تونگ
ڄام آري
هن جو ڪوهستان جي مَلڪ خاندان جي وڏن ۾ شُمار ٿئي ٿو. هي هڪ بهادر ۽ خوددار انسان هو، هي پنهنجي قبيلي جا ڪوهستان ۾ پيرَ ٽِڪائڻ لاءِ مسلسل ڪوششون ڪندو رهيو. انهيءَ جي نتيجي ۾ سندس اَثر تونگ تائين ٿي ويو. هي سنڌ جي تاريخ جو هڪ مزاحمتي ڪردار آهي. هي مُغلن جي سنڌ تي قبضي خلاف پوري ڄمار مزاحمت ۾ رهيو. هن جا چار پُٽَ هئا، ڄام لوهار، ڄام حمل خان، ڄام ٻاٻڙو، ۽ ڄام بادين؛ جن جو ذڪر مُختصر هن ريت آهي.
ڄام لوهار
هي ڄام آريءَ جو وڏو پُٽ هو، ننڍي هوندي ئي هن فقيري اختيار ڪئي ۽ پنهنجي وقت جو وڏو اهل الله ٿي گذريو آهي. سندس تونگ ۾ عاليشان مُقبرو آهي، جتي هڪ وڏو قبرستان به آهي. ملڪ خاندان جي ماڻهن کي به هتي ئي دفن ڪيو ويندو آهي. هتي هرسال هن بُزرگ جو وڏو ميلو به لڳندو آهي، جتي هندو ۽ مسلمان گڏجي عقيدت جو اظهار ڪندا آهن. هي ڪوهستان جو اهم ميلو آهي، جتي هندو مُسلم ايڪتا جا ڪَئين رَنگ ڏسڻ ۾ ايندا آهن.
ڄام حمل خان
هي ڄام آريءَ جو فرزند هو. هن کي ڄام آريءَ ڪوهستان جو ڪجهه حصو ورهائي ڏنو. ڪوهستان جا حملاڻي مَلڪَ هن جو اولاد آهن، جيڪي ٿاڻي احمد خان ۾ رهن ٿا. هي پنهنجي دور جو هڪ خداترس ، ۽ سخي انسان ٿي گذريو آهي . هي ڪوهستاني قبائلي روايتن ۽ انساني قدرن جو امين رهيو . انهي ڪري کيس ڪوهستان ۾ وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو هو .
ڄام ٻاٻڙو
هن کي به ڄام آريءَ طرفان ورهاست ۾ ڪوهستان جو ڪجهه حصو ڏنو ويو. ڪوهستان جا ٻاٻڙا مَلڪ هن جو اولاد آهن، جيڪي ٿاڻي بولاخان ۾ رهن ٿا. هي به پنهنجي قبيلي جي اڳواڻي سٺي نموني ڪندو رهيو . هو پنهنجي قبيلي ۽ ڪوهستان جي ٻين قبيلن جي وچ ۾ بهتر لاڳاپا پيدا ڪرڻ لاءِ پوري ڄمار جاکوڙيندو رهيو، هي به هندو مسلم ايڪتا جو وڏو حامي هو . ڪوهستان ۾ کيس سندس دور ۾ وڏو مان حاصل هو .
ڄام بادين
هن کي ڄام آريءَ بلوچستان جي ڪوهستان جو ڪجهه حصو ڏنو. هن جا پونئر مردوئي سڏجن ٿا، جيڪي بلوچستان جي مينگلن سان گڏ رهن ٿا. هن جي باقي زندگي بلوچستان ۾ گذري ، پر سنڌ جي ڪوهستاني راڄن يا پنهنجي برادري جي ماڻهن سان سندس ويجهو تعلق رهيو .
مَلڪُ ڪانڀو خان
هي ڄام آريءَ جي پُٽ حمل خان جي اولاد مان هو، هن جي باري ۾ روايتون آهن ته هي نهايت بهادر ۽ جنگجو قسم جو انسان هو. هن مُغلن جي ڪارندن جي زيرِ اَثر علائقن ۾ ڦُرون ۽ ڌاڙا به هڻڻ شروع ڪيا، جيئن مُغلن جي حڪومت ڪمزر ٿئي. هي سنڌ ۾ مغلن جي حامي نوابن جي ڪوهستاني علائقن ۾ والار ڪرڻ لاءِ وڏي رڪاوٽ بڻيل رهيو . سندس انهي جنگ ۾ ڪوهستان جا ٻيا راڄ به ساڻس گڏ هئا . عام روايت آهي ته ، هن جي مزاحمت جي دانهن دهليءَ جي درٻار تائين پهتي، دهليءَ جي حاڪم کيس گرفتار ڪرائي پاڻ وٽ قيد ڪري رکيو. ڪوهستان جا ماڻهو ٻُڌائيندا آهن، ته هن جو اُتي هڪ ڀيري هڪ خونخوار شينهن سان مقابلو ڪرايو ويو؛ جنهن ۾ هن پنهنجي بهادري ڏيکاري شينهن کي ماري وڌو. جنهن بهادريءَ عيوض کيس مَلڪَ جو لقب ڏيئي آزاد ڪيو ويو. انهيءَ کان پوءِ هن جا پونئر مَلڪَ جي لقب سان سڏجن ٿا. انهي ڪوهستاني روايت مان اها خبر نه ٿي پوي ته ، دهلي جي ڪهڙي حڪمران کيس اهو لقب ڏنو . ائين به ٿي سگهي ٿو .ڪوهستان جي بچاءَ لاءِ ڪيل انهن مزاحمتن دوران کيس ڪوهستان جي قبيلن جي طرفان پنهنجو گڏيل سردار چونڊيو ويو هجي . هن ڪوهستان جي مزاحمتي قبيلن طرفان گڏيل سردار بڻجڻ بعد پاڻ کي مَلڪ سڏايو هجي . يا کيس ڪوهستان جي ماڻهن مَلڪ جو لقب ڏنو هجي . ڪوهستان جي مَلڪ خاندان جي باري ۾ ڪي دستاويزي ثبوت موجود ناهن . صرف سائين جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب جنب گذاريم جن سين ۾ ملڪن جو شجرو ۽ ڪجهه احوال لکيو آهي . باقي ٻيو ڪو به رڪارڊ موجود ناهي ، نه ئي هن خاندان پنهنجي تاريخ محفوظ ڪرڻ بابت ڪڏهن ڪا ڪوشش ڪئي آهي . بهرحال ملڪن بابت ڪنهن تحقيقي رڪارڊ نه هئڻ سبب ، هن خاندان بابت ڪيترائي منجهيل تاريخي سوال موجود جن تي تحقيق ڪرڻ جي ضرورت آهي .
رتن ناٿ جو ميلو
تونگ جي شهر ۾ مشهور صوفي شخصيت رتن ناٿ جي سماڌي آهي . انهي سماڌي سان گڏ هڪ عاليشان مندر به آهي، هن درگاهه سان هندو ماڻهن جي تمام گهڻي عقيدت آهي ، پرحيرت ۾ وجهندڙ اها ڳالهه آهي ،ته هن درگاهه جا سنڀاليندڙ مجاور تونگ جا ڀَٽ فقير ۽ لوهاراڻي آهن، جيڪي مسلمان آهن. پر هن درگاهه تي ڪنهن به مسلم برتري جو ڪو نشان موجود ناهي . هي ميلو به هندو مسلم ايڪتا جو عظيم اُهڃاڻ آهي، جتي هندو ۽ مسلم ايڪتا جا حيرت ۾ وجهندڙ منظر ڏسڻ لاءِ ملن ٿا.
وڏيروغلام نبي لوهاراڻي
هي تونگ جي ڄام لوهار جي خاندان مان هو. هي پوليس ۾ صوبيدار هو، پر هن ماڻهن کي ڪورٽن جي چڪرن کان بچائڻ لاءِ راڄوڻي فيصلن جو رواج وڌو. سندس فيصلا وڏا انصاف تي ٻڌل هوندا هئا، جنهن سبب ماڻهو ڪورٽن ۾ وڃڻ بجاءِ انصاف لاءِ راڄوڻي فيصلن طرف رُجوع ٿيا. هن جي حق پرست فيصلن سبب کيس ڪوهستان ۾ وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو هو. مَلڪ خاندان کي ڪوهستان ۾ سياسي طور مضبوط ڪرڻ ۾ هن جي ڪردار جو وڏو عمل دخل هو. هي ملڪ سڪندر خان جو ساڄو هٿ سمجهيو ويندو هو.
خادم خاصخيلي
هن نوجوان 8 جولاءِ 1982ع ۾ ڪوهستان جي تاريخي شهر تونگ ۾ جنم ورتو ، شروعاتي تعليم به اتي ورتائين . انتهائي خوش اخلاق ، بردبار ۽ سلڇڻو نوجوان آهي. هي جونيئيرملڪ سڪندر ويلفيئر فائونڊيشن نالي قائم سماجي تنظيم جو اهم ڪارڪن آهي . تونگ واري آفيس هن جي حوالي آهي . هي انتهائي مخلص ۽ غريبن جو هڏ ڏوکي نوجوان آهي . هن فائونڊيشن طرفان ڪوهستاني ماڻهن ۾ سماجي شعور پيدا ڪرڻ . مسئلن جي حل لاءِ خود اعتمادي پيدا ڪرڻ ، لاءِ سجاڳي پروگرامن سان گڏ عام ڀلائي جا ڪم به ڪيا وڃن ٿا . ڪوهستان جي پيڙهيل طبقي لاءِ هن نوجوان جي دل ۾ وڏو درد آهي . انهي ڪري هي هروقت غريبن کي تمام گهڻو ويجهو ڏسڻ ۾ ايندو آهي . ان کان علاوه ڪوهستان جي جهنگلي جيوت ، ڪوهستان جي تاريخي ماڳن جي حفاظت لاءِ پڻ هي ڪوششون ڪندو رهي ٿو . بحرحال ڪوهستان جي سلجهيل نوجوانن ۾ هن شمار ٿئي ٿو . هن کي ڪوهستان ۾ وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو.
وڏيرو قادربخش باريجو
هي باريجا قبيلي جو انتهائي اهم ۽ معزز شخص آهي. هن نصرپور جي مشهور ديوبندي عالم۽ صوفي منش انسان مولانا عبدالحق ربانيءَ کان ديني تعليم حاصل ڪئي. مولانا عبد الحق رباني هڪ صوفي قسم جو انسان دوست بزرگ هو . انهي ڪري اهڙي بزرگ جي صحبت ۾ رهي ، ذهني طور هي به سندس اُستاد وانگر صوفي مزاج جو ٿي ويو. هي به وڏو عالم ۽ انتهائي سُڌ ٻُڌ رکندڙ شخص آهي. هي مول جو چيئرمين به رهيو، سندس چيئرميني واري عرصي ۾ هن ۽ سائين جي ايم سيد جي معتقد خاص علڻ خان ٿيٻي جي ڪوششن سان سازدا جي ترقياتي اسڪيمن ۾ ڪوهستان کي اوليت ملي ۽ ڪوهستان ۾ پاڻيءَ جا کوهه کوٽايا ويا ۽ ڪيتريون ئي اسڪيمون شروع ٿيون. هي هاڻي پيرسن ٿي چڪو آهي، پر ساڻس ڪچهري ڪرڻ سان علم جو وڏو خزانو حاصل ٿئي ٿو. هن وٽ سندس ڳوٺ ڪيترائي ماڻهو وٽانئس علمي فيض حاصل ڪرڻ ايندا آهن . هي امن ۽ ڀائيچاري جو سبق جاري رکيو اچي .
بادل باريجو
هي تونگ لڳ ريڪ ڳوٺ جو هو، هي هڪ وڏو سُگهڙ ۽ ڪوهستاني ڪچهرين جو مور ماڻهو هو. هن وٽ ڪوهستاني لوڪ ادب جو تمام وڏو ذخيرو موجود هو. هي بهادر انسان مُنهن تي سچ چوڻ جي وڏي همت رکندو هو. چڱن ڀَلن کي مُنهن تي سَچُ ڦَهڪائي ڏيندو هو. انهن خوبين ڪري کيس ڪوهستان جي پيڙهيل ماڻهن طرفان وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو هو.
پُنهون باريجو
هي وائلڊ لائيف کاتي ۾ ملازم هو، پر سماجي خدمتن سبب هن ڪوهستان ۾ وڏي عزت ماڻي ۽ بهادريءَ ۾ به هي پنهنجو مَٽُ پاڻ هو. هو هر قسم جي ظلم جي خلاف هو . هن جي پوري ڄمار مظلوم انسانن جي مدد ڪندي گذري . هي پڻ وڏو بيباڪ ۽ منهن تي بغير رک رکاءُ جي سچ چوندڙ انسان هو.
جاڙو خان باريجو
هي به وائلڊ لائيف کاتي ۾ ملازم هو. سماجي خدمتن سبب هن ڪوهستان ۾ سُٺي عزت ڪمائي. وائيلڊ لائيف کاتي طرفان قائم کيرٿر نيشنل پارڪ کي هن پنهنجي بهادريءَ سان شڪارين لاءِ علائقه غير بنايو. هي وڏو فطرت دوست انسان هو . سندس بهادري ۽ فطرت دوستي جا قصا ڪوهستان جي ڪچهرين جو موضوع آهن .
اسماعيل باريجو
هي به اصل تونگ لڳ ڳوٺ قادر بخش باريجي جو آهي .هن وقت ڪوٽڙيءَ ۾ رهندڙ هي نوجوان وڏي همت وارو ۽ انساني خدمتن جي جذبي سان گڏ ڪوهستان جي هرشئي سان پيار ڪندڙ آهي. هن ڪوهستان ۾ تاريخي ماڳن جي اهميت اُجاگر ڪرڻ لاءِ ۽ ڪوهستان ۾ شعور پيدا ڪرڻ لاءِ وڏو ڪم ڪيو آهي. هي مختلف وقتن تي اخبارن ۽ ٽي وي پروگرامن ذريعي ڪوهستان جي ماڻهن جي دردن جي ترجماني ڪندو رهي ٿو. سندس ڪوٽڙيءَ واري اوطاق ڪوهستان جي ڪيترن ئي مجبورن لاءِ ڄڻ هڪ وڏو اَجهو آهي، کيس سندس خدمتن عيوض ڪوهستان جا ماڻهو وڏي عزت جي نگاهه سان ڏسندا آهن. هي پنهنجي صلاحيتن ۽ خدمتن سبب ڪوهستان جي باريجا قبيلي جي چڱي مڙس جي حيثيت رکي ٿو. ڪوهستان ۾ سندس قبيلي کان سواءِ ٻين قبيلن جا ماڻهو ۽ قبائلي چڱا مڙس به کيس وڏي عزت ۽ احترام جي نظر سان ڏسن ٿا. هن منهنجي ڪوهستان جي تحقيقي ڪم دوران وڏي مدد ڪئي ۽ ڀرپور ساٿ ڏنو، سندس ساٿ کانسواءِ ڪوهستان جي اهم ۽ لِڪل تاريخي ماڳن تي پُهچڻ مشڪل هو.
ڌڻي بخش باريجو
هي هڪ باشعور نوجوان ۽ اسماعيل باريجي جو ڀاءُ آهي، کيس به وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. هي تونگ يونين ڪائونسل جو چيئرمين آهي. ڪوهستان جي ترقيءَ لاءِ سندس ذهن ۾ هر وقت اُلڪو رهي ٿو. هي ڪوٽڙيءَ ۾ بيباڪ صحافت به ڪندو آهي، ڪوٽڙي پريس ڪلب جو صدر به آهي. هي ڪوهستان جي مسئلن کي اُجاگر ڪرڻ لاءِ جاکوڙيندو رهي ٿو. وڏي همت وارو ۽ بااخلاق نوجوان آهي.