سال 2014 جو نوبل لاريٽ پئٽرڪ موڊيانو جو نوبل ليڪچر
سادگيءَ سان آئون اهو اظهار ٿو ڪريان تہ مون کي هتي اچي ڪري ڏاڍي خوشي ٿي آهي ۽ اوهان پاران مونکي ادب جو نوبل پرائيز ڏيڻ واري اعزاز مونکي متاثر ڪيو آهي.
هيءُ پهريون ڀيرو آهي، جو مون کي هڪ وڏي ميڙ آڏو تقرير ڪرڻي پئي آهي، تنهنڪري آئون ٿورو ڊنل آهيان. اهو تصور ڪرڻ سولو آهي تہ ليکڪ لاءِ اهڙيون ڳالهيون فطري ۽ آسان آهن. پر هڪ ليکڪ - خاص ڪري هڪ ناول نويس - جو تقرير تان ناتو ڏکيو هوندو آهي. اسڪولي سبقن ۾ لکتي ۽ زباني فرق کي ذهن ۾ رکندي، اهو چئي سگهجي ٿو تہ ناول نويس زباني ڪمن جي ڀيٽ ۾ لکتي ڪمن ۾ وڌيڪ ڀڙ هوندو آهي. هو خاموشيءَ تي هريل هوندو آهي ۽ ماحول کي سمجهڻ لاءِ هو انبوه جو حصو ٿي ويندو آهي. هو ڪنهن لَکا ڏيڻ بنان ٻين جي گفتگو ٻڌندو آهي. بعضي ڪچهري ڪندڙ مردن ۽ عورتن کي وڌيڪ سمجھڻ خاطر هو ان ۾ شريڪ بہ ٿيندو آهي، پر هن جا سوال احتياطي هوندا آهن. هن جو ڳالهائڻ هٻڪ وارو آهي، ڇو تہ هو لفطن کي ڪاٽڻ تي هريل هوندو آهي. اهو سچ آهي تہ ڪافي ڊرافٽ لکڻ کان پوءِ هن جو اسٽائيل واضح ٿيندو آهي. پر جڏهن تقرير ڪرڻ لڳندو آهي تہ هن وٽ ڪو اهڙو ذريعو نہ هوندو آهي، جو هو رڪجندڙ تقرير کي سڌاري سگهي.
آئون ان پيڙهيءَ سان تعلق رکان ٿو، جن ۾ ٻارن کي رڳو ڏٺو ويندو هو، ۽ سواءِ ڪن موقعن تي، سو بہ اجازت ڏيڻ کان پوءِ، ٻڌو ويندو هو. پر ڪوبہ کين نہ ٻڌندو هو ۽ ماڻهو گهڻو ڪري وچ ۾ ئي پاڻ ۾ ڳالهائڻ لڳندا هئا. اهو عمل اسانجي تقرير ڪرڻ ۾ دشواري - ڪڏهن هٻڪڻ ۽ ڪڏهن روڪيو وڃڻ جي ڊپ کان تيز ڳالهائڻ - کي چٽو ڪري ٿو. شايد انهيءَ ڪري ٻاروتڻ جي پڄاڻي تي، ٻين ڪيترن وانگر، مون تي بہ لکڻ جي اڇا غالب ٿي. هاڻي توهان اميد ڪندا آهيو تہ وڏڙا اهو پڙهندا، جيڪو اوهان لکو ٿا. ان طرح اهي اوهان کي بنان روڪڻ جي ٻڌي سگهندا ۽ کين پتو پوندو تہ اوهان جي ڇاتيءَ تي ڪهڙو بار هو.
هن انعام جو اعلان مون کي غير حقيقي لڳو ۽ آئون اهو ڄاڻڻ لاءِ آتو ٿيس تہ اوهان مون کي ڇو چونڊيو آهي؟ ان ڏهاڙي، آئون نٿو سمجهان تہ مون کي ان کان اڳ اهو پورو احساس هو تہ پنهنجن ڪتابن جي حوالي سان ناول نويس ڪيتري انڌ ۾ هوندو آهي، ۽ کائنس کان وڌ پڙهندڙن کي معلوم هوندو آهي تہ هن ڇا لکيو آهي. ڪو ناول نويس ڪڏهن بہ پنهنجو پڙهندڙ ٿي نہ ٿو سگهي، سواءِ تڏهن، جڏهن هو ناول ۾ ٻولي ۽ گرامر جو چڪون سڌارڻ، ورجاءُ ختم ڪرڻ يا سطحي جملن کي ڪڍڻ لاءِ مسودو پڙهندو آهي. ان مصور جيان، جيڪو ڇت ۾ نقش نگاري ڪرڻ لاءِ ڪوازن سان ٻڌل ڪاٺ پٽي تي آهليو، پنهنجي نامعلوم ڪم جي تفصيلات تي غور پيو ڪندو آهي، ليکڪ وٽ پنهنجي ڪتابن جي حوالي سان منجهيل يا اڻپورو تصور هوندو آهي.
لکڻ هڪ عجيب ۽ اڪيلائپ واري سرگرمي هوندي آهي. اوهان جڏهن ناول جي شروعاتي صفحن تي ڪم ڪرڻ شروع ڪندا آهيو، تڏهن همت توڙيندڙ مرحلا بہ ايندا آهن. هر روز ائين لڳندو آهي تہ اسان غلط راه تي رميل آهيون. جنهن ڪري اها خواهش اسانکي وڪوڙڻ لڳندي آهي تہ پوئتي وري، ٻيو ڪو گس وٺجي. پر ان مرحلي تي اهم ڳالهه اها هوندي آهي تہ ان خواهش کي پاڻ تي غالب نہ ڪجي، پر هلندو هلجي. اهو ائين آهي، جيئن سياري ۾ رات جو، جڏهن ڪابہ شيءِ نظر نہ ايندي هجي، برف تي ڪار هلائجي. توهان وٽ ڪا ٻي واهه ئي ڪانهي، توهان پوئتي بہ نٿا وري سگهو، تنهن ڪري دل کي اهو ڏڍ ڏئي اڳتي وڌو، تہ سڀ صحيح ٿيندو جڏهن رستو مستحڪم ملندو ۽ ڌنڌ صاف ٿي ويندي.
جڏهن توهان ڪتاب مڪمل ڪرڻ وارا هوندا آهيو تہ اوهان کي ائين لڳندو آهي تہ اهو ڪتاب اوهان کان جدا ٿيڻ ٿي رهيو آهي ۽ آزادي جي هوا کائي رهيو آهي، جيئن اسڪولي ٻار گرمين جي موڪل ملڻ کان هڪ ڏينهن اڳ ڪندا آهن. هنن جو استاد بجاءِ ٻئي پاسي ڌيان هوندو آهي يا گوڙ پيا ڪندا آهن. آئون تہ ايترو چوندس، تہ جڏهن اوهان آخري پئراگراف پيا لکندا آهيو، تڏهن ڪتاب پنهنجي سر اوهان مان آجو ٿيڻ لاءِ بيزار پيو ٿيندو آهي. اهو صرف اوهان کي آخري لفظ لکڻ جي مهلت پيو ڏيندو آهي. جڏهن ڪتاب مڪمل ٿئي ٿو، تڏهن هن کي توهان جي ڪا گهرج نہ ٿي رهي ۽ هو اوهان کي وساريو ڇڏي. هن کان پوءِ هو پاڻ کي پڙهندڙن جي وسيلي ڄاڻندو. جڏهن ائين ٿيندو آهي تڏهن اوهان کي خالي پڻي ۽ هيڪلي هئڻ جو احساس وڪوڙي ويندو آهي. انهي سان مايوسي وڌي ٿي، ڇو تہ توهان ۽ ڪتاب جي وچ ۾ جيڪو ناتو جڙيو ٿيو هو، سو جلدي ۾ ختم ٿي ويو. اها غير مطمئن هئڻ ۽ نامڪمل کي مڪمل ڪرڻ جي اڇا، اوهان کي نئون ڪتاب لکڻ تي اڀاري ٿي، تہ جيئن توازن برقرار رهي، پر ائين نٿو ٿئي. جيئن سال گذرن ٿا، ڪتاب هڪ ٻئي پويان ايندا رهن ٿا ۽ پڙهندڙ اوهانجي ڪتابي پورهئي متعلق ڳالهائيندا رهن ٿا. پر اوهان کي تہ اهو لڳندو آهي تہ اها اڳتي وڌڻ لاءِ اٻهري تڪڙ هئي.
بلڪل، ليکڪ کان وڌيڪ پڙهندڙ ڪتاب جي ڄاڻ رکي ٿو. ناول ۽ ان جي پڙهندڙن وچ ۾، تصويرن کي ڊولپ ڪرڻ واري مرحلي جهڙي ڪا شيءِ پيدا ٿئي ٿي، جيئن ڊجيٽل دور کان پهرين ٿيندو هو. تصوير کي اونداهي ڪمري ۾ پرنٽ ڪبو هو، جيڪا ذرو ذرو ٿي ظاهر ٿيندي هئي. توهان جيئن ڪو ناول پڙهندا آهيو، تيئن ساڳيو ڪيمائي سلسلو عمل پذير ٿئي ٿو. پر ليکڪ ۽ ان جي پڙهندڙ ۾ هم آهنگي هجڻ لاءِ اهو ضروري آهي تہ پڙهندڙ کي گھڻو نہ اينگهائجي ¬- ان معنيٰ ۾ جيئن اسان گلوڪارن لاءِ چوندا آهيون تہ اهي آواز کي اجايو اينگهائيندا آهن - پر انهن کي اڻ لکائتي نموني راغب ڪجي، ڪتاب لاءِ ايتري وٿي ڇڏيل هجي، جو اهو پاڻ پڙهندڙ کي آهستي آهستي گهيري ۾ آڻي، جيئن اڪوپنڪچر جي فن ۾ ٿيندو آهي، جنهن ۾ سوئيون صحيح جڳهه تي لڳائبيون آهن تہ جيئن تنتي سرشتي ۾ رت جي وهڪ جاري ٿئي.
آئون سمجهان ٿو تہ ناول نويس ۽ پڙهندڙ وچ ۾ گهرائپ ۽ هڪ ٻئي جو پورائو ڪندڙ جيڪوسٻند هوندو آهي، تنهن جهڙو موسيقي جي دنيا ۾ هوند آهي. مون هميشه اهو سوچيو آهي تہ لکڻ موسيقي کي ويجهو آهي، البت هي نجپڻي ۾ ٿوو گھٽ هوندو آهي، ۽ آئون هميشه موسيقارن سان ريس ڪندو آهيان، جيڪي منهنجي خيال ۾ جنهن فن جي تڪميل ڪن ٿا، سو ناول کان وڌ هوندو آهي. شاعر بہ ناول نويس کان وڌيڪ، انهن جي ويجھو هوندا آهن. ننڍپڻ ۾ مون شاعري لکي، انهي ڪري اها راءِ، جا مون ڪٿي پڙهي هئي، سا مون کي دل سان ٿي لڳي ته: 'نثر نويس خراب شاعرن مان پئدا ٿيندا آهن'. ناول نويس، موسيقي جي اصطلاحن ۾، جن ماڻهن، جاين جڳهين ۽ گهٽين جو مشاهدو ڪيو آهي، تن کي پرڀائي، هڪ گاني ۾ سمائي ٿو، جنهن ۾ هڪ کان ٻئي ڪتاب جا ساڳيائي غنائي ٽڪرا پويل هوندا آهن. پر ناول نويس کي اهو افسوس رهي ٿو تہ هو نج موسيقار نہ آهي ۽ چوپن جي ناڪٽرن (فرانسيسي موسيقار فريڊرڪ چاپن پاران جوڙيل پيانو تي وڄائي ويندڙ مختصر رومانوي ڌن، جنهن ۾ 21 ننڍا ٽڪرا شامل هوندا آهن) جهڙي ڪا ڌن نہ ٺاهي سگهيو آهي.
ناول نويس جي پنهنجي تخليقن کان اڻڄاڻائي يا خطرناڪ دوري جو سبب اهو مظهر آهي، جيڪو مون پنهنجي پاڻ يا ٻين ۾ محسوس ڪيو آهي: هر نئون ڪتاب پراڻي کي مٽايو ڇڏي، ۽ مون ۾ اهو تاثر اڀاري ٿو ڇڏي تہ مون ان کي وساري ڇڏيو آهي. مون اهو پئي سمجهيو تہ آئون ڪتابن کي هڪ ٻئي پويان، فراموشي جي لڳاتار دورن ۾ جدا جدا نموني لکان ٿو، پر اڪثر اهي ساڳيا چهرا، ساڳيا نالا، ساڳيا فقرا، اڌ جاڳ ۾ اڻيل Tapestry جي نقشن جيان، هڪ کان ٻئي ڪتاب ۾اچيو وڃن. اڌ جاڳ ۾ يا ڏينهن جو خواب ڏسندي، ناول نويس اڪثر ڪري، ننڊ ۾ هلندڙ وانگر هوندو آهي، ۽ لکڻ وارين ڳالهين جي ڌيان ۾ مگن هوندو آهي، تنهن ڪري اهو فطري آهي تہ جڏهن هو روڊ ٽپي تہ اها ڳڻتي ضرور ڪجي تہ متان ڪنهن گاڏيءَ هيٺيان اچي نہ وڃي. جيتوڻيڪ اهو نہ وساريو تہ ننڊ ۾ هلندڙ، ڇتين مٿان، بغير هيٺ ڪرڻ جي هلندو آهي.
نوبل پرائيز جي اعلان کان پوءِ ڏنل بيان ۾ استعمال ڪيل هڪ فقرو منهنجي ذهن ۾ رهجي ويو آهي، جيڪو ٻي عالمي جنگ ڏانهن اشارو ڪري ٿو: 'هن والار يا قبضي جي دنيا واري زندگي کي عيان ڪيو'. هر ان شخص جيان جيڪو 1945 ۾ ڄائو هو، آئون بہ جنگ جو ٻار آهيان، يا چٽن لفظن ۾ ائين کڻي چئجي تہ، جيئن تہ آئون پئرس ۾ ڄائو هئس، تنهنڪري اهو ٻار آهيان جيڪو والاريل پئرس ۾ پيدا ٿيڻ جو قرضي آهي. جيڪي ان پئرس جا رهواسي هئا، سي جلد از جلد ان کي وسارڻ گهرندا هئا، يا فقط اهي روزمره جون ڳالهيون، جن لاءِ منجهن اهو ڪوڙو تاثر ٿي پيدا ڪيو تہ اهي روزمره ڳالهيون نارمل زماني جهڙيون هيون، ياد ڪندا هئا. اهو هڪ اگرو خواب هو، جنهن ۾ جئيرو رهجي وڃڻ تي شرمندگي جو اڻچٽو احساس بہ هو. اڳتي هلي جڏهن انهن جي ٻارن، کانئن ان دور ۽ پئرس متعلق سوال پڇڻ شروع ڪيا، تہ انهن جا جواب گونٿاٿ وارا هوندا هئا. يا اهي خاموش رهندا هئا، ائين ڄڻ انهن اونداهي عرصي کي پنهنجي يادگيري مان ميسارڻ ٿي گهريو ۽ اسان کان اهو لڪائڻ ٿي گهريو. پنهنجي مائٽن جي خاموشي مان اسان سڀ سمجهي ورتو، ڄڻ اسان ان دور ۾ رهيا هئاسون.
والاريل پئرس هڪ عجيب جاءِ هو. مٿاڇري تي زندگي اڳي جهڙي هلندڙ هئي، سئنيما، ٿئيٽر، ميوزڪ هال ۽ ريسٽورنٽ ڪاروبار لاءِ کليل هئا. ريڊيو تي ڪلام پيا هلندا هئا. ٿئيٽر ۽ سئنيما هالن ۾ حاضري جنگ کان اڳ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ هئي، ڄڻ اهي جايون پناهگاهون بنجي ويون هيون، جتي ماڻهو پهچي ٻين سان ڪلها گس ڪري، پاڻ کي تسلي ڏيندا هجن. پر ٻيا جيڪي عجيب و غريب تفصيل آهن، تن جي حساب سان پئرس اهو ساڳيو نہ هو. موٽر ڪارن جي نہ هئڻ ڪري اهو خاموش شهر هو. ان خاموشيءَ وڻن جي سرڙاٽ، گهوڙن جي سنبن، ماڻهن جي انبوه جي هلڻ، آوازن جي ڀڻ ڀڻ کي ظاهر ٿي ڪيو. سياري ۾ پنجين وڳي کان پوءِ بليڪ آئوٽ ڪرڻ، جنهن ۾ درين مان هلڪي روشني ظاهر ڪرڻ جي بہ جهل هئي، ۽ گهٽين جي خاموشي ۾، شهر ڄڻ تہ پاڻ کان وڃايل ٿي لڳو – بنان اکين وارو شهر جيئن نازي والاريندڙ چوندا هئا. کن پل ۾ ننڍا ٻار توڙي وڏا ماڻهو غائب ٿي ويندا هئا، جن جو پوءِ ڪو اتو پتو نہ ملندو هو، ۽ ماحول ۾ ايترو تہ خوف ڇانيل هوندو هو، جو گهرا دوست بہ پاڻ ۾ کلي ڳالهه ٻولهه نہ ڪري سگهندا هئا.
ڪنهن خراب خواب جهڙي انهيءَ پئرس ۾، جنهن ۾ ڪنهن کي بہ ميٽرو اسٽيشن مان ٻاهر نڪرڻ واري جاء تي پڪڙيو يا دٻايو ويندو هو، تڏهن ڪجھ ماڻهن وچ ۾ اتفاقيه ملاقات بہ ٿي ويندي، جيڪا هوند امن واري زماني ۾ نہ ٿي سگهي ها، ۽ وري نہ ملڻ واري امڪان هوندي بہ نازڪ معاشقه بہ انهي اونداهي ڪرفيو ۾ پيدا ٿيا. اڳتي هلي انهن مختصر ۽ بعضي ڪڌن ملاقاتن جي نتيجي ۾ ٻار بہ پيدا ٿيا. انهي ڪري مون لاءِ والاريل پئرس ڄڻ ازلي اونده جهڙو هو. ان کان سواءِ آئون پيدا نہ ٿي سگهان ها. اهو پئرس مونکان ڪڏهن بہ نہ وسريو آهي ۽ منهنجا ڪتاب انجي ڍڪيل روشني ۾ وهنتل آهن.
اجهو هيءُ ثابت ٿيو تہ ليکڪ تي ان جي ڄم تاريخ توڙي زماني جا اڻ مٽ نشان نقش ٿيل هوندا آهن، پوءِ ڀلي کڻي هو سڌي نموني سياسي عمل ۾ شامل نہ رهيو هجي، ۽ دنيا کان مخفي جاءِ ۾ گوشه نشين هئڻ جو تاثر ڏيندو هجي. پر جڏهن هو ڪو نظم لکي ٿو تہ انهن ۾ پنهنجي دور جو پرتوو هوندو آهي ۽ هو انهن کي ٻي نموني لکي نٿو سگهي.
اها ڳالهه خاص ڪري ييٽس Yeats جي نظم Wild Swans at Coole تي لاڳو آهي، جيڪو مون کي هميشه انتهائي دلسوز لڳندو آهي. هڪ پارڪ ۾، ييٽس هنجن کي پاڻي تي ترندي يا اڏرندي ڏسي ٿو.
جڏهن کان مون ڳڻڻ شروع آهي،
اوڻيهون سرءُ مون تي وارد ٿيو آهي؛
پنهنجو ڪم پورو ڪرڻ کان اڳ،
مون ڏٺو تہ اهي اوچتو مٿي اڏري ويا ۽
ڇڙوڇڙ ٿي ننڍين ننڍين گول چڪرين ۾
پکن سان شور مچائيندا رهيا.
پر هاڻي اهي پراسرار ۽ خوبصورت
بيٺل پاڻي تي تڙڳي رهيا آهن،
اهي ڪهڙي ڪناري تي وڃي
ماڻهن جو من ريجهائيندا
۽ آئون جڏهن جاڳندس تہ اهي
الائي ڪهڙي پار اڏري ويا هوندا.
19 صدي جي شاعري ۾ اڪثر هنجن جو ذڪر اچي ٿو - بادلئير Baudelaire، ملارمي Mallarme ۾. پر ييٽس جو هيءُ نظم 19 صدي ۾ لکجي نہ سگهجي ها. ان جو خاص ردم ۽ اٻاڻڪائي ان کي 20 صدي جو ئي رنگ ڏين ٿا ۽ اڃان بہ انهي سال جو، جڏهن اهو لکيو ويو هو.
ويهين صدي جو ليکڪ، ٿي سگهي ٿو تہ ڪڏهن پاڻ کي وقت جو قيدي سمجهندو هجي ۽ 19 صدي جي عظيم ناول نويسن - بالزاڪ، ڊڪنس، ٽالسٽاءِ، دوستوفسڪي - کي پڙهندي سندس من ۾ ناسٽلجيا پيدا ٿيندي هجي. انهن ڏينهن ۾ اڄ جي ڀيٽ ۾ وقت آهستگي سان گذرندو هو. ۽ اها وقت گذرڻ جي ڍرائي ناول نويس جي ڪم ۾ معاون ٿيندي هئي، ڇو تہ ان سان هن کي پنهنجي قوت ۽ ڌيان کي يڪجا ڪرڻ جو وقت ملي ويندو هو. هاڻي وقت جو گذرڻ تڪڙو ٿي ويو آهي، جنهن ڪري ماضي جي وڏي ديول جهڙي آرڪيٽيڪچر رکندڙ عظيم الشان ادبي عمارتن ۽ اڄ جي جدا جدا ٽڪرن ۾ ورهايل ڪاوشن وچ ۾ تفاوت کي سمجھڻ ۾ مدد ملي ٿي. انهيءَ نقطي نظر کان، منهنجي پيڙهي عبوري آهي ۽ آئون اهو ڄاڻڻ جو آسوند آهيان تہ ايندڙ پيڙهي، جيڪا انٽرنيٽ، موبائيل فون، اي ميل ۽ ٽويٽس ساڻ پيدا ٿيندي، سا ادب ۾، پنهنجي هن دنيا کي، جيڪا هڪ طرح سان هرقت ڳنڍيل آهي ۽ جتي سماجي نيٽورڪ، ڪجهه وقت اڳ تائين اسان جي هٿ وس رهندڙ اسانجي گهرائپ ۽ رازداري - جيڪا فرد کي گهرائي عطا ڪندي هئي ۽ ناول جو مکيه موضوع هوندي هئي - کي ڳڙڪائي رهيا آهن، تنهن کي ڪيئن بيان ڪندا. پر آئون ادب جي مستقبل بابت پراميد ۽ مطمئن آهيان تہ مستقبل جا ليکڪ جاءِ نشيني جي ائين حفاظت ڪندا، جيئن هومر کان وٺي اسان ڪندا آيا آهيون.
وڌيڪ تہ، کڻي ليکڪ ٻين فنڪارن جيان، پنهنجي هن دور سان سگهو ٻڌل هجي ۽ ان کان آزاد نہ ٿي سگهي، ۽ روح عصر واري هوا ڦوڪي، پر پوءِ بہ پنهنجي لکڻين ۾ اڪثر اهڙو اظهار ڪندو آهي، جيڪو وقت کان بالاتر هوندو آهي. شيڪسپيئر يا ريسائين Racine جي فنپارن ۾، ان سان فرق نٿو پوي تہ ڪردارن کي ان وقت جو لباس پهريل آهي، يا ڊائريڪٽر انهن کي جينز ۽ چمڙي جا ڪوٽ پهرايا آهن. اهي غير اهم تفصيل آهن. ٽالسٽاءِ کي پڙهندي، ائنا ڪرينا اسانکي ايترو تہ ويجهو ٿي لڳي، جو اسان اهو وساريو ٿا ويهون تہ هن کي 1870 وارو لباس اوڍيل آهي. ايڊگر الين پو Edger Allen Poe، ميلول Melville يا اسٽينڍل Stendhal جهڙن ليکڪن جهڙا ڪجهه اهڙا ليکڪ آهن، جن کي سندن مرتئي جي ٻن سو سالن کان پوءِ، سندس همعصرن جي ڀيٽ ۾، صحيح سمجهيو پيو وڃي.
ناول نويس آخرڪار ڪيترو پري تائين رهي سگهي ٿو؟ زندگي بيان ڪرڻ لاءِ ان جي ڪنارن تي رهڻ، تہ جئين ان ۾ گهيريل يا عمل ۾ هوندي ان جو تصور گڏوچڙ ٿي نہ وڃي. پر اها ننڍي وٿي ليکڪ جي پنهنجي ڪردارن سان، يا انهن ماڻهن سان جن کيس اتساه ڏنو، سڃاپجي سگهجڻ جي گنجائش کي محدود نٿي ڪري. فلابرٽ چيو تہ آئون ئي مادام باواري آهيان. ۽ ٽالسٽاءِ جهٽ ۾ پاڻ کي ان سان عورت سان ڳنڍيو، جنهن ماسڪو جي اسٽيشن تي، پاڻ کي ريل هيٺيان اڇلايو. سڃاپجڻ جي صلاحيت ايتري تائين ويئي، جو ٽالسٽاٰءِ جڏهن ڪنهن آسمان يا منظرنامي کي بيان ٿي ڪيو تہ ڄڻ هو ان جو حصو ٿي ٿي ويو، ايتري تائين جو ائنا ڪرينا جي پنڀڻن ڇنڀڻ واري بيان ۾ ملي ٿي ويو. اها بدليل حالت نرگسيت جي ابتڙ آهي، ڇو تہ ان ۾ هڪ پاسي خود فراموشي، تہ ٻي پاسي هر ننڍو تفصيل ذهن ۾ رکڻ واري اعليٰ ڌياني پاڻ ۾ گڏجي وڃن ٿيون. ايڪانت کي پڻ شامل سمجهيو وڃي ٿو. ان جي معني اندر ۾ نهارڻ يا روحاني ٿيڻ نہ آهي، پر ان سان، جڏهن اوهان ٻاهرين دنيا جو مشاهدو ڪندا آهيو، جيڪو اڳتي هلي ڪنهن ناول ۾ ادل بدل سان ڪم آڻبو آهي، توهان کي جوڳو ڌيان ۽ اعلي چٽائي حاصل ڪرڻ جو موقعو ملي ٿو.
مون هميشه اهو ويچاريو آهي تہ شاعر ۽ ناول نگار بظاهر غير دلچسپ ۽ معمولي شين توڙي روزمره جي زندگي ۾ مگن شخصن کي پراسرار بنايو وجهن، اهو انڪري جو، اهي انهن کي لڳاتار ۽ ذري گهٽ هپناٽيڪلي ڌيان ۾ آڻين ٿا. انهن جي نظرن جي گهيري ۾ ايندڙ هرشيءِ اسرار ۾ ورتل آهي، ۽ اونداهه ۾ تروري جهڙي خصلت واري هوندي آهي، جيڪا پهرين نظر ۾ ڏسڻ ۾ نہ ايندي آهي، پر لڪل هوندي آهي. هر شاعر، ناول نويس يا مصور جو ڪم اهو آهي تہ هر شخص جي اندر ۾ جيڪا اونده ۾ تروري واري خصلت ۽ پراسراريت آهي، تنهن کي پڌرو ڪري. منهنجو پري جو مائٽ چترڪار اميدو موڊي گلياني Amedo Modigliani مون کي ذهن ۾ تري آيو آهي. پنهنجي ڌوڏيندڙ پينٽنگس ۾ هن جيڪي ماڊل استعمال ڪيا، سي اَڄاتا ماڻهو، ٻار، جسم فروش عورتون، ننڍا هاري، ڌنڌا يا هنر سکندڙ هئا. هن جنهن نموني برشن جا اسٽروڪ استعمال ڪيا، تن سان عظيم ٽسڪن روايت – ڪئاٽروسينٽو Quattrocento جي بوٽيسلي Boticelli۽ سيئنيس Sieneseمصورن – جي يادگيري ٿي آئي. انهن جي عامي ظاهر جي هيٺان، سندن اندر ۾ لڪل جيڪا سوڀيا ۽ شرافت هئي، تنهن کي پڌرو ڪيو. ناول نگار جو ڪم بہ ان رخ ۾ هلڻ گهرجي. حقيقت کي تبديل ڪرڻ بجاءِ، هن جو تصور، هيٺ تائين لهي وڃي، حقيت کي پاڻ ظاهر ڪري، پنهنجي انفراريڊ يا الٽراوائليٽ طاقتن جي وسيلي ظاهر جي پردي ۾ لڪل کي ڳولي لهي. منهنجي خيال ۾ ناول نويس پنهنجي پر ۾، پيشنگوئي ڪندڙ يا ڏور نگاهي ٿيندو آهي. هو زلزلي جي خبر ڄاڻائيندڙ اوزار سيسموگراف جيان ننڍي ننڍي چرپر کي بہ محفوظ ڪري سگهي ٿو.
جنهن ليکڪ کي آئون پسند ڪندو آهيان، تنهنجي جيون ڪهاڻي پڙهندي ٻه ڀيرا سوچيندو آهيان. جيون چرتر لکندڙ ڪڏهن ڪڏهن ننڍن تفصيلن، غير اعتباري شاهدن جي احوالن، مايوس ۽ منجهائيندڙ ڪرداري خاصيتن کي چنبڙي پوندا آهن، جيڪي ريڊيو هلندي، موسيقي يا ٻي آواز ۾ رخنو پيدا ڪندڙ گهڻ گهڻ جي آوازن جيان هوندا آهن. رڳو هن جا ليک پڙهي ڪري ليکڪ سان گهرائپ وڌي ٿي. ان وقت ئي هو پنهجي اعليٰ حالت ۾ هوندو آهي ۽ اسان سان جهيڻي آواز ۾ بنان روڪ پيو ڳالهائيندو آهي.
پوءِ بہ ڪڏهن ڪنهن ليکڪ جو جيون چرتر پڙهندي، هن جي ننڍپڻ جو ڪو اهڙو واقعو معلوم ٿيندو آهي، جنهن هن جي مستقل جي تخليقن جو ٻڄ ڇٽيو، پر هن کي هميشه انهيءَ جو مڪمل شعور نہ هو، ۽ اهو اهم ترين واقعو مختلف روپن ۾ سندس ڪتابن ۾ ظاهر ٿيندو رهيو. ان سان مونکي الفريڊ هچڪاڪ Alfred Hitchcock ياد اچي ٿو، جيڪو ليکڪ تہ نہ هو، پر ان جي فلمن ۾ ناول جهڙي سگهه ۽ يڪجائي هئي. جڏهن هيءُ پنجن سالن جو هو، تہ سندس پيءَ کيس هڪ خط، هڪ دوست پوليس آفيسر کي پهچائڻ لاءِ ڏنو. هن اهو خط تہ پهچايو، پر ان پوليس آفيسر کيس، ڏوهارين کي عارضي طرح رات جو قيد رکڻ واري بُهري ۾ واڙي ڇڏيو. پوري ڪلاڪ کان ان آفيسر هن هيسيل ٻار کي آزاد ڪيو ۽ سمجهايو تہ هاڻي توکي خبر پئي تہ جيڪر تو غلطڪاري ڪئي تہ تنهنجو ڪهڙو انجام ٿيندو. ٻار کي نپائڻ وارو عجيب منطق رکندڙ اهو پوليس آفيسر ئي الفريڊ هچڪاڪ جي فلمن جي سسپينس ۽ ڳڻتي واري ماحول جو مکيه محرڪ هوندو.
آئون پنهنجي ذاتي ڪهاڻي بيان ڪري، اوهان کي تڪليف نہ ڏيندس، پر آئون سمجهان ٿو تہ ننڍپڻ جي ڪجهه واقعن جيڪو ٻج ڇٽيو، سو منهنجي ڪتابن جي صورت ۾ ظاهر ٿيو. آئون والدين کان پري، مختلف گهرن ۽ جاين ۾ انهن دوستن سان گڏ رهندو هوس، جن جي مون کي گهڻي خبر نہ هئي. ڪڏهن ٻار کي ڪجھه بہ حيران نہ ڪندو آهي، ۽ عجيب ۽ غريب صورتحال بہ فطري ڀاسندي آهي. ڪافي وقت کان پوءِ مونکي پنهنجو ننڍپڻ معمائي لڳو ۽ مون ان جاين جڳهين توڙي ان ماڻهن متعلق، جن ساڻ والدين مون کي رهڻ ڏنو، وڌيڪ ڄاڻڻ گهريو. پر آئون اڪثر ماڻهن توڙي جاين کي تز نموني سڃاڻي نہ سگهيس. انهن پرولين کي سلجهائڻ جي اڇا ۽ اسرار کي ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش مون کي لکڻ ڏانهن لاڙيو، ڄڻ لکڻ ۽ تصور ڪرڻ جي قوت مون کي کليل ڳنڍين کي ٻڌڻ ۾ مدد ٿي ڪئي.
جيئن تہ اسان اسرارن متعلق پيا ٿا ڳالهايون، خيالن يا راين جو پاڻ ۾ لاڳاپو مون کي ياد پيو ڏياري، 19 صدي جو فرينچ ناول: Les mysteres de Paris. شهر – جيڪو منهنجي جنم جو شهر پئرس آهي - منهنجي ٻاروتڻ جي تاثرات سان ڳنڍيل آهي، اهي تاثرات ايترا تہ سگهارا هئا، جو آئون ان وقت کان لڳاتار پئرس جي اسرارن کي ڳولي رهيو آهيان. جڏهن نون يا ڏهن سالن جو هوس تہ آئون باوجود گم ٿي وڃڻ جي ڊپ هوندي، سين Seine ندي جي ساڄي ڪپ تي اڻ ڏٺل مڙني محلن ۾ گهمندو هوس. اهو ڏينهن جي روشني ۾ ٿيندو هو، جنهن سان آئون مطمئن هوس. بالغ پڻي اچڻ سان مون ان خوف تي قابو پائڻ جا جتن ڪيا، ۽ هاڻي نہ رڳو رات جو انهن محلن ۾، پر ميٽرو جي ذريعي ٻين وستين ۾ گهمڻ لڳس. ائين ئي اوهان شهرن کي ڄاڻي سگهو ٿا ۽ آئون انهن ناول نويسن جي پوئيواري ڪري رهيو هوس، جن کي مون ساراهيو ٿي، ۽ جن لاٰءِ 19 صدي کان وٺي شهر، جنهن کي اوهان پئرس، لنڊن، سينٽ پيٽرسبرگ يا اسٽاڪهوم چئو، پس منظر ۽ اهم موضوع هو.
ايڊگر الين پو پنهنجي هڪ ڪهاڻي The man of the crowd (انبوه جو ماڻهو) ۾ انسانيت جون لهرون اڀاري ٿو، جڏهن هو ڪيفي جي دري مان گهٽين ۾ هلندڙ ماڻهن کي جانچي ٿو. هو هڪ پوڙهي شخص کي کڻي ٿو، جنهن جو ظاهري ڏيک غير معمولي آهي، هو ان جي پويان سڄي رات لنڊن جي مختلف حصن ۾ وڃي ٿو تہ جيئن هن متعلق هو وڌيڪ ڄاڻي سگهي. پر اهو اڄاتل شخص انبوه جو ماڻهو آهي ۽ هن جو پيچو اجايو آهي، ڇاڪاڻ تہ هو هميشه اڄاتو رهندو ۽ هن متعلق ڪجھه بہ ڄاڻڻ مشڪل هوندو. هن جو انفرادي وجود ڪونهي، هو گذرندڙ ماڻهن جي ميڙ جو حصو آهي، جيڪو هن سان همسفر آهي ۽ گهٽين ۾ هلندي هو انهن سان ملي هڪ ٿيو وڃي.
مون کي ياد اچي پيو تہ شاعر ٿامس ڊي ڪئنسي کي جواني ۾ ڪجھ ٿيو هو، جنهن سندس زندگي تي اثر وڌو هو. لنڊن ۾، آڪسفرڊ اسٽريٽ جي ميڙ ۾، هن هڪ ڇوڪريءَ سان دوستي ڪئي، جيئن شهرن ۾ اهڙا اتفاق ٿيندا آهن. ڪجھه ڏينهن هنن ساٿ ۾ گذاريا، ان بعد هن کي ڪجهه ڏهاڙن لاءِ لنڊن مان ٻاهر وڃڻو پيو. انهن طيءِ ڪيو تہ هفتي کان پوءِ اها ڇوڪري ساڳي سمي، گريٽ ٽچفيلڊ اسٽريٽ جي ساڳي ڪنڊ تي ايندي. پر انهن ٻيهر هڪ ٻئي کي نہ ڏٺو. 'جيڪر هوءَ جيئري هجي ها، تہ لاشڪ اسان ڪجهه وقت لاءِ هڪ ٻئي جي ڳولا ڪريون ها، ساڳي سمي، لنڊن جي وڏن ورن وڪڙن وارن رستن تي هڪ ٻئي کان چند فوٽن جي دوري تي هجون ها - اهو لنڊن جي ڪنهن گهٽي جيترو ويڪرو سنڌو اڪثر ياعمر علحدگي جو سبب ٿئي ٿو.'
سالن گذرڻ سان، شهر جو هر محلو، هر گهٽي، جيڪي هتي ڄاوا ۽ نپنا آهن، تن لاءِ ڪا ياد، ملاقات، ڪنهن ڏک يا خوشي جي ياد اڀارين ٿا. اڪثر ساڳي گهٽي يادگيرين جي لڳاتار سلسلي سان ڳنڍيل هوندي آهي، ايتري حد تائين جو شهر جي جاگرافيائي نقش نگاري اوهانجي سڄي زندگي ٿيو پوي، جيڪا اوهان جي ذهن ۾ لڳاتار تهن جي صورت ۾ تري ايندي آهي، ڄڻ اوهان ڪنهن ڪاٺ يا ڪپڙي تي اڪريل لکڻي کي پڙهي سگهو ٿا. ۽ پڻ هزارن مٿان هزارين اڻڄاتل ماڻهن جون زندگيون ياد اچن ٿيون، جيڪي گهٽين مان لنگهيا هئا يا ميٽرو جي گذرگاه ۾ پيڙه دوران ٽڪرايا هئا.
انهي ڪري، جواني ۾ پنهنجي لکڻ ۾ مدد لاءِ آئون پئرس جي پراڻين ٽيليفون ڊائريڪٽرين خاص ڪري اهي، جن ۾ نالن ساڻ گهٽين ۽ بلڊنگن جا نمبر هوندا هئا، پيو ڳوليندو هوس. جڏهن آئون انهن جا پنا پيو اٿلائيندو هوس تہ مون کي ائين لڳندو هو تہ آئون شهر - اٽلانتس جهڙي ٻڏل شهر - جي ايڪسري کي پيو ڏسان، ۽ وقت جي خوشبو پيو پاڻ ۾ اوتيان. جيئن سال گذري ويا هئا، انهن هزارن مٿان هزارين اڻ ڄاڻ ماڻهن جا رڳو نالا، ائڊريسون ۽ ٽيلفون نمبر رهجي ويا. ڪڏهن ڪڏهن ڪو نالو هڪ سال مان ٻي ڏانهن گم ٿيو وڃي. انهن پراڻن فون ڪتابن کي جانچيندي ڪڏهن اهو سوچي دهشت زده ٿي وڃبو آهي تہ جيڪر ڪن نمبرن تي فون ڪبي تہ اتان ڪوبہ جواب نہ ملندو. اڳتي هلي اوسپ مينڊلاسٽام Osip Mandelstam جي هڪ نظم جي ٽڪري مون کي متاثر ڪيو.
پنهنجي ٻاروتڻ ۽ ڳوڙهن سان مانوس
شهر ڏي آئون وريس
پيٽرسبرگ ...
تون منهنجو ٽيلفون نمبر جئيرو رکيو ويٺو آهين .
پيٽرسبرگ، اڃان بہ مون وٽ اهي ڏس پتا آهن،
جن کي آئون مري ويلن جي آواز کي حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪندس.
انهي ڪري مون کي ائين لڳي ٿو تہ منهنجي شروعاتي ڪتابن لکڻ جي خواهش انهن پراڻن ٽيليفون ڪتابن کي ڏسندي اتپن ٿي. مون کي ڪرڻو رڳو اهو هو، جو آئون ڪجهه اڻڄاڻ ماڻهن جي نالن، ائڊريسز ۽ نمبرن کي پنيسل سان انڊرلائين ڪري، تصور ڪندو هوس تہ انهن جي زندگيون ڪيئن گذريون هونديون.
توهان ڪنهن وڏي شهر ۾ گم ٿي يا پاڻ وڃائي سگهو ٿا. توهان پنهنجي شناخت بدلائي نئين زندگي گذاري سگهو ٿا. توهان علحده محلي جي هڪ يا ٻن ائڊريسز کي کڻي، ڪيني جو سراغ لهڻ لاءِ ڊگهي ڳولا ۾ مصروف ٿي سگهو ٿا. مونکي هميشه ڳولا جي ريڪارڊن ۾ استعمال ٿيندڙ هڪ فقرو 'آخري معلوم ائڊريس' ڪافي موهيندو رهيو آهي. گم ٿيڻ، شناخت، وقت گذرڻ جا موضوع شهر جي جاگرافيائي نقش نگاري سان گھڻا ڳنڍيل آهن. انهيءَ ڪري 19 صدي کان وٺي، شهر ناول نويسن جو مکيه موضوع رهيا آهن، ۽ انهن عظيم ترين ناول نويس جو تعلق رڳو هڪ شهر سان ڳنڍيل رهيو آهي: بالزاڪ ۽ پئرس، ڊڪنس ۽ لنڊن، دوستووسڪي ۽ سينٽ پيٽرسبرگ، ٽوڪيو ۽ نگائي ڪافو Nagai Kafu، اسٽاڪهوم ۽ جالمار سودربرگ Hjalmar Soderberg.
آئون ان پيڙهيءَ سان لاڳاپيل آهيان، جن کي انهن ناول نويسن متاثر ڪيو، جيڪي وري پنهنجي سر، جيئن بادليئر چيو 'پراڻن گادي شهرن' جي پيچيده تهن کي ڦولڻ جا خواهشمند ٿيا. يقيني طور، پنجاه سال اڳ - يا ٻين لفظن ۾ جڏهن منهنجي عمر جو بالغپڻو، پنهنجي شهر جا چٽڪا ڄاڻڻ جا تجربا ڪري رهيو هو- شهر بدلجي رهيا هئا. ان مان، آمريڪا يا ٽين دنيا ۾، ميگا سٽي ٿي پيا ۽ پريشان ڪندڙ حدن تائين وڃي رسيا. اتي جا رهواسي گھڻو ڪري توجه کان محروم محلن ۾ ورڇيل ۽ سماجي جنگ واري ماحول ۾ رهندڙ آهن. ڪچيون آباديون وڌي ۽ ڦهلجي رهيون آهن. ويهين صدي تائين ناول نويس شهر جي حوالي سان، بادلئير يا ڊڪنس کان مختلف نہ هوندڙ، گهٽ يا وڌ روماني تصور رکندا هئا. تنهنڪري آئون اهو ڄاڻڻ گهرندس تہ مستقبل جا ناول نويس ڪيئن انهن وڏن شهري آبادي جي واڙن کي پنهنجي لکڻين ۾ ورتائيندا.
منهنجن ڪتابن جي حوالي سان، اوهان جو اهو ذڪر تہ “هن ناقابل فهم انساني تقدير کي يادگيري جي آرٽ سان اڀاريو آهي.” اوهان جي مهرباني جو نتيجو آهي. پر اها ساراه مون لاءِ مون کان وڌيڪ آهي. اها مخصوص قسم جي يادگيري متعلق آهي، جيڪا ماضي جي ننڍن ننڍن ٽڪرن، ۽ ڌرتي تي رهجي ويل اڄاتن ۽ نامعلوم سراغن کي ڳولڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. وڌيڪ اهو تہ اهو سڀ منهنجي جنم جي سال 1945 سان ڳنڍيل آهي. شهرن جي تباهي ۽ ڪل آبادين جي گم ٿيڻ کان پوءِ سال 1945 ۾ پيدا ٿيڻ ڪري، آئون، منهنجي هم عمر ٻين ڪيترن وانگيان يادگيري ۽ فراموشي جي موضوعن جو وڌيڪ اثرپذير آهيان.
بدقسمتيءَ سان آئون نٿو سمجهان تہ ماضي جي شين جو يادگيرو مارسل پرائوسٽ جي سگهه ۽ صاف گوئي ذريعي ڪري سگهجي ٿو. جنهن 19 صدي جي سماج کي هن بيان ڪيو آهي، سو مستحڪم هئو. خاموش اداڪارن جي طائفي جيان پرائوسٽ جي يادگيري ماضي جي مڙني تفصيلن کي نئين سر ظاهر ڪري ٿي. اڄ مون کي اهو احساس ٿيو آهي تہ يادگيري، فراموشي ۽ ويسر خلاف مسلسل جدوجهد ۾ مصروف رهندي، يادگيري پنهنجي جي حوالي سان ايتري مطمئن ڪانهي. فراموشي جو هي تهه يا ڍير جيڪو هر شيءِ کي لڪايو ڇڏي، جي معنيٰ آهي تہ اسان صرف ماضي جي ٽڪرن، اڻ لاڳاپيل نشانين، عارضي ۽ سمجهه ۾ نہ اچڻ جوڳي انساني مقدر کي هٿ ڪري سگهون ٿا.
پوءِ بہ اها ناول نويس جي ڪرت آهي تہ هو جڏهن هو فراموشي جي وڏي خالي پني سان مقابل ٿئي تہ سمنڊ جي سطح تي ترندڙ برفاني ڇپن وانگر وسري ويل لفطن کي ظاهر ڪري.