اليا اھرنبرگ جنهن گھڻو ڪجھ اڳواٽ ڀانپيو
[b]ائنا ڪچمينٽ
[/b]
روس جو يهودي ليکڪ اليا اهرنبرگ (Ilya Ehrenburg ) اڃا صغير ئي هو، تڏهن کيس جرمنن جي وقت جي پابندي جو تجربو حاصل ٿيو. هو ويھين صديءَ جي شروع ۾ جرمنيءَ ويو هو. کيس سندس ماءُ ٻڌايو ھو تہ جرمنيءَ ۾ ٽرينون پوري وقت تي اسٽيشن تي پهچنديون آهن. اليا اهر نبرگ جي سوانج تي مشتمل ڪتاب (Tangled loyalties: The life and time Ilya Ehrenburg ) جي ليکڪ جوشوئا ربينسٽين(Joshua Rubenstein) ڪتاب ۾ لکيو آهي تہ هن کي پ پنھنجي ماءُ جي ڳالهہ تي ويساهہ نہ آيو. ڇو تہ روس جون ريلوي اسٽيشنون بيحد غير منظم هيون. انهيءَ ڏهاڙي اهرنبرگ بار بار ماءُ جي واچ ۾ تڪيندو رهيو، ۽ جڏهن ٽرين پوري وقت تي متوقع اسٽيشن تي وارد ٿي تہ همراه دهشت ۾ وٺجي ويو ۽ دانهون ڪرڻ لڳو.
اهرنبرگ، جيڪو پنهنجي پيڙهيءَ جي صحافين ۾ وڌيڪ جڳ پرسڌ ٿيو، وقت جي سياسي ۽ ڪلچرل صورتحال جي پس پرده حقيقتين Under Currents ) ) کي وقت کان اڳي ڀانپي وٺڻ جو سڄي عمر ماهر رهيو. 1921ع ڌاري لکيل هڪ سئٽريڪل satirical) ) ناول بنام The Extraordinary Adventures of Julio Jurenito and his disciples ) ) ۾ هن، جرمنيءَ اندر فاشزم جي اڀار، عظيم سانحي Holocaust, ) ) ۽ آمريڪا طرفان جپان تي ائٽم بم ڪيرائڻ جي پيشگوئي ڪئي. ناول جي اهم ڪردارن ۾ هڪ جرمن شاگرد ڪارل شمت Kart Schmidt ) ) آهي، جيڪو نہ رڳو انتهائي منظم ۽ سخت گير آهي، پر جرمن تشدد پسند قومپرستيءَ جو دلداہ بہ آهي. ربينسٽين جي لفظن ۾: ”هٽلر جي نمودار ٿيڻ کان گھڻو اڳي ئي، اهرنبرگ پنهنجي تصوارتي سگھ جي مدد سان نازي ڪردار تخليق ڪيو هو.“
15سالن جي مسلسل تحقيق ۽ تازو عام آڏو پڌرو ڪيل سرڪاري موادن مان مستفيض ٿي لکيل هن سوانح ۾ اهرنبرگ جي زندگي ۽ ڪيريئر جي روايتي رخ کي للڪاريو ويو آهي. مغرب ۾ اهرنبرگ کي هڪ طرح جو سياسي موقعي پرست سمجھيو ٿي ويو، جيڪو پنهنجي نظرين ۾ ڦير ڦار ڪري ڪرملن Kremlin,) ) کان فائدا حاصل ڪندو رهيو. ربيسٽين جي دعويٰ اها آهي تہ اهرنبرگ انهن چند سويٽ ليکڪن ۾ شامل آهي، جيڪي چوٿائي صدي تائين قائم رهندڙ اسٽالن جي پرخطر ۽ دغاباز اقتدار دوران پنهنجي ذاتي توڙي فنڪارانہ ايمانداري بحال رکي سگھيا. 1953ع ڌاري سويٽ حڪومت يهودين کي سائبريا ڏي جلاوطن ڪرڻ لاءِ يهودين طرفان حڪومت کي مخاطب ٿيل هڪ لکيل خط تيار ڪرائي، ناليوارن يهودين جون صحيحون وٺڻ جي ڪوشش ڪئي. انهيءَ چال کي ناڪام بنائڻ جو سهرو اهرنبرگ جي سر تي سجي ٿو. هن انهيءَ خط تي صحيح ڪرڻ کان انڪاري ڪيو ۽ پوءِ هڪ ذاتي خط اسٽالن کي لکيو، جنهن ۾ هُن اسٽالن کي انهيءَ فيصلي تي نئين سرغور ڪرڻ جي گذارش ڪئي، بهرحال اهو واضح ڪونهي تہ اسٽالن انهيءَ عرض کي اگھايو ڪي نہ، ڇو تہ هو جلدئي پرلوڪ پڌاري ويو. ائين يهودي سائيبيريا جلاوطن ٿيڻ کان بچي ويا. اربينسٽين جي خيال ۾ انهيءَ ۽ اهڙن ٻين مامرن ۾ اهرنبرگ پنهنجي حياتيءَ جو خطرو مول ورتو ۽ اندروني طرح نظام کي للڪاريو.
اهرنبرگ، ڪلچرل دنيا ۾، وقت جي تمام انوکن شخصن مان هڪ هو. هن پنهنجي جوانيءَ جا ورهيہ ٻاهر ئي گذاريا _ خاص ڪري پيرس ۾. پڪاسو Picasso)) موڊيگلياني Modigliani) ) مارڪ چرگل Marc Chagall)) آندري مئلرو Andre Malraux)) هن جا ذاتي دوست هُئا. هن جو يهودي توڙي قوميتي تعصب کان بالاتر رهڻ Cosmopolitanism) ) وارو وهنوار ڪريملن کي ڀلي آئڙندو نہ هجي، پر هن جي ڪيريئر جو عروج اسٽالن جي دور حڪمرانيءَ ۾ ٿيو. جيتوڻيڪ ٻنهي وچم ڪا خانگي ملاقات نہ ٿي، پر کيس اسٽالن جي عزت افزائي حاصل رھي، خاص ڪري 1924 کان وٺي، جڏهن اسٽالن پنهنجي ڪنهن تقرير ۾ اهرنبرگ جي ڪهاڻي مان حوالو ڏنو هو.
اهرنبرگ جو جياپو نازڪ نموني جي توازني عمل جو نتيجو هو. پنهنجي سياسي وجدان Intuition)) جي ذريعي ڪريملن جي سياسي مزاج کي سُوجهي وٺندو هو. ربيسٽن جو رايو آهي تہ هو پنهنجي يورپي تعلقاتن کي بہ پنهنجي فاعدي ۾ ڪم آڻي وٺندو هو.”هو جڏهن يورپي پڙهندڙن جو اشتياق ۽ دلچسپي جاڳائي وٺندو هو، تڏهن هن ۾ سويٽ بيوروڪريٽ هٿ وجھڻ کان لهرائيندا هُئا.“ باوجود انهن ڪوششن جي، هو ذھني آزمائش کان بالاتر نہ رهيو. ربيسٽين لکي ٿو تہ پيرس ۾ رهندي هن پاڻ کي بي چين ۽ بي قرار سمجھيو ٿي، ۽ کيس اهو بہ سمجھ ۾ آيو تہ سندس پاران خاموشيءَ ۽ ڪجھ حڪمن جي پوئواري ڪري ئي هو زندهہ بچيو آهي. جڏهن جرمني پيرس تي قبضو ڪيو، تڏهن هي روس واپس وريو ۽ جلدي ملڪ جو مانائتو صحافي بنجي ويو. جنگ جي محاذ تي وڃڻ کان اڳي سرخ فوج جا سپاهي اهرنبرگ جا ليک پڙهي اتساهہ وٺندا هُئا. ڪنهن تہ هن کي ادبي مشين گن ڪري ڪوٺيو. ان زماني ۾ اهو هُل بہ هليو هو تہ هٽلر ٽن شخصن کي ريڊاسڪوائر وٽ ڦاهي چاڙهڻ جو آسروند آهي. جيڪي هُئا: اسٽالن، موسيقار دمتري شوستا ڪووچ Dimitry Shostakovich)) ۽ اهرنبرگ.
اسٽالن جي موت کانپوءِ هيءُ سڌارن جي تحريڪ ۾ جنبي ويو. سندس ناولThe Thaw))، جنهن سندس ادبي قد ڪاٺ کي وڌايو ويجھايو هو، تنھن روسي قدامت پسندن کي چيڙائي وڌو، جيڪي اڳي ئي سندس يادگيرين جي اشاعت ۽ سندس پاران باغين جي حمايت تي مٿس ڪاوڙيا پيا هُئا. حياتيءَ جي آخرين حصي ۾ 1967ع ڌاري روســـي ڪامورا منجهاس ايترو تہ خائف هُئا، جو ڪوبہ سندس جنازي ۾ شريڪ نہ ٿيو. البت ٻين هزارين ماڻهن ان ۾ شرڪت ڪئي. شهيد شاعر آسپ ميدلسٽام Osip Medalstam) ) جي زال ناديزا ميڊلسٽام Nodezha hedalsfam ) ) لکيو آهي تہ ”هن جي جنازي ۾ هڪ وڏو ميڙ ڪٺو ٿيو. مون کي ان ميڙ ۾ ڪافي شانائتا مهانڊا نظر آيا. اهو هڪ طرح جو فاشزم دشمن ميڙ هو... ٻين لفظن ۾ اهو واضح هو تہ اهرنبرگ پنهنجو ڪم ڪار جيڪو دشوار ۽ بي فيض Thankless,) ) ڪم هو، ڀليءَ پر ڪيو هو.“
(نيوز ويڪ 19 آگسٽ،1996ع)
***
(ھن صاحب جي ھڪ ڪھاڻي کلڻو پائلو مون سنڌي ۾ ترجمو ڪئي ھئي جيڪا ڪينجھر ۾ شايع ٿي ھئي.)