سنڌ جي تاريخ هونئن ته هر مظلوم قوم جي تاريخ وانگر ظلم جي داستانن سان ڀري پيئي آهي، پر ان تاريخ ۾ ترخانن جو دور سنڌ جي ماضيءَ جو بد ترين دور آهي. جڏهن شاھه بيگ ارغون سنڌ تي قبضو ڄمايو تڏهن هن ايترا ظلم ڪيا، جو ڪنهن شاعر اُن وقت ان حملي جي تاريخ ”خرابيء سنڌ“ مان ڪڍي هئي. ترخانن ۾ مرزا باقيءَ جو دور سڀ کان اونداهو ۽ سڀ کان روشن دور آهي؛ سڀ کان اونداهو ان ڪري جو هن کان وڌيڪ ظالم ٻيو حاڪم نه ٿيو؛ ۽ سڀ کان روشن ان ڪري جو ان ظلم خلاف سنڌي قوم منظم ٿي بغاوت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سنڌ جي تاريـخن ۾ ان بغاوت جي يڪي ۽ سربستي ڪهاڻي لکيل ڪانهي، پر مختلف تاريـخن ۾، مختلف شاعرن جي شعرن ۾ ننڍا ننڍا واقعا بيان ٿيل آهن، جن ۾ مون کي هڪ عظيم سلسلو ٿو نظر اچي. انهن ئي واقعن جي هيءَ ڪهاڻي آهي.
”ترخان نامي“ جو مصنف لکي ٿو ته ”مردم ولايت سند. . . . هرگز شبي از ترس مرزا باقي بفراغت نرقته بود . . . . . “ يعني سنڌ جا ماڻهو مرزا باقيءَ جي دور ۾ هڪڙي رات به سک سان نه ستا.
سنڌ جو مورخ، پير حسام الدين راشدي، مرزا باقيءَ تي لکندي چوي ٿو: ” . . . . هي اُهي مقتول ۽ شهيد آهن، جيڪي مورخن لاءِ قابل ذڪر هئا. ورنه مرزا باقيءَ جي حڪم تي اهڙا سوين خدا جا بيگناھه بندا بي دريغ قتل ڪيا ويا. ڪو ڏينهن خالي نه هو جڏهن قتل نه ٿيندو هو. اهو روز جو معمول ۽ مشغلو هو: ڪنهن جو نڪ، ڪنهن جو ڪنڌ، ڪنهن جو هٿ، ڪنهن جي ٻانهن هر روز ڪپرائيندو هو. هاٿيءَ جي پيرن هيٺان لتاڙائي مارائي ڇڏڻ به سندس دل گھريو شغل هو. جڏهن مرزا شاھه رخ مئو، ان وقت قلعي ۾ رهندڙ سڀني عورتن جا ٿڻ ڪپائي ۽ سندن سٿڻن ۾ جيئريون ٻليون وجھرايائين ـــــــــــ سٿڻن ۾ ٻلين وجھرائڻ جو پهاڪو ۽ دڙڪو انهيءَ منحوس ۽ غير انساني ڪاروائيءَ جو سنڌ اندر يادگار آهي. . . . “
انهن ظلمن جي رد عمل طور سنڌين ڪيئي شورشون ڪيون، جن جو اهو هڪ مقصد هو، هڪ آدرش هو. ان آدرش کي اُجاگر ڪرڻ لاءِ ئي مون ان کي ناول جي صورت ڏني آهي.
گاهي گاهي بازخان اين قصهء پارينه را!

ــــــــــ سراج
ڪراچي. 3 اپريل 1970ع