انساني ارتقا جي تاريخ بابت مُنجهائيندڙسوال
انهن موسمي دورن ۾ ٿيل ڌرتيءَ جي حياتيات ۾ آيل تبديلين تي به تضاد موجود آهن. مثال طور جڏهن گرم دور آيو، ته انهيءَ وقت ڌرتيءَ تي ڪهڙي جيوت موجود هئي، يا اها ڪيتري ارتقا ڪري چُڪي هئي، جو وري برفاني دور ۾ اُها زندگي برف ٿي ويئي. وري برفاني دور جي پڄاڻيءَ تي زندگيءَ جي ٻيهر اوسر ڪيئن ٿي،۽ ڪيترن مرحلن مان گذري، وري گرم دور جا انهيءَ جيوت تي ڪهڙا اثر پيا. وري جڏهن ٻيو برفاني دور آيو، ته زندگيءَ جي ارتقا ڪٿي پُهتل هئي. انهن زندگي ۽ موسمي دورن جي لِڪ لِڪوٽيءَ بابت ڪيترائي مُنجهائيندڙ سوال آهن، جن جا جواب اڃان ڳولجي نه سگهيا آهن. جن جي ڳولا اڃان تائين جاري آهي.
ڌرتيءَ تي آيل انهن موسمي دورن جي دوران ڪيتريون ئي جاگرافيائي تبديليون به آيون، جنهنڪري ڌرتيءَ تي آيل جاگرافيائي تبديلين بابت سوال اڃان تائين جواب طلب آهن. مثال طور جڏهن برفاني دور ختم ٿيو،ته انهيءَ تبديليءَ سبب زمين جي اندروني پليٽن ۾ چُرپُر پيدا ٿي، جن پليٽن جي چُرپُر سان ڌرتيءَ تي زلزلا آيا. جن زلزلن سبب ڌرتيءَ جي جاگرافيءَ جو نقشو ئي تبديل ٿي ويو. وري جتي اهي پليٽون پاڻ ۾ آمهون سامهون ٽڪرايون، اُتي جابلو سلسلا اُڀري آيا. جنهن سبب جتي سمنڊ هئا، اُتي جبل يا ميداني علائقا ٿي ويا. جتي جبل ۽ ميداني علائقا هئا اُتي وري سمنڊ پيدا ٿي ويا.وري جڏهن برفاني دور آيا ۽ پاڻي ڄمي ويو، ته ڪٿي گهرا سمنڊ تانگها ٿي ويا، ته وري ڪٿي انهن سمنڊن جي ايراضي گهٽجي ويئي. انهن سمورين حالتن جو ڌرتيءَ جي حياتيات تي ڪهڙو اثر ٿيو، اهو به هڪ وڏو سوال آهي. انهيءَڌرتيءَ۾ آيل جاگرافيءَ جي تبديلن بابت ڪيترائي سوال به اڃان جواب طلب آهن.
ڌرتيءَ تي وايو منڊل جي عام موسمي اثرن جو به هڪ اهم سوال رهيو آهي. مثال طور هن وقت به ڌرتيءَ جي گولي تي هڪ ئي وقت ڌار ڌار موسمون آهن. ڪٿي گرمي آهي، ته ڪٿي ساڳئي وقت ۾ سردي آهي. ڪٿي گِهميل هوا آهي، ته ڪٿي خُشڪ هوا آهي. ڪٿي برساتون آهن، ته ڪٿي وري گرم ريگستان آهن. ڪٿي راتيون وڏيون، ته ڪٿي راتيون ننڍيون. ڪٿي ڏينهن ته ڪٿي ساڳئي وقت ۾ رات موجود آهي. انهيءَ ڪري موسمن ۽ ماحول جي هڪجهڙائيءَ جي نه هئڻ سبب جيڪي هن وقت به حياتيات تي اَثر پون ٿا. سي گذريل ڪروڙين سالن ۾ زندگيءَ جي ارتقائي عمل تي اَثر پيا هوندا. وڻن جي اوسر تي موسمن جو اَثر ٿيو هوندو.پاڻيءَ جي گهٽ وڌائيءَ سبب آبي جيوت تي اَثر پيو هوندو، زمين جي خشڪيءَ سبب جانورن جي نِشونما تي پڻ اَثر ٿيا هوندا. ڌرتيءَ جي ساوڪ، ٻوڏ ۽ سوڪهڙي جا اَثر خود انساني زندگيءَ تي به انهن گذريل دورن ۾ پَيا هوندا. انهن اثرن سبب جيئن هن وقت به انسانن ۾ نسلي فرق، چمڙي جي رنگن جو فرق، سوچڻ ۽ جذبن جو فرق، تخليقي صلاحيتن جو فرق،۽ رهڻي ڪهڻيءَ جو فرق موجود آهي، تيئن گذريل مختلف دورن ۾ به ضرور ٿيو هوندو. انهيءَ بابت به ڪيترائي سوال اڃان جواب طلب آهن.
ٻئي پاسي جيئن ته انسان به لکين سالن کان هن ڌرتيءَ تي پنهنجو وجود رکي ٿو. انسان ٻين ساهوارن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ عقلمند به آهي، هو قديم زماني ۾ به موسمن ۽ ماحول موجب رهندو هوندو. مختلف موسمي دورن جي اثرن سبب هن پنهنجي وجود جي بقاءَ جي ضرورت کي نظر ۾ رکندي ،ڌرتيءَ جي گولي تي مختلف طرفن ڏانهن لڏ پلاڻ به ڪئي هوندي. انهيءَ لڏپلاڻ سبب مختلف انساني نسلن جو ميل جول به ٿيو هوندو. انهيءَ ميل جول سان خود سندن نسلي رنگن ۽طبيعتن ۾ پڻ فرق پيو هوندو. هنن ماحول موجب ۽ حالتن موجب پاڻ ۾ تبديليون به آنديون هونديون. هڪٻئي جا اَثَر به قبوليا هوندا. هڪ ٻئي کان سکيو به هوندو. انساني ارتقا جي تاريخ جي لکن سالن جي ارتقائي سفر دوران انهن موسمي تبديلين بابت به ڪيترائي مُنجهائيندڙ سوال آهن، جن جا جواب موجود ناهن.اهي سوال موجوده سائنس لاءِ هڪ چئلينج آهن، جن جا اڳتي هلي سائنسدانن کي جواب ڳولڻا آهن. پر جيسيتائين سائنس انهن سوالن جا جواب ڳولي، تيسيتائين محققن کي پنهنجي اکين اڳيان زميني ماحول ۽ جاگرافيءَ جو گهرائيءَسان مشاهدو ڪري ڪجهه شاهديون ڏسي، انهن شاهدين جي روشنيءَ ۾ ڪي نتيجا ته ڪڍڻا آهن. جيئن هو پنهنجي ايندڙ نسلن تائين ڪجهه تاريخي حقيقتون پهچائي سگهن. جن جي بنياد تي سماج ۾تهذيبي ارتقا جو اُتساهه پيدا ٿئي. صفا نه هئڻ جي جاءِ ڪجهه ٿي پوي.انهيءَ لاءِ محققن کي ڌرتيءَ تي ڌار ڌار موسمن ، ماحولياتي تبديلين، ۽ تاريخ جي ارتقا سان لاڳاپيل سمورن مُنجهيل سوالن جا جواب ڳولڻا پوندا، يا پنهنجن ظاهري موجود مشاهدن مان سنڌ جي تاريخ جي ارتقا جا پيرا ڳولڻا پوندا. دنيا جي مختلف قومن جا محقق انهيءَ جاکوڙ ۾ آهن، ته هو گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي ملڪن جي تاريخ يا انهن ملڪن جي جاگرافيءَ جي مشاهدي مان پنهنجي ارتقا جي سفر جا پيرا ڳولي سگهن. انهيءَ ڪري سنڌ جي مختلف علائقن ۽ انهن جي آسپاس ملڪي جاگرافيءَ جي نشانن جي مشاهدي سان سنڌ ۾ سماجي ارتقا جي سفر جي رستن ۽ ارتقا جي رفتار کي ڳولڻو پوندو، جيڪا هن وقت جي اهم ضرورت آهي.
سنڌ جي تاريخ جي ارتقا کي ڳولڻ لاءِ محققن کي سنڌ جي ڪوهستاني علائقي جو غور سان مشاهدو ضرور ڪرڻو پوندو. ڇاڪاڻ ته سنڌ جو ڪوهستاني علائقو ئي هڪ اهڙو علائقو آهي، جنهن ۾ انساني چُر پُر، ۽ موسمي هٿ چُراند گهٽ ٿيڻ سبب ڪافي اهڙيون نشانيون باقي سلامت آهن. جن مان قديم سماجي ارتقا ۽ ڌرتيءَ تي زندگيءَ جي اوسر ۽ موسمي تبديلين جا اُهڃاڻ ڏسي، ڪي اندازا لڳائي سگهجن ٿا. اهو ئي سبب آهي،جو سنڌ ۾ صرف ڪوهستاني علائقو ئي آهي، جتي ويهي ارتقا جي بُنيادي سوالن جا جواب ڳولي سگهجن ٿا. اهي سڀ ڳالهيون سامهون رکي، سنڌ جي ڪوهستاني علائقي ۾ سنڌجي تاريخ جي ارتقا جي مُنجهيل سوالن جا جواب ڳولڻ جي هن ڪتاب ۾ ڪوشش ڪئي ويئي آهي. جنهن ڪري هن تحقيقي ڪتاب جو دائرو سنڌ جي ڪوهستان جي ڪجهه ٿورن حصن جي ظاهري مشاهدن تي ٻڌل آهي.
سنڌ جي ڪوهستاني علائقي جي مشاهدي ڪرڻ لاءِ، جڏهن سنڌ جي ڪوهستان ۾ پهچي، اُتي موجود جبلن کي چوٽيءَ کان وٺي هيٺ وادين تائين غور سان ڏسجي ٿو، ته جبلن جي چوٽين کان هيٺ وادين تائين پاڻيءَ جي هيٺ لهڻ وارن وهڪرن جا نشان چٽا ڏسڻ ۾ اچن ٿا. اهي پاڻيءَ جي کاڌ ۽ ڇولين جي ٽڪراءَ سبب جبلن جي پاسن تي نشان ۽ انهن جي کاڌ اِنچن بجاءَ فوٽن تائين آهي. ڪٿي ڪٿي ته پاڻيءَ جي ڇولين سبب کاڌ جابلو نرم حصن تي ايترو گهڻي ٿي آهي، جو ڪيئي فوٽ اونهيون چَرون ۽ غارون به ٺهي ويون آهن. اهڙا گَهرا ۽ اونها پاڻيءَ جي کاڌ جا نشان ڏسڻ بعد، انهن نشانن مان اها پڪي شاهدي ملي ٿي، ته سنڌ جي ڪوهستان جا جابلو سلسلا ڪي هزارين سال پاڻيءَ ۾ ٻُڏل رهيا. هاڻي جيڪڏهن اهي جابلو سلسلا ايترو گهڻو عرصو لڳاتار پاڻيءَ هيٺ هئا، ته اهو پاڻي ڇا جو هو؟ انهيءَ سوال جو جواب اسان کي انهن جابلو سلسلن جي مختلف جاين تي ملندڙ ڪوڏن ۽ سِپين جي پنڊپهڻن مان ملي ٿو. اهي سِپيون ۽ ڪوڏ مٺي پاڻيءَ جا آهن.انهيءَ مان اهو ثابت ٿيو،ته اهي جبل هزارين سال برساتي مٺي پاڻيءَ ۾ ٻُڏل رهيا. انهيءَ مان اهو به ثابت ٿيو، ته ڪوهستان ۾ اڄ کان هزارين سال اڳ ڪو برساتن جو ڊگهو دور رهيو هو، جنهن سبب ڪوهستان جو جابلو سلسلو هزارين سال پاڻيءَ ۾ ٻُڏل رهيو.
انهيءَ ڳالهه بابت وڌيڪ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ،جڏهن سنڌ جي احوال ڏيندڙ قديم ڪتابن جو مُطالعو ڪجي ٿو، ته قديم ڪتابن ۽ اُپنشدن۾ هڪ مٺي پاڻيءَ جي تانگهي سمنڊ جو ذڪر ملي ٿو. جنهن سمنڊ ۾ ٻيٽن جي گهڻائي هوندي هئي، ۽ اهي سڀ جابلو ٻيٽ هئا. انهن شاهدين جي بُنياد تي بنا ڌَڙڪ اهو چئي سگهجي ٿو، ته قديم ڪتابن، اُپنشدن ۽ پُراڻن ۾ جيڪو اهو ٻيٽن واري مٺي سمنڊ جو ذڪر ملي ٿو؛ سو پڪ سان هي ساڳيو ئي سنڌ جو ڪوهستاني علائقو آهي.انهن قديم ڪتابن ۾ هن علائقي کي کيرساگر ۽ سورن ديپ سڏيو ويو آهي، ڇو ته وڏن جبلن جون چوٽيون پاڻيءَ کان ٻاهر ٻيٽن جي صورت ۾ نظر اينديون هيون. انهيءَ ڪري هن پاڻيءَ ۾ ٻُڏل علائقي کي سورن ديپ يعني سوين ٻيٽن وارو مٺو سمنڊ کير ساگر سڏيو ويندو هو. وري ٻئي طرف هتي مٺي پاڻيءَ جي جيوت جا ڪيترائي پنڊ پهڻ به ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جن کي ڏسندي اهو يقين پختو ٿئي ٿو، ته هتي لکين سال اڳ زندگي پنهنجي ارتقا جو عمل شروع ڪيو هو.۽ هتي موجود مٺي پاڻيءَ جي سمنڊ ۾ زندگي پنهنجو پهريون ساهه کنيو هو.