور مُک يا وڏو مقصد زمين جي ورڇ ٿئي ٿي. ڪلِنگ (Kling) جو لاطيني امريڪا جي سياسي عدم استحڪام بابت نظرئي جو بنياد وڏي پئماني تي زمينن جي حوالي سان عدم مساوات هيو. امريڪا غريب ملڪن ۾ زميني ملڪيتن جي سڌارن بابت پنهنجي اتحادي ملڪن کي سختي سان خبردار ڪيو آهي. امريڪي فوجي حڪومت جاپان ۽ ٿوري حد تائين ڏکڻ ڪوريا ۾ سياسي جمهوريت لاءِ گهربل بنياد فراهم ڪرڻ واري ارادري سان زميني ملڪيتن جي وڏي پئماني تي ونڊ ورڇ ۾ پاڻ سرِ به حصو ورتو هو.
II
آئون ٻئي هنڌ ورڇ ۾ عدم مساوات جي درجي جو اشارو ڏيڻ لاءِ تيار ڪيل مختلف قسمن جي مختصر شمارياتي اپائن جي استعمال بابت ڳالهايو آهي. هتي اسان 3 مختلف اشارين کي ڪتب آڻينداسين، جن مان هر هڪ زميني ملڪيتن جي ورڇ بابت مختلف رخن جو ڪجهه ماپو ڪندو. پهريون اهي، جيڪي ٻني ٻاري جي سلهاڙيل ايراضي سان سڌا مالڪ بڻايا ويا آهن، آخر ۾ زمينن تي قبضيداري آهي.
زميندارن جي شرح، جيڪي گڏجي سموري زرعي زمين جي اڌ حصي تي قبضو ڪن ٿا (هارين سان گڏ زمين جي تمام ننڍڙي حصي کان شروع ڪندي وڏي حصي تائين ڪم ڪرڻ تائين.)
قبضي ۾ آندل يا گڏ ڪيل زمين جي جُملي فهرست:
اسان ٻي ڦانڊڻي ورڇ يا پهرين واري گڏ ڪيل ورڇ (Cumulative Distribution) ۾ ڏنل نقطن کي جوڙيندي لورينز ڪَروَ(Lorenz Curve) سان شروعات ڪنداسين. (هارين جي ڏهه سيڪڙو شرح يا ڏهين حصي طرفان زمين رکڻ جو تناسب). ننڍي کان وٺي وڏي تائين سمورن فصلن جي ترتيبوار درجي بند ڪيل آهي، تنهن ڪري ڪوبه ماڻهو چئي سگهي ٿو ته زرعي زمين جي جُملي ايراضي لاءِ ڏنل هڪ تناسب جي ڪري فصلن جي ڪُل تعداد جو تناسب ڇا آهي؟ نقشي نمبر (1) ۾ اُفقي لڪير سان گڏ فصلن جي جمع ڪيل شرح ڏنل آهي، ۽ ايراضي جي گڏ ڪيل شرح عمودي لڪير سان گڏ ڏنل آهي. 45 ڪنڊ جي لڪير درست برابري جي حالت بيان ڪري ٿي، جنهن ۾ هاري جو هر صديو (Percentile) گڏ ڪيل زرعي زمين ۾ پنهنجي برابر جو حصو شامل ڪندو. اهڙي ريت مڪمل برابري هيٺ آبادي جي هر ڏهين سيڪڙي وٽ زمين جو ٺيڪ 10 سيڪڙو حصو هوندو. آبادي جي ٻه ڀاڱي ٽئين حصي وٽ يقيني طور زمين جو به 2 ڀاڱي 3 حصو هوندو. هڪ مخصوص ورڇ لاءِ گراف تي مُڙيل لڪير يا قوس ڪمان برابري واري لڪير کان جيترو به پري وڃي ٿي، اها اسان کي اڻبرابري جي شامل هجڻ واري ماپي کي چٽو ڪري ڏيکاري ٿي.
لورينز ڪـَروَ ورڇ جو پورو طريقيڪار ڏيکاريندي هڪ انتهائي ڪارائتو دڳ فراهم ڪري ٿي، پر اهو مختلف ملڪن جي ٺوس يا مفيد تعداد لاءِ جُلمي لورينز
ڪـَروَ کي ڀيٽڻ جي ڪوشش ڪرڻ ناقابلِ عمل آهي.پر جيڪڏهن اسان گڏ ڪيل ورڇ ۽ عدم مساوات واري لڪير وچ ۾ ايراضي جي ماپ ڪنداسين ته ان لاءِ اسان وٽ گيني فهرست (Gini index) موجود آهي.
جيتوڻيڪ زمين جي ڏيڍوڻي حصي (one half) سان هارين جي شرح سهنجي ۽ ڪارائتي هجي ٿي، سربستي ورڇ جو جائزو وٺندي وڌيڪ جامع گِني فهرست ڪيترن طريقن سان عُمدي آهي. ٻن ملڪن لاءِ ڄاڻايل فگر نمبر 1 جي ونگ ۾ ٻئي ملڪ درحقيقت زمين جي اڌ حصي سان هارين جي ساڳي شرح ڏيکاري ٿو. پر 50 سيڪڙو واري لڪير کان هيٺ آسٽريا کان وڌيڪ لاطيني امريڪي ملڪ بوليويا جي ونڊ ورڇ وڌيڪ عدم مساوت تي ٻڌل هجي ٿي. بوليويا ۾ ڪُل هارين مان مٿانهين درجي جي 10 سيڪڙو هارين زمينن جو لڳ ڀڳ 95 سيڪڙو پنهنجي نالي ڪري ورتو آهي، جڏهن ته آسٽريا ۾ مٿانهين درجي جي 10 سيڪڙو هارين 65 سيڪڙو زمينن جو حصو پنهنجي نالي ڪيو آهي. سياسي عدم استحڪام بابت هڪ نظرئي جا مفهوم يا اشارا واضح آهن. (بوليو جا انگ اکر سچ پچ ته 1950 کان لاڳو ٿين ٿا، جڏهن کان بوليويا سماجي انقلاب جو مشاهدو ڪيو.)
کيتن جي لاڳاپيل ڪاٿي کان گهڻي قدر گهٽ اهم، پر مالڪي جو سوال اڃا به واجب آهي. جيڪڏهن هڪ هاري زمين جو قابلِ قدر حصو کيڙي ٿو، تڌهن به اُپت جو ڳچ حصو زميندار کي ادا ڪندو، انهي جو اثر ساڳيو ٿي سگهي ٿو، ڄڻ ته هو وڌيڪ ننڍي زمين جي ٽڪڙي جو مالڪ هيو. کيتي ٻاڙي جي مالڪ فصل جي مجموعي تعداد جي شرح جي حساب سان پنهنجي زمين مقاطعي تي ڏيندا آهن.
عدم استحڪام جي اطمينان جوڳو اثر رکندڙ تشريح ملڻ ۽ پوءِ عدم مساوات جي ڪٿ ڪرڻ تمام گهڻو مشڪل آهي. هتي “عدم استحڪام” جي مختلف رخن جي وضاحت ڪرڻ جي ڪوشش ۾، اسان بنهه مختلف اشاريا استعمال ڪنداسين.
سرڪاري عملي يا انساني وسيلن جو عدم استحڪام:
پائيداري جو هڪ تمام سادو ڪاٿو چيف ايگزيڪيوٽو جي عهدي جو مدو هوندو آهي. اسان پنهنجي فهرست جا ڳڻيندڙ هجڻ جي حيثيت سان 1945-1961 واري عرصي جي وچ ۾ ڪيترن ئي سالن جو استعمال ڪيو آهي. جنهن ۾ هڪ ملڪ آزاد هو. ۽ ڪيترن ئي فردن جي انگ جو ڇيد ڪيو، جن ساڳئي دور ۾ چيف ايگزيڪيوٽو يعني سربراهي واري عهدي جون ذميواريون سنڀاليون هيون. انگ اکرن جي 17 مان (ساڳئي عرصي ۾ سالن جو تعداد) ڪٽ ڪندي اسان جيڪو ڪجهه حاصل ڪيو، انهي کي “سرڪاري عملي يا انساني وسيلن جي عدم استحڪام” جي فهرست جي صورت ڏينداسين. اها ٻڙي کان 17 تائين متناسب هوندي، اصل ۾ اسان جي نموني/نذير ۾ فرانس لاءِ سڀ کان مٿانهون انگ 16.32 آهي.
گروپ جو اندروني تشدد: رڊولف رُميل (Rudolph Rummel) قومن جي آڪاريت يا جسامت (Dimensionality of Nations) واري پنهنجي منصوبي ۾ انهن ڪيترن ئي ماڻهن جا انگ اکر گڏ ڪيا، جيڪي 1955-1957 جي سالن دوران گهرو ويڙهه، انقلابن ۽ وڳوڙن ۾ گروپن جي اندروني رتوڇاڻ جي نتيجي ۾ مارجي ويا هئا. اسان انهي عرصي کي وڌائي 1950- 1962 تائين ڪيو، ۽ جُملي آبادي جي وسعت لاءِ 10 لک ماڻهن جي موت جي حساب سان فهرست تيار ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ لاءِ جزوي اصلاح ڪئي آهي.
اندروني جنگ: پرتشدد موت جي مواد لاءِ متبادل طور اسان هيري ايڪسٽائين (harry Eckstein) جي 1946-1961 تائين اندروني جنگ بابت انگ اکرن کي استعمال ڪنداسين. اهي انگ اکر زمين جي ٽڪرن کان وٺي ڊگهي گوريلا ويڙهه تائين پرتشدد ۽ رتوڇاڻ جي سمورن واقعن کي شامل ڪيو ويو آهي.
جمهوري استحڪام بنهه مختلف مسئلو آهي. اسان ڪجهه مطابقتن سان گڏ سيموئر مارٽن لپسيٽ (seymour Martin Lipset) طرفان ڪتب آندل تفاوتن کي استعمال ڪنداسين. “مستحڪم جمهوريتن” کي اهڙين رياستن طور واضح ڪيو ويندو، جيڪي پهرين مهاڀاري لڙائي کان وٺي سياسي جمهوريت جي بنا ڪنهن روڪ رنڊڪ جي تسلسل ۽ 30 سالن تائين ڪنهن به قسم جي مطلق العنان تحريڪن جي گمنام هجڻ سبب نمايان رهيون آهن. پوءِ ڀلي فاشسٽ هجي يا ڪميونسٽ، انهي ڪنهن به نقطي تي وڌ کان وڌ 20 سيڪڙو ووٽ حاصل ڪيا هئا. وري لپسيٽ جي مطابق “غير مستحڪم جمهوريتون” اهي ملڪ آهن، جيڪي جيتوڻيڪ بنيادي معيار ماڻڻ جي قابِل نه آهن، تڏهن به “پهرين مهاڀاري جنگ کانپوءِ واري ڳچ عرصي ۾ گهٽ يا وڌ آزاد ۽ شفاف چونڊن جي تاريخ” رکن ٿا. ”آمريتون” انهن ملڪن ۾ هجن ٿيون، جتي شايد ڪجهه جمهوري وِٿيون هجڻ باوجود شفاف چونڊون عام طور تي غائب رهيون آهن. اهي رايا تاثريت پسند آهن ۽ ڪنهن به ريت وڌيڪ يا گهٽ جمهوري هجڻ جي حوالي سان درجي بندي ڪرڻ جي اجازت نٿا ڏين؛ تنهن هوندي به اهي گهڻو ڪري ٻين ماهرن توڙي دانشورن ۽ وڏي پئماني تي تسليم ڪيل معيارن سان متفق آهن.
اسان جا تبديلي پذير سياسي ڪاڻيارا جبلتي طور مختلف رخن جو ماپو ڪندا آهن – انتظامي عملدار جو استحڪام، پرتشدد واقعو ۽ “جمهوريت”. حالانڪه ڪوبه پنهنجي طرفان به جُملي حالتن جي ڪٿ نه هوندو آهي، جنهن سان زمين جي ونڊ ورڇ واري سوچ سلهاڙيل آهي.
ٽيبل نمبر پهريون 47 ملڪن جي ( اهي سمورا ملڪن، جن لاءِ ورهاست وارا انگ اکر موجود آهن) سندن شروعاتي 6 ترتيبن تي درجابندي جو اشارو ڪري ٿي. اها امريڪي ڊالرز ۾ 1955 واري في فرد جي حساب سان مجموعي قومي پيداوار بابت پڻ معلومات ۽ اسان وٽ موجود انگ اکرن پٽاندڙ ويجهڙ وارن سالن دوران زرعي شعبي ۾ جبري پورهئي جو ريشو فراهم ڪري ٿي.
III
هر پاسي زمينن جي ورڇ عدم مساوات سان ٿيل آهي. ايستائين جو همه گير مساوات پسند رياستن ۾ به هارين مان چوٿين پنجين جو فقط زمين جي اڌ حصي کي ڪٺي ڪرڻ جو ڌيان آهي. عدم مساوات يا اڻبرابري جي سطح رياست کان رياست تائين وسيع پئماني تي ڦيرگهير رکي ٿي.
ٽيبل 2 زميني ورڇ جي هر ٽئين ماپي وچ ۾ سهڪار ۽ عدم استحڪام جي هر شروعاتي ٽن ماپن وچ ۾ سهڪار جي سطح جو اشارو ڪندي باهمي ربط وا را جُز (r) پيش ڪري ٿي.
اڻبرابري جي ٽن ترتيبن لاءِ هر صورتحال ۾ عدم استحڪام سان هڪ هاڪاري قسم جو لاڳاپو آهي، جيتوڻيڪ ٻن نظيرن ۾ باهمي ربط بنهه معمولي هجي ٿو، جڏهن ته گني فهرست ۾ رتوڇاڻ جي نتيجي ۾ ٿيندڙ موتن وچ ۾ انتها درجي جي نسبت آهي. گهڻو تڻو سماجياتي سائنس جي معيارن طرفان 001. جي اهميت جوڳي سطح سان طئه ڪيل نمايان درجي جو باهمي ربط هجي ٿو. )جيڪڏهن يقينا زميني ونڊ ورڇ ۽ عدم استحڪام وچ ۾ مثبت ڳانڍاپو نه هو، هي انتها درجي جو باهمي ربط هزارن ۾ به بنهه ورلي ڪو هڪ وقت ٿئي ها). تڏهن به اهي نسبتون اشارو ڪن ٿيون ته اڃا به گهڻو ڪجهه آهي، جيڪو واضح ناهي ٿيو. ايستائين جو انتهائي مٿانهون درجو (46.) هڪ (r2) جو رڳو 21. فراهم ڪن ٿيون. (شروعاتي اپت وارو سهڪاري لمحو – r2 - هڪ فهرست اندر جُملي ڦيرگهير طور تفصيلي بيان ٿي سگهي ٿو، ان جي ڪنهن ٻئي ذريعي تشريح ٿي سگهندي.) زميني ورڇ جي عدم مساوات لازمي طور سياسي عدم استحڪام سان واسطو رکي ٿي، پر اهو لاڳاپو ڪنهن به طريقي سان مضبوط نه آهي ۽ تشريح لاءِ ڪيل ڪنهن به ڪوششن ۾ ڪيترن ئي اثرن تي غور ڪرڻو پوندو. جنهن سطح تي کيتي ٻاڙي واري زمين مقاطعي تي ڏني وئي آهي، اها وسيع وضاحت ڪندڙ طاقت جو عنصر نه آهي، ۽ سمورن استحڪامي ترتيبن سان مقاطعي جي نسبت جي هيٺياهين سطح فراهم ڪيل آهي.
ڪلنگ جي تجزئي سان ويجهو ويجهو گهڻو پريشان ڪندڙ انومان آهي، ته زميني ونڊ ورڇ ۾ انتهائي درجي جي عدم مساوات فقط انهن غريب، سرسي مان زرعي معاشرن ۾ سياسي عدم استحڪام تائين پهچي ويندي آهي، جتي زمين جي ننڍي حصي لاءِ پابنديون لڳ ڀڳ لازمي طور غربت سان سلهاڙيل شخص سان لازمي طور ناپسنديدگي جو اظهار ڪن ٿيون. هڪ امير ملڪ ۾ هڪ هاري پــَٽي تي ورتل زمين جي ننڍڙي ٽڪري مان معمولي آمدني پيدا ڪري سگهي ٿو، جيڪا سندس لاءِ مطمئن ڪندڙ هوندي. يا جيڪڏهن اهڙي صورتحال نه آهي ته گهٽ ۾ گهٽ دولتمند ملڪن ۾ زراعت کان علاوه به ناڻي ڪمائڻ ڪيترائي متبادل وسيلا موجود آهن. نيٺ ته هڪ ماڻهو زور ڏيندو هوندو ته عدم مساوات ۽ هارپي جي اونچن اگهن وچ ۾ ڳانڍاپو عدم استحڪام جا ڪارڻ پيدا ڪندو. جڏهن ته اهو پنهنجي سر نه ته تشدد ۽ نه ئي وري لڳاتار حڪومت جي تبديلي ڏانهن وڌندو، اهو ميلاپ لڳ ڀڳ لازمي طور تي ٿيندو.
انهن انومانن جي پرک ڪندي ساڳئي وقت اسان في فرد جي حساب سان مجموعي قومي پيداوار، هارپي ۽ زراعت ۾ جبري پورهئي جي ريشو ۽ سياسي استحڪام بابت پنهنجي ڪيترن ئي اشارين (indices) جو جائزو ورتو. اهڙين شائستگين ڪجهه معاملن ۾ وڌيڪ اثرائتي نموني اسان جي تشريح ۾ اضافو ڪيو. گني فهرست ۽ پرتشدد موتن وچ ۾ مضبوط سٻنڌ هو: r2 50. تائين وڌي ويو هو. عدم استحڪام بابت اڳڪٿي لاءِ مساواتن ۾ گهڻي قدر انتهائي اهم ڦيرگهيريون پهرين گني فهرست ۽ پوءِ زراعت ۾ آبادي جو ريشو هيون، جيئن اسان جي پهرئين انومان وسيلي بيان ڪيو ويو. ٻني جو ريشو ٻيهر مڙيو ئي وضاحت ڪندڙ قوتن سان ڳنڍيو ويو. اهڙي قسم جون قابليتون زرعي زمين جي وڏي پئماني تي اڻبرابر ورڇ باوجود آسٽريليا جهڙي ملڪ جي استحڪام کي بيان ڪرڻ لاءِ مدد فراهم ڪن ٿيون. وينزويلا جي به زمينن جي ورڇ تمام گهڻي غيرمساوي آهي (پر آسٽريليا کان وڌيڪ غيرمساوي نه آهي)، اڃا تائين وينزويلا ڪنهن حد تائين غريب ملڪ آهي ۽ ٽيڻ تي ماڻهو (غير موزون طريقي سان) زرعي شعبي ۾ مقرر ڪيل آهن. وينزويلا لاءِ عدم استحڪام جون مڙئي ترتيبون بنهه اوچيون آهن. تنهن باوجود نيم نااتفاقي تي باقي رهندڙ ڦيرگهيرين وچ ۾ مضبوط ڳانڍاپو نظر آيو آهي، جهڙي ريت سياست جو باذوق شاگرد توقع ڪندو هوندو.
هتي اڃا به هڪٻئي امڪان کي ڦلهوڙڻو پوندو، ته مساوات جو واسطو هڪ جمهوري حڪومت جي استحڪام سان هوندو، اهو آهي ته اتي ايڪڙ ٻيڪڙ تشدد يا رتوڇاڻ جا وقعا ٿيندا هوندا يا نه ٿيندا هوندا، اتي لڳاتار مٿانهين سطح تي عملدارن جي مسلسل تبديلي ٿيندي هوندي يا نه ٿيندي هوندي، پر عين ممڪن آهي ته دولت جي مک وسيلي (جهڙوڪ زرعي زمين) جي ورڇ واري هيٺين سطح تائين غيرمساوي طريقي سان هڪ قوم وٽ پائيدار جمهوري سرڪار هوندي. ٽيل نمبر 3 لپسيٽ (Lipset) کانپوءِ اسان جي نموني طور درجي بند ٿيل ملڪن مان هر هڪ ملڪ کي “مستحڪم جمهوريت”، “غيرمستحڪم جمهوريت”، يا هڪ “آمريت” طور ڇهوڻي ٽيبل ڏيکاري ٿي. ۽ زمينن بابت عدم مساوات جي گني فهرست لاءِ مڌياني طور (medain) هيٺ يا مٿي فهرست ۾ شامل ڪيو آهي.
نتيجا وري به متاثر ڪندڙ هجن ٿا. ٽيويهه رياستن جا زمين جي ونڊ ورڇ جي وڌيڪ مساوي طريقيڪار سان، 13 رياستون مستحڪم جمهوريتون آهن، جڏهن ته وڌيڪ 24 مان فقط 3 غيرمساوي ملڪن جي مستحڪم جمهوريتن طور درجي بندي ٿي سگهي ٿي، ۽ انهن ٽنهي مان هر هڪ چڱي خاص دولت مند رياست آهي، جتي زراعت هاڻ ناڻي جو بنيادي وسيلي واري حيثيت نٿي رکي. ٽـَوڪُوئـَي وِلـَي جي بنيادي ٽيڪاٽپڻي بهرحال درست ظاهر ٿيندي: جيڪڏهن معاشي محصولات جا مُک وسيلا شهرين ۾ بــِنهه غيرمساوي طريقي سان ورڇيل آهن، ته ڪابه رياست حڪومت لاءِ هڪ جمهوري طرزِ عمل گهڻي عرصي تائين قائم نه رکي سگهندي. اسرندڙ قومن جي حڪومتن مٿان وڏي پئماني تي زرعي سڌارن وارن پروگرامن جي نگراني ڪرڻ لاءِ زور ڀرڻ واري امريڪي پاليسي لازمي طور ٺهڪندڙ نظر اچي رهي آهي. هڪ “جانٺن يا مضبوط هارين جو طبقو” (Sturdy yeomanry) زميني ملڪيت جي ترقي ۾ جمهوري حڪومتن لاءِ لازم ملزوم آهي. تڏهن به اهڙا ڪيترائي مثال ملن ٿا، جتي زميني ملڪيت تي قبضي يا حق سان سلهاڙيل مساوات مستحڪم جمهوريت سان سهڪاري آهي: پر اها جمهوري ترقي لاءِ ڪنهن به قسم جي ضمانت نٿي هجي. زرعي ملڪيتن جي حوالي سان سڌارا (land reformr) ڌرتيءَ کي واڌ ويجهه ڪرڻ لاءِ آزاد ادارا فراهم ڪري سگهي ٿي، پر ان لاءِ لازمي طور پهرين ٻِج ڇٽڻا پوندا.