لطيف تي تحقيق، تجزئي ۽ تنقيد ۾ توهين برداشت نه ڪبي!
ڪجهه عرصي کان شاهه لطيف بابت مختلف فتوائون جاري ڪيون پيون وڃن. اِهي فتوائون خاص ڪري سنڌي ماڻهن جي ثقافتي اتحاد ۽ ايڪي کان پوءِ سامهون آيون آهن.
ڪڏهن اجرڪ کي نشانو بڻايو ٿو وڃي ته ڪڏهن شاهه لطيف تي ڪاوڙ جو اظهار ڪيو وڃي ٿو.
اسان جا ڪجهه دانشور سنڌ ۾ ٿيندڙ تباهيءَ جو ذميوار شاهه لطيف کي سمجهن ٿا . جيڪڏهن ڪٿي پڪو روڊ، اسپتال ۽ اسڪول ناهي يا لکين ٻارڙا تعليم نه ٿا پرائن ته اُن جو ذميوار به شاهه سائينءَ کي سمجهن ٿا. سائنسي علم حاصل نه ڪرڻ جوڏوهي به شاهه لطيف کي ڄاڻائن ٿا. هو شاهه سائينءَ جي ڪلام مان هڪ اڌ سِٽ يا بيت کڻي ڍنڍورو پٽن ٿا. جدوجهد، جاکوڙ، انسانيت، امن ۽ ڀائيچاري وارو باقي سڄو ڪلام کانئن هڪدم وسري وڃي ٿو.
کانئن تحقيق جا طريقا به وِسري وڃن ٿا. هو تجزئي ۽ تنقيد جا اصول به پري ڌِڪي ڇڏن ٿا. اهڙي ئي هڪ ريسورس موبلائيزيشن ۽ ڊولپمينٽ جي وڏي ماهر کي سِگا پاران (01-02-2019 تي) ڪراچيءَ ۾ ڪرايل هڪ تربيتي ورڪشاپ ۾ ٻُڌڻ جو شرف حاصل ٿيو، جنهن جي موضوع سان لطيف سرڪار جو ته ڪو تعلق نه هو پر تنهن هوندي به سنڌي ماڻهن جي ناڪامين جو ڪارڻ شاهه لطيف جي سرڪاموڏ جي هن بيت کي پيو ڄاڻائي،
گند جنين جي گوڏ ۾، پاٻوڙا پوشاڪ،
اُنين جي اوطاق، راجا ريجهي آيو.
هر پنجن ستـن منــٽن کان پوءِ سائيــن اِها سِــٽ ورجائي پيـو. مون سندس پريزنٽيشن جي پڄاڻيءَ کان پوءِ، کيس ٿڌي سيني ۽ دليلن سان جواب ڏنو، ڇاڪاڻ ته تحقيق ۽ تنقيد ۾ جذباتيت ۽ ٻٽاڪ حرام آهي. مون سائينءَ کي عرض ڪيو ته سائين؛
1. اسان جڏهن شاهه لطيف کي مڪمل طور پڙهئون ئي نه ٿا ته پوءِ اُن کي سمجهڻ به ممڪن ناهي. جڏهن ڪنهن کي سمجهنداسين نه ته اُن جو اثر به نه ٿيندو .
2. رڳو هڪ بيت يا هڪ سٽ کي سامهون رکي، اُن جا نتيجا نه ٿا ڪڍي سگهجن، سو اوهان مهرباني ڪري سمورو ڪلام پڙهي ۽ سمجهي پوءِ راءِ ڏيو.
3. خاص ڪري شاعريءَ جي ڪا هڪ معنيٰ يا مفهوم نه ٿيندو آهي . ظاهري طور جيڪو شعر جنهن موضوع يا واقعي تي هوندو آهي، پهريان ان جون گهرجون پوريون ڪندو آهي. سرڪاموڏ ۾ نوريءَ ڄام تماچيءَ جي قصي بابت چيل بيت پهريان اصل داستان جي عڪاسي ڪن ٿا پوءِ انهن جي اهڃاڻي يا علامتي معنيٰ ۽ مفهوم سامهون ايندو.
4. دانشور صاحب جو خيال هو ته “سُرڪاموڏ ۾ ڄام تماچيءَ جي تعريف وارا بيت عوام کي حڪمرانن جي اطاعت جي ترغيب ڏين ٿا. راجا جو عوام وٽ اچڻ ڪا وڏي مهرباني ۽ اعزاز نه سمجهڻ گهرجي. اڄ به اسان جي عام ماڻهن وٽ ڪو چونڊيل نمائندو يا وزير ڪبير جيڪڏهن اچي ٿو ته ڄڻ اسان تي وڏي ۾ وڏو احسان ڪري ٿو. نتيجي ۾ عوام وري وري ساڳي ماڻهوءَ کي چونڊي ٿو.
5. سائينءَ جي مٿين ڳالهه بلڪل سچي آهي پر پڪ ڄاڻوته ، ان ۾ شاهه لطيف جي بيتن جو ڪوبه ڏوهه ڪونهي . ڄاڻايل بيت ۾ به ڄام تماچي جڏهن ريجهي اوطاق تي اچي ٿو ته ؛ مهاڻن جا مسئلا حل ڪري ٿو. تنهن ڪري بيت کي سمجهڻ جو مسئلو آهي. جيئن اوهان سمجهو ٿا ائين ناهي.
6. لطيف سائينءَ وارو راجا ڄام تماچي اڄوڪن حڪمرانن جهڙو نه هو. لطيف سندس اجائي تعريف نه ڪئي آهي . هُن پنهنجو مانُ مرتبو پري ڪري هڪ مهاڻيءَ نوريءَ سان رڳو شادي نه ڪئي پر ساڻن گڏجي، مهاڻو بڻجي مڇي به مارڻ لڳو. مهاڻن جا مسئلا حل ڪيائين ، ڍلون ۽ ٽيڪسون معاف ڪيائين. نوريءَ سان قانوني طريقي سان شادي ڪيائين . لطيف سائينءَ حڪمرانن کي ڄام تماچيءَ جهڙو حڪمران بڻجڻ جي واٽ ڏسي آهي. ڄام تماچيءَ جي عوام نوازيءَ کي تمام گهڻو واکاڻيو اٿائين.
پکن پوءِ پچار، اڄ تماچي آيو
مرڪن ملاحن جا، مٿي ٻانڌين ٻار
وڏيءَ ڄام ڄَمار، جنهن مياڻيون موکيون
ڄام تماچيءَ جي عوام نوازيءَ تي کيس وڏي عمر ماڻڻ جون دعائون ڪيون وڃن ٿيون. مطلب ته جيڪو حاڪم عام ماڻهوءَ جا مسئلا حل ڪندو ته، تنهن کي اڄ به سلام ڪيو ويندو . باقي جن سنڌي عوام کي دوکا ڏنا آهن، گذريل اليڪشن ۾ ماڻهن انهن سان جيڪو ڪيو، سو سڀني جي سامهون آهي.
7. اڄ به ڪنهن غريب ڇوڪريءَ سان حڪمران طبقي جو ماڻهو شادي ته پري جي ڳالهه پر کيس ڪو ننڍو فائدو ئي پهچائي ته ڏسو ته اُن کي اسان سڀ ڪيئن ٿا عظيم بڻايون. ان حوالي سان هن دور ۾ به مثال موجود آهن. تازو پيپلز پارٽيءَ هڪ غريب ڇوڪريءَ ڪرشنا ڪولهڻ کي سينيٽر بڻايو ته سوشل ميڊيا، عام ميڊيا ۽ ڪچهرين ۾ پ پ پ قيادت جي تعريفن جا درياهه وهايا ويا.حقيقت ۾ اهو سٺو عمل هو، سُٺي عمل جي ساراهه ٿيڻ گهرجي ۽ ان تي ٻين کي پڻ رِيس ڪرڻ گهرجي.
8. وري بلاول ڀٽوزرداري جيڪڏهن ڪنهن عام ڇوڪريءَ سان شادي ڪري ٿو ته پوءِ سندس شان ۾ ڄام تماچيءَ کان به وڌيڪ قصيدا لکيا ويندا ۽ گيت گونجندا. جيئن بينظير ڀٽو صاحبه کي هن دور جي مارئي سڏبو هو، تيئن بلاول صاحب کي هن دور جو ڄام تماچي سڏيو ويندو.
لطيف سرڪار سنڌي سماج کي سڌارڻ لاءِ وڏا جتن ڪيا آهن، هو عورتن جو وڪيل آهي. هِن سماج جي پيڙهيل طبقي کي پيڙا مان نڪرڻ لاءِ ڪيترائي گس ڏسيا آهن. هُن ”تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهه، ڪانهي ويل ويهڻ جي“ کان پوءِ ”هڻ ڀالا وڙهه ڀاڪرين“ جي به تلقين ڪئي آهي.
هُن جتي هيڻن ماڻهن جي رهبري ڪئي آهي، اُتي حڪمرانن کي به هدايتون ڪيون آهن، سندس ڪلام جو وڏو حصو جدوجهد ۽ جاکوڙ جي موضوع تي آهي، خاص ڪري سسئيءَ وارا پنج سُر. مسئلو شاهه لطيف کي رُڳو پڙهڻ جو آهي. پڙهڻ جي ڪوشش ڪنداسين ته سمجهي به وينداسين ۽ جڏهن سمجهنداسين ته لاڀ به پرائينداسين.
اسان جا ماڻهو چيني ٻولي به سکي وڃن ٿا ۽ پندرهن سئو سال پراڻي قرآن شريف واري ڏُکي عربي ٻولي به ياد ڪري وڃن ٿا ته اُن جا عالم پڻ بڻجي وڃن ٿا. پر افسوس آهي ته اڍائي ٽي سئو سال پراڻي شاهه لطيف واريءَ ٻوليءَ لاءِ مختلف بهانا ۽ عذر پيش ڪن ٿا . جڏهن ته شاهه لطيف واري ٻولي ڪامتروڪ ٻولي ناهي، اڄ به ڳالهائي وڃي ٿي. رُڳو ڌيان ڏيڻ جي ضرورت آهي.
لطيف جي ڪلام ۾ ڌرتيءَ ۽ ڌرتيءَ جي ماڻهن جي خوشحاليءَ لاءِ جيڪو تصور آهي، ان بابت مون هڪ مقالو لکيو آهي، جيڪو تحقيقي جرنل ڪارونجهر جي ڊسمبر 2018ع واري شماري ۾ شايع ٿي چڪو آهي. وڌيڪ تفصيل لاءِ اهو به پڙهي سگهجي ٿو. اهو مقالو جلد ئي فيس بڪ تي پڻ رکندس.
هڪڙو عرض سڀني دوستن کي ڪريان ٿو ته، مون دانشور صاحب جو نالو هتي ڄاڻي واڻي نه لکيو آهي. ڇاڪاڻ ته منهنجو مقصد ان جي توهين نه پر اصل مسئلي کي واضح ڪرڻ آهي. ٿي سگهي ٿو ته ڪجهه ٻين دوستن جي ذهن ۾ به ان قسم جا سوال هُجن ۽ انهن کي به ڪو تسلي بخش جواب ملي وڃي. اوهان کي به گذارش آهي ته دانشورن کي نشاني بڻائڻ بدران لطيف سائينءَ جي پيغام پکيڙڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪريو.
دنيا جي مڃيل تحقيق ، تجزئي ۽ تنقيد وارن معيارن ۾ ڪٿي به تذليل ۽ توهين شامل ناهي. هنن همراهن جو شاهه لطيف ۽ سندس پيغام سان رويو ۽ لهجو ڏاڍو ڏکوئيندڙ ۽ توهين وارو هوندو آهي. اڪثر ائين لڳندو آهي ته هي همراهه هن چوڻيءَ مطابق هلندا آهن:
ڪاڏي مُنهن مريم جو، ڪاڏي ٽنڊو الهيار
مطلب ته ڳالهه ٺهي نه ٺهي پر لطيف کي لوئڻو ضرور آهي. ان جو ٻئي ڪنهن تي اثر ٿئي يا نه ٿئي پر نوجوانن/ نئين نسل تي اثر پوي ٿو . تنهن ڪري نوجوان سندن ان دوکي ۾ نه اچن .
ٻين علمن سان گڏ سنڌي ٻوليءَ ۽ لطيفيات جو علم به لازمي حاصل ڪن. جڏهن لطيف کي پڙهندا ته نه رڳو لطيف سان عشق ٿيندن پر کين سهڻي ۽ سُٺي زندگي گذارڻ جا رستا به ڏسڻ ۾ ايندا. هنن جو اتساهه وڌندو . عالمن ۽ وڏڙن کي گذارش آهي ته مهرباني ڪري توهين ۽ تذليل کان پاسو ڪن. اسان جو نئون نسل سجاڳ ٿيندو پيو وڃي، ان کي ڀٽڪائڻ جي ڪوشش ڪندا ته تاريخ کين معاف نه ڪندي.
***
06 هين فيبروري 2019ع