ڪوئي گل ڦٽو، منهنجي ٽاريءَ مان : شيخ اياز
چشمئه چشم مر سي بت خندان درياب
برا ميد تو بخوش آب رواني دارد،
(اي کلندڙ پيارا!، منهنجي اکين جي چشمي کي دريافت ڪر، جو تنهنجي آس ۾ وهي رهيو آهي.)
ماڌو لال حسين، ديوان حافظ ڦٽي ڪري چيو، ”هن حافظ جي عمر ته پوڙهين رنن وانگر روئندي گذري آهي.“ ائين ئي اڳين اردو ۽ سنڌي غزل تي نظر وجھبي ته، اڪثر شاعر روئڻا نظر ايندا ۽ اقبال جي شاعريءَ کان اڳ، گھڻو ڪري نه رڳو اردو شاعري قنوطيت سان ڀري پئي آهي، پر ابراهيم خليل تائين سنڌي شاعري به لڪير جي فقير رهي آهي ۽ ان مان ٽاهه ٽاهه ڳوڙها ڳڙندا نظر اچن ٿا. گل جا ڪجھ غزل ۽ سانگيءَ جون ڪجھ سٽون ان مان ڪڍي ڇڏجن ته، ساري غزليه شاعري’سرن درياهه‘ ڪرڻ جهڙي آهي.
دراصل غزل ڌاريءَ زمين تي اسريو هو. جو امير خسروءَ جي زماني ۾ هندستان جي ڌرتيءَ اپنايو هو. خسروءَ جي غزل ۾ جا پنهنجائپ هئي، سا اسان کي آرزو لکنويءَ جي غزل ۾ ملي ٿي. انهن جي وچ ۾ پارسي غزل جو چرچو هو. غالب جهڙي وڏي مفڪر شاعر به چيو؛
فارسي بين تابه بيني، نقشهائي رنگ رنگ،
مجمع اردو چه بيني، آن که بي رنگ من ست.
(فارسي ڏس ته توکي منهنجا رنگ رنگ نقش نظر اچن، منهنجي اردو جي مجموعي کي ڇو ٿو ڏسين، اهو ته بيرنگ آهي!)
خسروءَ جون هي سٽون:
سکهي پيا کو جو مين نه ديکهون،
تو کيسي کاڻون،اندهيري رتيان؟
يا
صوه صورتين الاهي کس ملک بستيان هين،
اب جن کي ديکهني کو آنکهين ترستيان هين.
خسروءَ جهڙي شاعري، اردوءَ ۾ اڃا نائين ڪوئي نه ڪري سگھيو آهي. اردو ۽ سنڌي غزل، ٻنهي ۾ فارسي غزل جون روايتون، تشبيهون، استعارا وغيره بي دريغ استعمال ڪيا ويا آهن. ايتري قدر جو غزل پڙهي دل ڳائون مائون ٿيڻ لڳي ٿي.
اياز گل، ادل سومرو ۽ انهن کان پوءِ واري نئين ٽهيءَ جا شاعر اعجاز منگي، وغيره ادب سان ڀرپور لڳاءُ رکن ٿا ۽ اڻٿڪ محنت سان لکي رهيا آهن. ننڍي عمر ۾ پنهنجي مطالعي ۽ مشاهدي هنن جو شعور ڪافي بختو ڪري ڇڏيو آهي. تاج جويو ۽ غلام حسين رنگريز انهن کان اڳين نسل جا شاعر آهن، جن به سنڌي ادب سان بيپناهه لڳن ڏيکاري آهي ۽ پنهنجو پاڻ ملهايو آهي.
اياز گل جي شاعري پنهنجي ڌرتيءَ جي پيدائش آهي. اها فارسي بحر وزن جي مشاقيءَ تي نه ٿي تڳي. ان کي هڪ انوکي خوشبوءِ آهي، جا نم جي ٻور ۾ ٿيندي آهي ۽ ان کي هڪ الڳ رنگ آهي، جو پڪل پيرُن ۾ ٿيندو آهي. جي هن مشق قلم جاري رکي، ته ڪنهن وقت هن جي شاعري، فن جو اهي بلنديون ڇهندي، جا ڳالهه ٿورن شاعرن کي نصيب ٿيندي آهي. هو بنيادي طور تي غزل جو شاعر آهي، پر هن جو غزل پيوند ٿيل نه آهي، از خود هن ڌرتيءَ مان اسريو آهي.
مثال طور هن جا هي شعر:
سوچون ساريون هارايل سردارن جيان
خواب پيا ها پيرن ۾ تلوارن جيان.
رستا هونئن ته اوڻٽيهن جي انڌيارن جيان
توڏي ايندي چانڊوڪيءَ جي چارن جيان.
ڪيئن الاءِ ٿيندو آهي ماڻهن کان؟
شعر رچڻ ۽ پيار ڪرڻ وانگارن جيان.
*
ٽائرن جا گھرا ليڪا، تيز رڙ!!
روڊ تي چٿجي وئي آ زندگي.
هر طرف جھنڊا ٿا ڦڙڪن موت جا،
جڳ کان وسري وئي آ زندگي.
*
تنهنجا ڌرتي! ڌراڙ جاڳيا هن،
پيچرا، پٽ ، پهاڙ جاڳيا هن.
هڪ تکي چيٽ آهي آزادي!
گھيڙ گھٽيون ۽ گھاڙَ جاڳيا هن.
*
روز ملندا رهون ته بهتر آ،
فاصلا، فاصلا وڌائن ٿا.
*
حوصلو ڏي ته حادثن مان لنگهان،
پيار منهنجا، مان آفتن مان لنگهان.
منهنجو سارو وجود نيڻ ٿئي،
تنهنجي لکيل جڏهن خطن مان لنگهان
.
*
هڪ ئي نانوَ تي ڌڙڪو تيز ٿئي دل جو،
مٽي، سرمو ٿيندي ناهي هر در جي.
*
هر ڪنهن دؤر ۾ ڄمندا آهن،
باغي ۽ درٻاري ماڻهو.
*
روپ وٺي نئون آءُ وري روپا ڪولهي،
ٿاريليون ۽ ٿر، ٻڏي ويو اوندهه ۾.
*
تنهنجي يادن سواءِ ذهن پرين!
ڪرفيوءَ ۾ بزار وانگي آ.
هر خوشي قرض ۾ هلي ٿي وڃي،
ماستر جي پگھار وانگي آ.
*
ڪوئي ڪم ڪرڻ کان ٻاهر ناهين هونئن،
ڳالهه سڄي هوندي آ جاني!، همت جي.
جنهن ماڻهوءَ کي تنهنجو پيار مليو آهي،
تنهن ماڻهوءَ کي ڪهڙي گھرجي دولت ٻي؟
*
منهنجي حالت آ وچَ ــ اوڀر جي،
تنهنجو شيوو تباهه ڪاري آ.
اياز گل نئين ٽهيءَ جو منفرد شاعر آهي ۽ ننڍيءَ عمر ۾ ئي هن پنهنجي جاءِ والاري ڇڏي آهي. مان ان جي شاعري ۽ نئين ٽهيءَ جي شاعري ڏسي، ان نتيجي تي پهتو آهيان ته، اها نيٺ ڪنهن به بين الاقوامي معيار تي اچي ويندي.ان شاعريءَ ۾ جاگيرداري دؤر مان نڪري، صنعتي دؤر ۾ داخل
ٿيڻ جا آثار ملن ٿا ۽ ان جون تشبيهون، محاڪات وغيره روايتي شاعريءَ کان مختلف آهن. انهن تي پنهنجي انفراديت جي ڇاپ آهي.
روهڙيءَ واري بيدل فقير، فقط ٻه چڱا شعر لکيا ها ۽ انهن مان هڪ آهي؛
اکران دي وچ جو ڪوئي اڙيا،
عشق دي چاڙهي مول نه چڙهيا.
اهو شعر آهي ته سرائيڪيءَ ۾، پر ان ۾ جا ڳالهه ڪئي وئي آهي، اها جديد شاعرن سان لڳي ٿي. هو اکرن ۾ اڙجي نه ٿا وڃن ۽ عشق جي چاڙهي چڙهندا ٿا وڃن. هنن جا ابتدائي مجموعا ڏسون ٿا تڏهن به ڪيترائي شعر دل ۾ کپي ٿا وڃن ۽ اڳين شاعرن وانگر ائين نه آهي ته سڄو ديوان ڇنڊي ڇاڻي بيهجي ته، رڳو هڪ يا ٻه سٽون ملن، جي دل ۾ اڪرجي وڃن. ساندهه مطالعو ۽ مشاهدو ئي شاعريءَ کي پنهنجي توڙ تي پهچائي ٿو. اهي زمانا گذري ويا، جڏهن ڪنهن استاد جي استاديءَ ۾ شاعر سڄيون عمريون جک ماريندا هئا ۽ بحر وزن جي گھرڙَ گھوٽ ڪندا ها.
بمبئي ۾ مون هڪ نشست ۾، سڳن آهوجا کي چيو هو ته، ”هو پنهنجو شعر ٻڌائي.“ ان تي هن جواب ڏنو هو ته، ”مون وٽ بندي ڪانه آهي.“ ان تي مون هن کي چيو هو ته، ”جيسيتائين بندي اچي تيسيتائين تڪ بندي ٿي وڃي.“ ــ ’بندي‘ هن پنهنجي شعر جي بياض لاءِ چيو هو. سڳن کي مون اها ڳالهه مذاق ۾ چئي هئي ڇو ته هو منهنجو دوست هو، پر اها ڳالهه اڪثر ڪُهنه مشق شاعرن سان لڳي ٿي، ڇوته اهي تڪبندي ڪندا ها. دؤر جديد جا ڪيترائي نوان شاعر تڪ بندي ته ڪونه ڪن ٿا، پر جي اهي پنهنجي تخليق مان مطمئن ٿي ويا ۽ ساندهه لکندا ۽ تجربا نه ڪندا رهيا، ته انهن جي شاعري به تڪبنديءَ وانگر بي معنى ٿي ويندي.
اياز گل ۽ ٻيا شاعر، هن وقت سڄاڻ شاعرن وانگر لکي رهيا آهن. ڪافي پڙهي رهيا آهن ۽ پنهنجي منفرد سوچ به رکن ٿا. سنڌي ادب هڪ خوبصورت شمعدان وانگر لڳي رهيو آهي، جنهن ۾ اياز گل انهن شمعن مان آهي، جيڪي وچ ۾ ٻري رهيون آهن. هو شمع به آهي ته پروانو به آهي ۽ پنهنجي چؤڌاري تخليق ٿيل ادب ۾ هن جي بيحد دلچسپي آهي. چڱو جو ان جي شاعري پڻ، ادل جي شاعري وانگر نعري بازي نه آهي، توڙي هن جي سياسي سوجھ ٻوجھ تکي آهي.
زندگيءَ جا گونا گون تجربا، ۽ خاص ڪري شهري زندگيءَ جو، ديهاتي زندگيءَ تي اثر، هن جي شاعريءَ مان بکن ٿا، جڏهن اها شاعري پوري چوٽ تي پهتي، تڏهن سنڌي شاعريءَ تي پنهنجي ڇاپ ڇڏيندي. مون فقط هن جي غزلن مان مثال طور ٽڪرا ڏنا آهن، پر هن جي ٻي شاعري به جاندار آهي ۽ هن جي لباس وانگر نج سنڌي آهي.
تنهنجو مايا ڏي جو لاڙو آهي،
پنهنجي پيرن تي ڪهاڙو آهي.
*
سچ ڪاڻ ويڙهه ۾،
هڪ به هزار جئن.
*
سارو شهر لتاڙي وو!
آيس تنهنجي پاڙي وو!
تنهنجي پويان نڪتو آهيان،
سارا ٻيڙا ساڙي وو!
*
منهنجي سچ تي ڪروڌ ۽ هن جي،
ڪوڙ تي واهه واهه! ٿي ويئي آهي.
زندگي هر ستم تي خوش آهي،
ٻن لڳن جو ڪو ٺاهه ٿي وئي آ.
*
سوچون ننگي پيرين آهن،
ذهن تتل ڄڻ ٽاما آهن.
جيون جي آکاڻيءَ ۾ ڏکُ،
فل اسٽاپ ۽ ڪاما آهن.
*
ڇو بدلجي ٿي وڃين تون کن ۾؟
ڪجھ ته ويساهه ڪجي ساجن ۾
*
تنهنجي پيرن ۾ هئي لڳل ميندي،
منهنجي گھر جا ته ها کليل رستا.
*
دل جون ڳالهيون به ڪين ٿي سمجهين!
ڪهڙي آخر ڪا فارسي آهي.
*
توکي گڏجي ته ڪين هلڻو آ،
ڪهڙو توکي بيهارجي هاڻي.
*
سڄي حياتي ڀري پئي آ لڙڪن سان،
ملو ته ذڪر ڪيو، هيل کلائڻ جا.
هي ڪتاب مونوٽ مهاڳ لاءِ، گھڻو عرصو پيو رهيو هو ۽ پنهنجي گوناگون مصروفيتن ۽ بيماريءَ سبب، مان اياز گل جي فرمائش ان کان اڳ پوري نه ڪري سگھيس. هن جو نالو منهنجي نالي سان ائين وابستا آهي ڄڻ منهنجي شاعريءَ جي ٽاريءَ مان ڪو گل ڦٽو آهي. مونکي اميد آهي ته اڳتي هلي، اهو ڏسان ڏس کي پنهنجي سڳنڌ سان واسي ڇڏيندو ۽ مونکي هن جي نالي جي مماثلت ٿي بجا فخر ٿيندو.
[b]شيخ اياز
[/b]
19.07.1990
27 ـ اي، پرنس ڪامپليڪس
ويجھو ڪلفٽن برج ڪراچي سنڌ